AD CHRISTIANUM
LECTOREM POLITICES STUDIOSUM 
UONIAM
dixit stultus in corde suo non est Deus, 
opportune quidem
(Christiane lector) in isto occasu mundi (in quo
permulti sine Deo, sine fide, sine Christo vivunt) et Deum esse et
praeesse mundo contendimus demonstrare. Si enim haec plene animis
mortalium non sit praeconcepta, altisque radicibus infixa persuasio,
frustra omnino de sphaeris rerumpublicarum (quas Deus vertit),
frustra de legibus civitatum (quas homo condit) hic ageretur. Posito
namque Deum non esse, aut (quod multi somniant) actiones humanas
negligere, terrae protinus filii sumus,
et diutius solem non intuemur. Quod vero nonnulli fanatico quodam
spiritu acti, insidiisque antiqui serpentis obcaecati numen in rebus
humanis lucere negent, defectio fidei, morum corruptio, immanis
novorum scelerum excogitatio, odiosa Epicureorum multitudo (qui Deum,
omnemque Dei providentiam tollunt) apertis quasi tabulis
probant et convincunt. Nam etsi forsan non sint hodie, qui audent cum
blasphemo illo Holoferne dicere, ostendam tibi quod non est
Deus, sunt tamen, sunt inquam
nimis
multi, qui cum
Meli incolis
atheismum colunt,
Deumque vita non voce negant. Aliter enim dic mihi unde illi
monstrosi angues in manus ac sinus hominum irrepserint, quorum alter
de tribus impostoribus mundi, Mose, Elia, Christo (sic enim
blasphemus loquitur), alter de portentiosis rerumpublicarum fatis ac
formis funesta nescio quae dogmata evomit. Isti, ut vides, more
Goliath adversus Deum et Christum veniunt , vociferantur palam. Quid?
An haec monstra nullos Philistaeos sequaces? An nullos
pseudo-Christianos fautores habent? Utinam certe non haberent! Sed
res aperta est. Babel et confusio, Sodoma et Gomorrha, execrabilis ac
detestanda licentia dissolutioque vitae in hac aetate nimis hoc verum
esse arguunt et loquuntur. Tempus ergo iam monet, sive de fide, sive
de verbo, sive de vita theorica, sive de politica instituatur sermo,
ut ab hac una persuasione exordiamur, Deum nimirum esse. Nam si hoc
nobis ratione persuasum ac demonstratum fuerit, et melius credemus,
et vivemus sanctius.
2. Sed ut nunc rem aggrediar, quid tibi vis, Luciane perniciose
sophista?
Quid tibi vis, Iuliane atrox apostata?
An Deum, an Christum esse non creditis? Pessime sophista, an sic
Epicureos tuos et porcos doces? Impie apostata, an sic tuos subditos
et cives fallis? Negatisne id quod natura, id quod ratio, id quod
fides, id quod omnia inter coelum et Tartarum (ubi iam estis)
suadent? Merito tu quidem, Luciane, a canibus laceratus, merito etiam
et tu, Iuliane, coelesti fulmine confossus iaces.
Stulti adhuc non creditis? Causam quaeso ostendite cur non credatis.
Haec opinor est, quia omnia vi ac motu natura sine Deo fiunt. Id
falsum est. Naturae enim liber in fronte Deum conscriptum habet.
Optimum naturae interpretem (si placet) legite, haec habet verba:
Deus
inquit est. Iterum Deus unus est: adhuc,
Deus universum mundum moderatur ac regit, et paulo post, Ea
quidem quae in aere fiunt, quae in terra, quae in aqua, ea certe Dei
opera esse merito diximus, Dei inquam opera. Philosophi de Deo
loquentis emphasin spectate. Mirable est quod addit. Cunctorum
(inquit) quae rerum natura complectitur, cum servator est
Deus, tum vero omnium quae in hoc mundo perficiuntur author. Sed
suspectum hunc librum habebitis fortasse. Non est causa cur
suspicemini, nam in aliis idipsum loquitur.
