Tessera caerulea - commentariolum. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis - translatio
In officio colendo sita est vitae honestas omnis, et in negligendo turpitudo 
HENRICO NOELLO VIRO VERE NOBILI MULTISQUE NOMINIBUS LAUDATISSIMO, SALUTEM
eternus ille omnium opifex (generosissime), qui est summa et sola bonitas, tantis te cum animi tum corporis dotibus ab ipsa aetatula ornavit et instruxit, ut integerrimi viri amicitiam tuam, tanquam thesaurum, aucupari; improbuli virtutum tuarum lumen, ut noctuae lucem, fugere; invidi demum ipsi amplissimas tuas laudes, ut sui hostes Herculem, decantare soleant. Siquidem eum te esse iam diu omnes perspexerunt, quem ad omne praeclarum facinus excogitandum, moliendum, et perficiendum, natura peperit, voluntas exercuit, fortuna servavit; quem et elapsi temporis gloriam, et praeasentis ornamentum, et futuri spem esse auream, optimam, et fere unicam opinentur; quem denique bonis literis tinctum, honestis moribus imbutum, et heroicis virtutibus affluentem, nullo non tempore vere foelicem esse diiudicent. Quocirca nemini mirum videri debet me, qui plusculum iam dierum munificentiae tuae largitionem, et facilitatis suavitatem affatim expertus sum, tuis ulnis Memoriam hanc Localem supponere, tuoque nomini inscribere; quod etiam ut libentius facerem, iampridem noster me monuit Amintas, quem (ut Alexander Homerum) benignissimo semper amplexu fovere, et una tecum gerere, atque adeo in deliciis numerare dignatus es. Sed vide, obsecro, inter hanc et illum quantum sit discriminis. Ille ardentissimo affectu inflammatus, obscuriores locos tristis et demissus incolebat, haec una cum ipsa ratione in altissimo se domicilio collocavit; ille in cantilenis ambagibus utebatur, haec in praeceptis suis utilitatem ipsa luce clariorem ostendit; ille amatoriis laudibus intentus nimis humilia cogitabat, haec regulis, tanquam scalis et gradibus, in coelum evehitur; ille ruri natus et enutritus, rusticae puellae et rudium colonum consortio delectabatur, haec divina stirpe procreata ipsi se Iovi commiscuit, ut Musas pareret; ille ante diem vita exuens impotentis animi dedit argumentum, haec naturae infirmitatem resartiens, animis et existimationi nostrae vitam tribuit sempiternam. 
O delirum igitur Amintam, summae levitatis et futilitatis plenissimum, atque merito in ultimas iam terras deportandum: o dulcissimam vero memoriam, qua nulla nobis facultas maiori in precio esse debet, qua nulla utilior esse potest, qua nulla ad omnes omnium fortunas magis accommodata sit. Haec est inventionis custos, futurorum providentia, et omnium rerum thesaurus; hanc ita familiarem sibi fecerat Hortensius, ut quae secum commentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem redderet; huic ita sedulo Pythagorei studebant, ut quid quoquo die dixissent, audivissent, egissent, commemorarent vesperi. An vero quisquam tam stupidus et iniquus est, ut illam non suspiciat, non amet, non colat, non veneretur, cuius si pulchritudinem respiciat, venustissima est; si dignitatem, preciosissima; si vires, validissima; si usum, necessaria; si ortum denique et prosapiam,
coelesti semina creta?
Si quis est eiusmodi apud nos, is mea quidem sententia dignus videtur qui vel aureo (quod aiunt) sandalio feriatur, vel in Cymmeriis (quod aiunt) tenebris habitare debeat. Tu vero, clarissime Noelle, pro singulari tua qua in me benevolentia affectus est, et pro eo quo in omnes candore uteris, Localem hanc Memoriam nostram, si non Amintae consociam, tuo tamen aspectui et studio familiarem esse sinito, gratiaeque causa e malevolorum morsibus et aculeis ipsam vidicato. Siquidem valde vereor ne, si nugae meae vel cum mysticis et doctissimis Nolani Sigillis, vel cum artificiosa Dicsoni Umbra conferantur, maiorem authori infamiam quam lectori utilitatem adferant. Quod si tamen acciderit, mihi ad eos non parvae aut amicitiae aut existimationis homines recurrendum est, qui me, ut in lucem illa exponerem, vehementi rogatu impulerunt. Fateor equidem, et magis obsoletis et rudioribus me verbis istic usum esse quam aut aures Atticae patiantur, aut ipse fortassis velim admittere, nisi rem totam lucide et explicate exarandum putarem: quin etiam et omisisse me quamplurima quae memoriae virtutem redderent manifestam. Nihil enim ultra a Simonide Chio hic mutuum accepimus quam quod oratori aliquo modo conducere videbatur. Vale, generosissime, et in clientilis tuis me semper numerato.
Amplitudinis tuae studiosissimus,
THOMAS WATSONUS
CAP. 1 AUTORIS PROLOGOMENON ET METHODUS
ogitanti mihi saepenumero, quanta rerum inscitia mortalibus iam diu per incuriam obrepsisset, tandem vetus illa artificiosae memoriae disciplina in mentem venit: de qua tametsi intelligerem plerosque eam opinionem imbibisse, ut eius tractationem levem esse ac nugatoriam existimarent, neque horum magnopere fructuosam esse reipublicae industriam, qui in illius facultatis exercitatione plurimum valerent, ego tamen partim tam antiquae et reconditae virtutis studio adductus, partim vero doctissimorum hominum ea de re commendatione plus quam vulgari pertractus, enixissime, ut ipsam investigarem et assequerer, omnes animi nervos intendebam.Sed in multa hominum frequentia, quibuscum versabar, quique bonis literis dediti et imbuti fuerunt, vix unum inveni et alterum, a quibus in excolenda memoria, et virtue eius excitanda possem adiuvari. Quod si tandem vero vel ex aliorum adminiculis et consilio, vel ex laboris mei assiduitate quicquam in tanto studio profecerim, mi hi ex officio esse videretur, ipsum ad reipublicae totius utilitatem convertere, et imprimis ad eos derivare, quibus maximarum rerum cura delegata est. Siquidem nemo tam sibiipsi aut amicis et parentibus officium debet, quam communi omnium nutrici, optimaeque parenti patriae. Huic igitur ut aliquid muneris praestare, et acceptior esse queam, localis memoriae τὰ πρῶτα fere quidem omnia in capita quaedam collecta, et per certam seriem distincta, palam facere decrevi. Nec enim a tam laudabili conatu me hoc impediet, quod mihi conscius sim tenuis meae in tali causa scribendi facultatis. Malo etenim in rem aliquorum exarare rudia et indolata nonnulla, quam omnino nulla. Itaque (ne ulterius a re ipsa distrahar) ut bonae fidei architecti in construendis aedificiis, cum aliorum iudicio, a quibus illorum ars requiritur satisfacere student, formam totius aedificii primum describunt, tum vero postea ipsum opus et fabricam aggrediuntur, ita primum futurae methodus 
rationem summatim exponam, deinde vero singulas eius partes debito quodam ordine pertractabo. Methodus ergo talis esto: primo, de natura memoriae; secundo, de industria commemorandi; tertio, de eiusdem artis utilitate; postremo vero, de eius acquisitione dicendum erit.
CAP. 2 DE MEMORIA ET REMINISCENTIA
1. Inter illas animi virtutes quae vulgo retentivas appellare solemus, memoria et reminiscentia merito connumerantur.
2. Sed utriusque inter se differentiam haud mediocrem facile est cuique perspicere, qui easdem ad aliud habita seorsim comparatione referre velit. Memoriam igitur libro cuidam in se multa complectenti, quae non inspiciuntur; reminiscentiam vero, sive recordationem, eiusdem codicis lectioni comparemus. Organum enim virtutis memorativae hoc a sibi tributum habet, ut per imagines aliquid solummodo continere possit, non ut ipsa secundum eas diiudicet, sicut neque tabula de picturis in se delineatis censere aut cogitare potest. Atque eadem prorsus ratione fit ut quispiam geometriae peritus, etiamsi arcitissimo somno constrictus ab omni actione quiescere videatur, nihilominus tamen recte dicatur geometriae habere memoriam. Nam si vere loqui velimus, neque per somnum quenquam, neque per ebrietatem, neque per aliam huiusmodi mentis occupationem scientiam aliquam oblivioni dedisse dicendum est. Memoriae itaque contraria est oblivio, proprie sumpta. Sin autem reminiscentiae virtutem consideremus, longe alia res est. Non etenim somno tantum vel ebrietate recordationis potestas obtunditur, sed etiam alia fere quacunque mentis molestia et perturbatione. Veruntamen et affirmare ausim, memoriam et reminiscentiam natura idem esse, ac plane inter se convenire. Quod perinde est ac si contenderem acutissimi viri memoriam libri alicuius similem esse, in quo scripta quamplurima delineantur: reminiscentiam vero illius viri cum libri eiusdem revolutione compararem. Unde et hoc etiam satis constanter asserere nemo dubitet, memoriam habitui quodammodo proportialem esse, actui vero reminiscentiam. Sed in sequenti huius operis decursu animadvertendum est, memoriam semper accipi pro quodam coniuncto ex utraque virtute. Ars etiam et retinendi, et retenta, cum volueris, explicandi, aperietur.
1. Haec igitur memoria duplex est, naturalis et artificiosa. Naturalis (secundum Ciceronem) est ea quae animis nostris insita est, et simul cum cogitatione nata. Quin et ipsam non aliis verbis, quandoquidem ita res exigit, hic describemus, hoc modo: memoria naturalis est quae constat ex veris, fortuitis, aut mutuatis imaginibus. Cuius descriptionis sensum ne quis aut ignorationis umbra coecutiens, aut nodum (quod aiunt) in scirpo quaerens, male forte interpretetur, operaepretium fore duco, rem totam omnibus integumentis evolutam et perspicuam reddere.
2. De veris ergo imaginibus memini, propter ea memorabilia, quae prius aut visa sunt, aut alio sensu exteriore percepta. Quid enim in philosophorum spaciis pervulgatius est antiquius est illo axiomate quo innuitur, nihil in intellectum ingredi, quod prius non fuerit sub sensu? Quod tamen quosque verum sit, et qua conditione, alii viderint.
3. Porro, ex fortuitis imaginibus memoriam constare dixi propter ea, quae visu non comprehendimus, ut si me memorem dare velim Hectoris interfecti ab Achille. Hoc etenim retineo ex poetarum et historicorum lectione, per imagines a me confictas, quae etiam fortassis sunt verae Hectoris atque Achilles imagines, quin etiam fortassis et falsae sunt. Quod imprimis vel ex eo satis constare potest, quod similis fere cuique ratio esse solent inveniendae et configendae sibi rei alicuius imaginis, quae est pictoribus in picturis delineandis. Quotquot enim illi numero fuerint pictores, qui Achillem et Hectorem singulo certamine congressos coloribus ad vivum depingere velint, totidem variae (proculdubio) ac multum inter se dissimiles fient picturae. Plerunque etiam accidere videmus, ut quod ab uno eodemque artifice diversis temporibus depingitur, alia atque alia forma describatur. Id ipsum nobis usu venit in configendis rerum imaginibus, quas nunquam vidimus. Quot enim capita, tot sensus: Achillis aut Hectoris imaginem animo et cogitatione complexus fuerit. Itaque haud immerito (ut mihi quidem videtur) huiusmodi imagines fortuitas appellavi.