3. Deus inquit perpetuam rerum originem fabricatus
mundum
omnibus suis numeris explevit, et alibi Deus est unus,
simplex, immensus, infinitus quoque et sempiternus, ultra caelos in
excelso habitans, nullis locis circumscriptus, ubique tamen
subsistens, plus quam dici potest beatus, qui mutare potest omnia,
ipse vero mutari non potest. Respondere mihi, non haec
sufficiunt? Adhuc dicetis non est Deus? Lttus aro (ut aiunt). Pauca
vero addam, si forsan magis urgeam. Deus (inquit
philosophus)
dominus est, ut bona malaque meritis distribuat. Cavete,
scelerati: qui dubitant an Deus sit, idemque colendus, diram
merentur paenam. Exhorrescite. Vana haec verba sunt, argumenta
petimus. Verissima sunt, sed argumenta audietis.
4. RATIO 1 Attollite ergo oculos animosque
vestros, globum naturae vertite, considerate mecum an id verum sit
quod olim Empedocles dixit, Deus est cuius centrum ubique, et
cuius circumferentia nusquam. Videte
coelum, videte terram, in coelo solem, in terra muscam: non in utroque
videtis
Deum? Nam, ut a minimis incipiam, narrate mihi
quid finxit muscam. “Ridicula haec quaestio est.” Omissis
verbis narrate (inquam) mihi, quid finxit muscam. “Sol et
putredo.” At vivit, sentit, et quodammodo sapit musca. An haec
sol et putredo? An oculos, pedes, alas? An motum, sensum, et vitam
animalculo maiori vix atomo sol et putredo tribuunt? Solis et
putredinis magnam potentiam miror. Est quoque in musca occulta natura
movens. Itane? Quae haec occulte natura movens tandem? Ea scilicet
quam philosophi definiunt principium motus. Ea vero in re ipsa est.
“At nihil movetur, quin etiam foras ab alio moveatur.” Quae
illa motrix causa? “Aer, non Deus, ut tu existimas.” Aer
est quidem medium in quo movetur, at quae sit prima movendi causa
quaero. Cur statis? Cur dubium non resolvitis? Nescitis (insani),
nescitis inquam nisi Deum (qui est prima in omnibus movendi et
quiescendi causa) vel in ipsa musca, hoc est in rebus minimis esse
fateamini. Surgite ergo a naturae somno, et diutius naturae vi ac
motu omnia fieri ne somnietis: nam quamvis naturali magia aquam in
sanguinem, virgam in serpentem potestis commutare, Aronis tamen virga
vestras devorbit,
et digitus Dei in musca et pediculo (quae sunt omnium creatorum
infima) vos penitus confundet, vestramque incredulitatem refutabit.
RATIO 2
Sed quoniam naturae motui tantum ascribitis, ratiocinationem (qua
philosophus a motu Deum esse manifeste convincit) discite. Sic est:
omne mobile ab alio movetur, Sed primum caelum
est corpus mobile, ergo primum coelum motorem habet. Quid negas? In
scala naturae si a gradu infimo ad summum scandas, caecus es si orbem
inferiorem a superiore moveri neges. Sed quid tum orbem supremum
movet? Corpus ulterius dices, nam ultra supremum aliud non est, est
tamen motor. At quis hic motor nisi primus? Et quis hic primus nisi
Deus? Quem philosophi moventem omnia immobilem tamen ac immutabilem
motorem vocant, et in hoc sane ancilla cum domina recte conspirit.
Nam dicitur Ego Deus et non mutor. Et iterum Apud quem non est
transmutatio.
Quid addam plura? Non est Deus quasi homo, ut mutetur.