4. Tum denique de mutuatis imaginibus verba feci propter ea, quae veris carent imaginibus, ut substantiae separatae a materia: et propter alia quamplurima, quae corporum sunt expertia. Si quid enim huiusmodi cogitatione atque intellectu assequimur, imagines aliunde mutuamus, unde est illud antiquum philosophi, oportere unumquemque intelligentem fantasma speculari propter imagines. Atque illae quidem in aliis atque aliis hominibus diversae sunt. Take huius assertionis exemplum esto: ego pro divinitatis imagine infinitum quendam splendorem capio, alius autem ipsam alia figurat imagine, et uterque tamen falsas umbras arripimus. Nam vera divinitatis imago penitus ignoratur. Itaque satis iam ex his constare arbitror, memoriam naturalem iis, quas memini, imaginibus inniti atque consistere, sine loci alicuius subiectione, in quo vere non sunt, aut alio quovis adminiculo, per inventionem et industriam comparato. Quia vere (teste Plinio) non aliud est tam fragile in homine, morborum et casus iniurias atque etiam metus sentiens, quam naturalis haec memoria. Debemus itaque naturae infirmitatem artis subsidio stabiliri et corroborare. Quid etiam artis magis proprium est quam naturam imitari et adiuvare? Ad artem igitur accedamus.
1. Artificiosa memoria (iuxta Ciceronem) est ea quam confirmat inductio quaedam et ratio praeceptionis. Cuius descriptionis interiorem sensum si explicatius aperiamus, dicendum est artificiosam memoriam constare ex quibuscunque imaginibus, veris, fortuitis, aut mutuatis, aliquo per inventionis solertiam adminiculo adiuncto, sive id per locos fuerit confectum, sive per concathenationem, sive per aliquam rem eiusmodi, cum qua non connectitur res memoranda a parte rei. Sed horum singula oportune suo loco discutientur. Interim hic ostendere necesse est, artificiosam memoriam ex locis et imaginibus constare. Quod si recte percipiatur qui intelligendum sit, difficillimus ad huius artis gazilopium introitus recluditur. Ne itaque ignotum per ignotius referre videar, rem totam exemplis demonstrabo, et a facilioribus initium capietur. Esto igitur, amicorum quempiam mihi has quinque res dare memoria retinendas, videlicet, lapidem, arborem, piscem, avem, equum. Ante omnia cogitandum est de aliquo spacio mihi pernotissimo (nisi in conspectu potius habere queam), in quo sint quinque loci inter se differentes secundum formam: corpus etenim esse sine loco non potest. ego itaque parietem aliquem spaciocum eligo mihi cognatum, et habentem quinque magnas partes inter se dissimiles. Tum forte video esse in prima parte parietis ostium, in secunda fenestram, in tertia armarium, in quarta uncum ferreum, in quinta rimosam et profundam aliquam fissuram, atque ea de causa haec mihi signa ad rem nostram accommodatiora videntur, quod modicis abinvicem intervallis distinguantur. Tum demum, ista ita praelibatis et accurate provisis, memoriae fundamentum ponam hoc modo primo: lapidis imaginem, quam mente concipio, in prima sede collocabo, videlicet in ostio parietis, imaginando forsan quod lapis unus totum hoc ostium implendo obstruat. Simili tum ratione arborem in fenestra ponam, per virtutem imaginativam mecum animo reputans quod radix arboris ab alia parte parietis ita excreverit ut ramos eius per fenestram versus nos protensos aspiciamus. Tertio, per similem animi fictionem armario, quod tertium est, piscem includam, ipsumque ibi latitantem in capite galeam gerere imaginabor. Porro avem ad uncum ferreum satis commode applicabo, si putavero tanti eam esse vigoris in rostro, ut eius impulso uncum ferreum ex omni parte conterat et imminuat. Equum denique in quinto loco defigam, scilicet in fissura: siquidem ex imaginationis virtute apud me dicam equi caudam illi fissurae tenaciter infixam isse, ut omni conatu se nequeat absolvere et expedire. Hoc itaque aut simili modo imaginibus harum rerum in dictis quinque locis per fantasiam dispositis, nihil fere impedimento esse potest quominus ei, qui locos talium pernovit, ubi cogitationem suam per eosdem locos porrexerit, res eaedem occurrant per ordinem quo sunt locatae. Sin quis me percontetur quid causae habuerim de praedictis rebus singulis aut magnum, aut novum, aut mirabile, aut ridiculosum aliquid imaginari, utpote unam lapidem totum ostium obstruere, ramos arboris per fenestram transire, piscem galea insigniri, avem rostro ferrum comminuere, equum denique prima cauda detentum esse, ipsum oportune certiorem in sequentibus reddam, ubi quales imagines esse debeant discribetur. Illud vero, quod de quinque locis commemoravi, et de eorum usu, pari quoque ratione de pluribus intelligendum est. Et recte quidem Cicero huiusmodi locus cum cera, simulacra cum literis comparavit. Quemadmodum enim tabula certa primo capite rasa et plana est, ad quamlibet impressionem recipiendam aeque parata, tum vero quicquid retinendum sit, in ea per characteres distribuitur, atque iterum tandem, ubi eius rei memoria delenda sit, per nos facile expungitur: ita primum sedes sine imaginibus, et vacuae sumendae sunt; tum vero quaecunque libuerit in iisdem locis collocare, per suas imagines ex imaginationis opera depingimus, et eousque retenemus dum earum rerum memoria relaxanda esse videantur. Nam si aliquando simulacris animos avertimus, nulla fere opera, brevique temporis decursu facile extinguuntur. Atque ita tandem accidit ut iisdem locis iam iterum vacuis aliarum rerum imagines insinuare possimus.
CAP. 5 DE DUPLICI LOCORUM GENERE
1. Ex iis quae iam dicta sunt, memoriae prima lineamenta satis posuisse forte videar nonnullis, qui nubem pro Iunone amplectentur, ut olim ille, cuius
versantur celeri noxia membra rota,
vel qui umbram pro carne captabunt, ut Aesopi caniculus. Utile tamen, immo necessarium est naturas ac differetias locorum et imaginum multo pluribus verbis explicare. Agam itaque primo de sedibus, deindo vero de simularchris.
2. Sunt ergo suo genera locorum quos possumus nobis constituere. Nam aut veri sunt aut ficti. Veros autem locos nominamus qui extra cogitationem nostram habent existentiam, sive per artem fabricati sunt, ut aedificia, et singulae eorundem partes, sive sunt naturales, ut rupes, montes, valles, prata, flumina, silvae, aliaque id genus infinita, et eorum partes. Ficti loci sunt qui in sola nostra cogitatione consistunt. Quales itaque sedes illae sint, et quotae, quae plerisque usitatae esse solent, paucis enarrabo, quantumque potuero, conabor dilucidis exemplis lectorem erudire.
3. Quidam itaque singulas notissimi alicuius aedificii stationes, aut domus unius, pluriumve cubicularia sibi eousque pro sedibus et subiectis eligunt, dum centenarium numerum aut maiorem fortasse compleverint. Deinde, in qualibet statione sive camera, notant aliquod signum perpetuo inhaerens, quod ab illis omnibus diversum est, quae in caeteris locis collocantur. Exempli gratia: in una camera semper est gladius, in alia lectus, in alia computatorium, in alia balneum, et similis ratio in reliquis. Huiusmodi sane locorum electio ad artem memoriae plurimum conducit. Si qua res enim memoriae commendanda sit, illius imago virtute fantastica ad signum cuiuslibet loci facile componitur. Siquidem imaginative cogitandum est, quod res agat aliquid in illud signum, aut quod signum agat in ipsam, aut quod res utatur signo tanquam instrumento ad aliquid moliendum, aut aliam quamvis habeat talem referentiam et habitudinem.
4. Sunt et alii nonnulli qui simili consideratione subiecta sibi deligunt, sed in qualibet statione sive camera imaginantur quinque locos inter se differentes per huiusmodi signa, quae ipsorum singulis inseruntur. Isti igitur homines ubi viginti cameras sibi nacti fuerint, ipsis affatim de centenario locorum numero provisum est. Quamobrem iste modus ut valde utilis est, ita quoque et facilior primo. Quis enim tam hebes est ut minime videat viginti sedes facilius et expeditius acquiri quam centum?
5. Alii sibi fabricant locos fictos, in quorum numero ipse sum. Unde licet quemadmodum utar primo modo locorum, atque etiam secundo, tamen ad mediocrem numerum id ego facere soleo. Quem si transilire aliquando opus est, alias mihi sedes confictas habeo. Earum formam situmque facile est coniicere ex his versiculis.
Fundatus primum quadruplex quadrangulus esto,
Binis fluminibus iuste quarter enumeratis:
Conveniens etenim sedes erit area quaque,
Quae vel mechanicum, vel tale operatur, imago.
Ut sapias quoto res quae stet ordine. Porro
Quaeque habeat formam, urum quoque trilateralem,
Parteque bis b inas ex anteriore fenestras.
Quosque locos aequis disiunctos esse plataeis,
6. Atque illa quidem fictarum sedium provisio et acquisitio, tametsi ab initio difficilis est, ubi tamen altiores in animo radices egerint, nobisque familiares et confirmatae fuerint, nemo longe utilissimas esse dubitaverit. Nam peculiare in se commodum continent, partim quod per eas artes quae in ipsis exercentur inter se multum habeant discriminis et varietatis, partim vero quod neque nimio lucis splendore praefulgeant, neque nimia tenebrarum obnubilatione obscurentur. Quales enim volumus, tales ipsas effingimus. Ad rem etiam facere videtur, si in talibus subiectis ad amussim delineandis, egregii alicuius pictoris operam et artem requiramus. Possem et alios modos eligendarum sedium hic referre ab his omnibus quos hactenus enumeravi. Nam et per solos numeros ordine quodam alphabetico in decurias dispositas memoria quandoque excitari potest, quin et per huiusmodi tabulas, quales a Trithemio alicubi describuntur. Istic autem localis memoriae principia tantum ex antiquis tenebris in lucem restituere nostri est instituti. Tandem igitur de locorum legibus aliquid adiiciendum est.
1. Sive igitur locis veris seu fictis uti velimus, non sunt temere et inconsiderate sumendi. Namque et numeri, et qualitatis, et quantitatis, et distantiae, et ordinis certa quaedam ratio habenda, et moderatio adhibenda est.
1. Qui igitur per hanc artem multarum rerum memoriam retinere contenderint, plurium locorum culturam observanto.
2. Mediocrem quoque quantitatem et magnitudinem adhibento. Nam si praeter modum ampli fuerint, nimiae immensitatis imagines reddunt; sin vero nimis angusti et stricti, eas omnino non capient.
3. Neque perlucidi nimis neque obscuri sunto, ne tenebris imagines obcaecentur, vel nimio splendore praefulgeant.
4. Ab hominum frequentia longe removentur. Nam occurrentium multitudine saepe impeditur memoria.
5. Intervalla mediocria sunto. Quemadmodum enim visus ea, quae sub aspecatum veniunt, laboriosa quadam progressione de propinquo visibili in remotius diiudicare solet, ita virtus intellectiva et fantasiae potentia motum huiusmodi discursivum habet, per quem ad una cogitatione in aliam progreditur. Itaque pro locorum intervallis facilior esse solet aut tardior.
6. Sed et nimia propinquitate non coniunguntor. Nam si sedes sibiivicem vicinae fuerint, simulachra in ipsa locanda facile coalescent.
7. Ordo inviolabilis per numerum confirmatus esto. Nam ubi de numero cuiusque loci constiterit, facile erit, quae retinendae acceperis, vel a primo vel a medio vel a fine versus principium retrogradiendo repetere. Ut promptius autem intelligatur quotusquisque sit locus, nonnullis placet ut per quinarios distinguantur. Quam praeceptionem ille fere sequuntur qui utuntur secundo modo capiendi locos veros paulo superius a me descriptos.
8. Porro sedes frequenter vacuae per cogitationem transcurruntor. Sunt enim huius aedificii fundamentum: quod si defecerit, tota fabrica corruet et prolabetur.
9. Quin et immunes ab omni cultura subinde remanento. Nam veteres alioquin imagines cum recentioribus confundentur.
1. Cum locorum delectum et leges iam satis explicaverim, proxime de imaginibus est dicendum. Sunt ergo imagines notae quaedam et similitudines eorum, quae memoriae mandare volumus. Duo autem sunt quae sub memoriae custodiam veniunt, res et verba. Rerum aliae sunt simplices, ut homo, equus, arbor, ignis, et similiae; aliae vero compositae, ut enunciatio, narratio, historia, argumentatio, et id genus alia. Sed et res simplices divisionem patiuntur. Quaedam etenim corporeae sunt, ut humo, equus, arbor, ignis, aer, aqua, terra, lapis, et alia eiusmodi; quaedam autem incorporeae, ut scientia, virtus, iustitia, anima, servitus, libertas, et alia fere infinita. Quando igitur tanta est illarum rerum varietas quarum meminisse debemus, diversimode imagines ad ipsas applicare necesse est.
CAP. 8 DE IMAGINE REI SIMPLICIS
1. Res itaque corporeae simpliciter apprehensae per se suas habent imagines, unde quoties huiusmodi rerum memoria habenda est, proprias imagines per cogitationem supradictis locis infigimus. Namque et equus equum et homo hominem optime designat. Rebus autem incorporeis imagines commode fabricare, hic labor, hic opus est. In his tamen configendis per aliud saepenumero adiuvamur quod ad ipsas aliqua consideratione et respectu afficitur. Per librum itaque sceientiam, per coronam et lauro contextam virtutem, per stateram aut gladium iustitiam, per compedes servitutem, per annulos aureos liberatem significamus. Praeterea ad inveniendas rerum incorporearum imagines, locorum dialectorum scientia plurimum conducit. Nam cum unaquaeque res expers corporis ad rem aliquam corpoream ex comparatione quodammodo referri queat, id quod corporeum est, si satis ei proprium fuerit, pro imagine rei incorporeae recte sumitur. Hic omitto rationes metaphoricas, quarum usus tamen utilis est, sed paulo difficilior. Sin ea cuiquam duriora videantur, quae dudum de imaginibus proportionalibus (nam ita antiquitus appellantur) commemoravi, atque adeo me percontetur qui fieri possit ut, cum alicubi cum pro iustitia posuerim, in eo loco disquierendo recte intelligam pro iustitia gladius, an pro se ipso fuerit defixus, fateor equidem aliquid esse quod obiicitur, neque tali dubitationi aliter subveniri posse quam ex naturalis memoriae suggestu, Similis quoque ratio est aequovocorum, at nemo fere est tam impotentis animi ut facile obliviscatur an pro cane coelesti, an pro marino, an pro terresti canem collocaverit.
CAP. 9 DE IMAGINE REI COMPOSITAE
1. Rerum autem apprehensarum composite imagines ex omnibus suorum simplicium minime componuntur. Nam si hoc oporteret fieri, praeter infinitam locorum provisionem et culturam quae desiderarentur, inextricabilis quoque labor animi et seipsum proprio motu purturbaret, et rerum multitudine memoriam confunderet. Ergo diligenter animadvertendum est quod omnis res apprehensa composite aut cohaerentiam habeat aliquam a suo primo usque ad ultimum, quae vel minima mentis intentione in memoriam naturalem impingi potest, aut quod constituatur ex partibus talem cohaerentiam habentibus. In qualibet Aegypti plaga per se sumpta, exemplum esto primi, in omnium universa narratione, secundi. Nam ad constituendam alicuius unius plagae memoriam (ut eius, quae per ranas accidit) non eorum omnium arripiendae sunt imagines, quae in eius immisione vel decursu fecerit aut dixerit Deus, aut Moyses, aut Pharao, aut alii demum quicunque. Nam istorum alterum ita ab altero dependet ut simul omnia uno actu naturalis memoriae retineri possint, et facile concurrant repetenti. Quamoberem ad firmandam illius plagae memoriam, aliquid in ea praecipuum sumamus, utpote imaginem ranae, ipsam in debita sede collocemus Sin autem omnium simul plagarum memoriam apud me stabilire velim, ipsas dividere necesse erit. Nam uniuscuiusque plagae nota aliqua insignis divisim et sigillatim colligenda, suoque loco inferenda est. Similiter, si quis ad idem unumque aliquod propositum confirmandum velit multas rationes adducere, uniuscuiusque tantum una colligatur imago. Quin et eadem ratione aliquam narrationem aut aliud quidvis, quod longitudine prolixum fuerit aut numero multiplex, in suas partes distribuere possumus, et earum singulis proprias imagines accommodare. Huiusmodi vero simulachra multum differunt ab imaginibus rerum simplicium. Nam simplicium rerum imagines continent aliquam similitudinem eorum quorum sunt imagines. Sed simulachra istarum rerum compositarum nihil aliud sunt quam notae quaedam auxiliares, quae per suae insinuationis virtutem alterius rei serio explicandae memoriam nobis refricant. Unde liquido patet quod in memoria rei compositae firmanda magis adhibeatur virtus naturalis memoriae quam in simplicibus. Nam licet in complexis illius notae recordatio ex arte proveniat, naturalis tamen memoria rei notatae tribuit virtutem et ordinem. Rei autem simplicis imago sola statim rem integram tanquam pleno aspectu intuendam memoriae indicat et exponit.
CAP. 10 QUALES ESSE DEBEANT IMAGINES
1. Sed quoniam evenire solet ut imagines partim firmae et ad movendum idoneae sint, partim vero imbecilles et infirmae, quae vix possunt excitare memoriam, si utriusque generis causas consideremus, facile quidem intelligemus quas cuique rei aut verbo imagines indere debeamus. Nam ut a principio finis, ita rerum sequelae dependent a suis causis. Nos autem probe ipsa natura monet quid hac in re fieri oporteat. Etenim secundum naturam, quanto res animum nostrum minus commoverit, tanto citius labetur ex memoria, et quo fortius moverit, eo diutius ac firmius memoriae permanebit impressa. Res autem quae minus animum officiunt sunt res parvae, usitatae, quotidianae, et nullius denique momenti. Quae vero fortius ipsum commovent magnae sunt, inauditae, incredibiles, novae, rarae, admirabies, aut egregrie turpitudine conspersae, aut singulari venustate conspicuae, aut calamitosae, aut ridiculosae, aut aliqua alia ratione insignes.
2. Igitur in fabricandis imaginibus imitemur naturam, ut imaginem quamcunque sumpserimus, eam faciamus insignem per aliquod rarum, stupendum, ridiculosum, aut aliud eiusmodi, quemadmodum ego dudum piscem qui in armario delituit galea induebam. Tum praeterea, quoniam quae numero pauca sunt facilius memorantur quam ea quorum est aliqua multitudo, quantum poterimus paucis imaginibus est utendum, neque vagis aut ociosis, sed aliquid agentibus, eo quod agentes imagines multarum imaginum vires supplere soleant, cuius exemplum huiusmodi positum est, ut si accusator a reo dixerit aliquem veneno fuisse necatum, et hoc eum arguat fecisse quia sciat per eius testamentum se factum eius haeredem, et addiderit quod huius rei sint multi testes et conscii. Si dictum hoc accusatoris primo, cum ad defendendum nobis expeditum sit, memorare volemus, in primo loco nostro rei totius imaginem conformabimus. Nempe illum ipsum de quo agitur fingemus aegrotum et in lecto decumbentem, si formam seu vultum eius retinuerimus; sin autem eum minus agnoverimus, aliquem alium fingemus aegrotum, eumque alicuius existimationis hominem, ut citius in mentem venire possit. Demum rum ipsum quem volumus defendere ad lectum eius statuemus, dextra poculum, sinistra tabulas testamenti, digito vero suo, qui medicus appellatur, tenentem testiculos arietinos. Siquidem ex hac imagine et testium per testiculos arietinos, et haereditatis per tabulas testamenti, et veneno necati per poculum memoriam habere possumus.
1. Ex eadem ratione qua nobis a Cicerone praeceptum est, ut accipiamus multa agentes, nonnulli modum alium artificiosae memoriae tradere velle videntur, quem cathenationem seu cathenam appellant. Cuius hoc exemplum statuo: si hominis, equi, lapidis, ignis, porci, et arboris recordari velim, imaginando in animum induco meum, quod homo caudam equi manibus suis comprehensam teneat; tum quod ille equus lapidem in ore gerens, ipsum tanta vi mordeat ut conatus vehementia ignis excutiatur; porro, quod ignis ille porci astantis pilos incendat; postremo vero quod poecus ille incendii dolore in rabiem concitatus arborem evertat. Sed re vera omnis huiusmodi cathena eandem habet virtutem et efficatiam cum imagine multa agente. Nam unaquaeque cathena tanquam una imago constituenda est. Neque enim ratione consentaneum est quin talis cathena loco alicui inseratur, ut reliquae imagines. Quod tamen ita nolim intellegi, ut necesse videatur eam in aliquo praemeditato loco disponere, sed in sede quacunque. Scio quidem esse plurimos, quibus huius cathenae utilitas in primis placet: primo, quia non requirit locos praefabricatos, cum in aliis memoriae regulis sedium provisio et cultura desideretur, necque ipsis etiam percommode aliquando uti possimus, nisi veteribus simulachris perpurgatae fuerint; secundo, quia per cathenam incidimus de proximo in proximum sine intermedio, quod in ordine locorum observando minime fit; tertio, quoniam cathena est infinitae capacitatis, loci vero numero constant finito. Non equidem inficias eo, utilem esse cathenae regulam, et quandoque posse nobis usui esse, sed tria in se habet incommoda. Quorum unum est, quod res quaelibet facile connecti nequeant; alterum, quod in tali cathena aliquando ex propinqua nimis rerum coniunctione confusio earundem eveniat, et ordinis perturbatio; tertium vero, quod in ea numeri ita sint incerti ut prompte nequeamus dicere quotum quodque sit eorum, quae memorae debemus, nisi ab initio singula repetamus. Quocirca ea memorae regula quae ex locis et imaginibus constant multo tum facilior, tum magis utilis esse videtur. Ad qyud tamen harum quaelibet seorsim magis conducat postea fortassis dicam.
1. Quandoquidem hucusque de memoria rerum satis commemoravi, de verbis aliquid perscribendum restat. Verborum autem imagines tripliciter sumuntur: nempe ex rebus ipsis quas significant; vel ex rebus aliis, aut aliis verbis, ad quae referentiam aliquam sive respectum habeant, vel demum ex syllabarum dispositione. imagines, quae primo modo deliguntur, proporiae sunt verborum seu dictionum significantium. Cuius huiusmodi exemplum esto: si velim habere memoriam huius dictionis [lapis] in aliquo loco imaginem figam illius rei, quae lapis est, et ex imaginis occursu dicti nominis oportune recordabor. Sed hic alicui dubium esse potest (cum ea res quae lapis est pluribus nominibus significatur, qualia sunt lapis, petra, saxum, et etiam notetur aliis multis nominibus, ut Siricis, Hebraicis, barbaris) in confusa verborum copia, quae omnia unum idemque referunt, num pro hoc imaginem posuerit an pro altero, et fieret quidem in istis diiudicandis aliquando multa memoriae confusio, nisi artis infirmitatem naturalis memoriae virtus et potentia sustentaret, quod ipsum de aequivocis paulo ane affirmavi.
2. Secundi modi sumendarum imaginum erit, si cum haec tria verba memoriae tradenda sunt, libertas, servitus, iustitia, pro libertate liberum, pro servitute servum, pro iustitia ius e pluribus herbis expressum accepero, et huius ordinis imagines dictionibus tum significativis applicari possunt, tum etiam illis quae nihil significant.
3. Tertio modo verborum conformantur imagines, adaptando cuilibet illorum syllabae imaginem rei significatae per dictionem, cuius prima syllaba est similis illi, ut si velim habere memoriam huius dictionis non significativae (acelipo), quatuor imaginibus undum est. In primo itaque loco ponam aquae imaginem, in secundo cerae, in tertio libri, in quarto pomi, et ex primis quibusque syllabis acelipo mihi in memoriam venit. Prima namque syllaba aquae est, et cerae prima syllaba ce, et libri prima syllaba li, et pomi prima syllable po, quas omnes primarias si faciam coalescere, ex earum coniunctione constituentur illa dictio acelipo. Quin etiam ex his quatuor imaginibus una confici potest, et in una sede locari, ea ratione, quam supra retuli de imagine multa agente.
4. Sed haec ultima ratio colligendi verborum imagines minoris forsse momenti est quam ut utilis esse censeatur. Nam si cui inservit usui, praecipue ad excitandum memoriam conducere videtur.
CAP. 13. DE PRAXI ARTIS MEMORATIVAE, ET OBIECTORUM VARIETATE
1. Facillimum est, cum aut publice quenquam in scholis ex praemeditato aliquid interpretari, aut publice concionari, aut coram iudice orationem habere oportuerit, eorum sibi praefabricare memoriam quae dicenda fuerint.Neque enim ulla oratonis prolixitas animum impediet, neque verborum et rerum varietas, neque cohaerentiarum multitudo. Sed ubi retinenda sunt ea quae vel ab adversario vel quolibet alio proferentur, multa fortasse difficultas incidet. Nam aut is qui loquitur eum in dicendo ordinem observat quem debet, aut fluctuans incidit in finem a principio et reliquas orationis partes confusa dicendi methodo perturbat. Si primum, satis facile erit ea memoriae commendare que dicuntur; sin alterum, plerunque arduum ac difficle. Quare, cum audiverimus aliquem ordinate et concinne pronunciantem ea quae ipsi postea memoriter velimus recitare, oportebit nos observare omnes cohaerentias, et aliquando quorundam quoque verborum habere memoriam. Nam qui boni oratoris limites metasque non egreditur, nullam cohaerentiam profert inutilem. Si ad unum idemque inculcandum plurima eiusdem rationis adferuntur, non semper necesse est eorum ingeminare memoriam. Similium etenim aliud ex alio nectitur, et repetenti ex altero alterum facile occurrit. Si vero in ipsis cohaerentiis quandoque verbum aliquod illustre implicatur quod rebus prope annexis lucem praebeat, eius imago per se memoriae inscribenda est. Huic autem negotio recte operam navabimus, si accurate consideremus primum per quid aliquis exordium sumat, tum quid narret, et quotuplex sit quod narratur, demum quot, quibusque utatur rationibus et confutationibus discontinuis. Ac eadem quoque ratio est aliorum, quaecunque dici possunt. Cohaerentiarum distinctio accuratissime captanda est, reliqua sunt minimi laboris. Utque cohaerentiarum omnium et illustrium verborum notae vel imagines solidius retineantur, eas aliquoties, si oportune fieri potest, apud nos transcurrere ac recipiscere debemus. Et quamvis partes orationis inordinatae difficilius imprimantur memoriae, quae vel cohaerentiae fortassis sunt incompletae, vel sibiinvicem particulae male commiscentur, nihilominus tamen iisdem regulis innitendum est quibus in perfecta et polita oratione excipienda utimur. Eadem enim est ars utrobique, etiamsi perturbata et incompositia oratio arti magis repugnare videatur.
CAP. 14 DE UTILITATE LOCALIS MEMORIAE
1. Postquam ars memoriae iam tradita est, operaeprecium fore duco primum de utilitate,. tum vero de eius acquisitione tantillum adiicere. Itaque artificiosa memoria naturali memoriae tanquam fundamento suo innititur. Quod si ea tandem perfecta esset omnibusque suis numeris absoluta, quam hominibus natura tribuit, ipsa huic artificiosae memoriae longe quidem et supra quam dici posset accederet. Quia tamen hactenus nemo fere mortalium eam ex omni parte perfectam et completam habuit, aut unquam talem habebit, necesse mihi quidem videtur imbecillas naturae partes inventionis artisque medicina resarcire. Sed interim quoque animadvertendum est quo quis naturali memoria magis imbuitur, eo celerius eum per artis instructionem digniorem admiratione commemorandi virtutem consequi: quantoque per naturam animus cuiusque fuerit impotentior, tanto minore ex hac memoriae cultura laudem et gloriam posse promereri. Quare (ut cum Cicerone loquar) hac exercitatione non eruenda memoria est, si est nulla naturalis, sed certe, si latet, evocanda est. Ubi vero talis memoriae potentiam perfecte adepti sumus, duplici ratione utilis esse solet. Nam vel per ipsam, quasi per indelebiles characteres, memoriae aliquid impingimus, et in perpetuum custodimus, vel res conservamus solummodo in tempus aliquod, ut postea dimittendas. Retentio permanens est, per quam aliquam scientiam ordine traditam aut aliquid simile scientiae, ut leges et statuta aliaque eiusmodi perpetuae memoriae commendamus. At retentio memoriae caduca ea dicitur, per quam magistri lectionem, praedicator concionem, advocatus postulationem, et alii alia eiusmodi ad modicum tempus, ut forte ad biduum vel ad triduum, memoria complecti satagunt. Ad utramque retinendi rationem locorum usus plurimum valet, atque enim cathenae. Sed et ista inter se differunt et suis legibus constringuntur. Nam si locis utimur, pro qualibet scientia alii atque alii praeparandi sunt, in quibus quoque nihil aliud deinceps infigi possit. Sed cathenae quidem liberior usus est, quia unam tantum sedem occupat, quamobrem etiam ad aliquid diutius conversandum potentior videtur. Quantum autem commodi uterque retinendi modus apportent, quid me attinet dicere? Nam scientiarum cognitione quid potest esse praeclarius? Quid multarum legum repetitione laudabilius? Sed contineo me, ne in re minus necessaria nimium immorari videar. Illa igitur retentio, quae diurna et labilis est, deficientiam quandoque prohibet, et praemeditatam dicendi methodum adiuvat. Multi namque hac disciplina minime instructi, vel in medio suarum orationum decursu saepe deficiunt, vel eorum non recordantur quae ulterius se dicturos cogitaverant: quo tempore vel obmutescant necesse est, vel ad alia quae proposito non inserviunt stilum orationis convertant. Quorum utrunque quantum in se habeat turpitudinis, quis non videt? Alii vero schedulis seu libellis utuntur, in quibus cohaentiarum suarum notulas inscribunt, unde multa ex parte fides orationis imminuitur et, prodita dicentis imbecillitate, laeditur bona eius existimatio. A quibus turpitudinibus per hanc memoriae doctrinam is facile immunis erit, qui totis veribus ipsam assequi et usu confirmare velit. Nam quae cogitando complecti vix potuit, intuendo quasi tenebit.
CAP. 15 DE HUIUS ARTIS ACQUISITIONE
1. Tria in omni arte et scientia ad consequendum eius habitum sunt necessaria: natura, ars, et exercitatio. Quod si quis vel a natura sit impotentioris animi, vel minus arte munitus, vel assidui laboris impatiens, ad habitus nauseam potius, aut invidiam, aut contemptum perveniet, quam ad eius acquisitionem. Qui igitur omnino carent naturali memoria et ingenio, merito prohibentur ad hunc habitum aspirare, quia ne quid ars sibi velit unquam quidem intelligent. Segnis quoque et desidiosus, etiamsi foelicissimo sit ingenio, praeditus, si tamen pro laboris longitudine taedii metu concussus, vel pro rei difficultate puerili desperatione victus, ad nugas forte se receperit:
O quando ille oculis oleum conspexerit unquam?
2. Testatur Cicero, quod cum in omni disciplina infirma sit artis praeceptio sine summa assiduitate exercitationis, in memoriis minimum valeat doctrina, nisi industria, labore, et diligentia comprobetur. Qui itaque voluerit huius artis habitum adipisci, in primum, ut plurimos habeat locos arti accommodatos, enixissime curare decebit, et imaginibus in eis locandis quotidie navare operam. Unde qui publice in scholis docet, huius memoiae praxim in praelocandis lectionibus experiri potest, discipulus praecepta perdiscendo, praedicator admonendo populum, iudex et advocatus in iudiciis, praeses denique et accessor in consiliis. Qui autem ab huiusmodi muneribus vacant, quorum functio in elocutione consistit, in aliis tamen quamplurimis commode exerceantur. Nam quaecunque fecerunt, aut perpessi fuerint, aut oculis aspexerint, aut auditu aliove sensu perceperint, memoriae primum infigere, tum vero postero die ruminare, et quam diutissime conservare possunt. Sed summopere cavendum est ne prius existimemus nos huius artis habitum et perfectionem adeptos esse quam poterimus absque omni labore ipsam exercere. Quin et plures modos esse scio ad hunc usum perutiles. Sed ad excitandum discentis studium satis iam dixisse mihi videor. Etenim de natura memoriae, de arte commemorandi, de ipsius utilitate et acquisitione verba feci, eoque ordine quo me dicturum ab initio significavi.
Finis