5. RATIO 3
Sed pergo ut a causarum ordine hoc ipsum probem, rationem sic nectit
philosophus. Praeter causas internas (materiam et formam intelligit),
aliae sunt effectrices causae quae in quodlibet opus et effectum
naturae influunt, ex his vero sunt quaedam mediae. Ergo et una prima,
quae causa causarum et Deus dicitur. Insanit igitur qui in prima
naturae tabula causas medias cernit, et per easdem velut per scalae
gradus ad primam animo suo non ascendit. Facile enim est per media ad
summum pervenire, Deumque ex mediis causis (quae sine prima esse non
possunt) demonstrare.
6. RATIO 4 De ordine et comparatione
rerumpublicarum quid dicam, in quibus certe imago Dei et veluti
expressa idea ipsius divinitatis cernitur? Divinitatis dicio, quia
invisibilia ipsius a creatura mundi per ea quae facta sunt
intellecta conspiciuntur: sempiterna quoque eius virtus et divinitas.
Sed
quis hic ordo? Quae haec comparatio? Aperto iam naturae libro, spectate
mundum,
qui ex globis coeli et elementis constat,
videte centrum (terram intelligo), discite quomodo aequis quasi
trutinis libratum in aere pendeat. Sed hoc punctum est, immensum
quaero. A centro igitur ad circumfluentem Neptunum pergite: quis
quaeso hunc veluti furentem moenibus conclusit? Quis fluere et
refluere ad lunae motum et influentiam docuit? Parum hoc est,
succedit aer in qua nubes, nix, grando, in quo tonitru et fulmen, in
quo cometa praenuncia mali, aliaque miranda et obstupenda non sine vi
numinis generantur meteora. Quid multis? In gyrum suprema pars aeris
ab igne accensa vertitur, ignis elementorum supremum ab orbe lunae ad
stadium coeli rapitur, orbem lunae orbis Mercurii, hunc orbis
Veneris, at Veneris orbem globus solis, globum solis sphaera Martis,
sphaeram autem Martis sphaera Iovis, hanc currus Saturni sequitur.
Quid ultra? Infinitis sideribus spendide ornatum coelum, quod motu
diurno ab ortu ad occasum, retrogrado ab occasu ad ortum, [ . . .
] trepidationis
a meridie ad septentrionem miraculose volvi et agitari cernitur.
Adhuc quid ultra? Certe Deus, qui haec omnia a centro ad caelum, a
puncto ad immensum et gloriosum hoc corpus in admirabili ordine fecit
et collocavit. Nam gloriam ennarant coeli, cuius opera annunciat
firmamentum.
Tetrica progenies atheorum cur ratione victi non dicitis, Deus est
qui fecit nos et non ipsi nos ?
Cur coelorum ordine perspecto non exclamatis verbo domini coeli
firmati sunt, et spiritu oris eius omnis vertus eorum?
7. RATIO 5 Sed hunc ordinem rerum comparatio
sequitur, per quam philosophi quoque invenerunt Deum. In primo gradu
res inanimatas, ut elementa et mixta; in secundo res animatas, ut
plantas; in tertio res sensu praeditas, ut belluas; in postremo
rationis participes, ut homines posuerunt. In hominibus vero corpus
et animum considerantes, illud a terra ortum, hunc vero a Deo proxime
divinitus constitutum esse docuerunt. Est enim animus expers
corporis, est spiritus expers passionis, est substantia aeterna et
immortalis. Vi ergo naturae non fit:
dic ergo unde, nisi a solo Deo, cuius imaginem gerit. Si a solo Deo,
est ergo Deus. Indignus es igitur animo, indignus vita, si spiritu et
mente non colas Deum.
8. RATIO 6
Ab animo humano philosophi ad intelligentias, aliasque divinas
naturas simpliciter sprituales volant: hae (ut aiunt) aeternam et
immutabiliem primae causae maiestatem intuentes, non sine ineffabili
voluptate suas sphaeras in sempiternum movent. Simillimum quiddam hoc
est somno Iacob patriarchae, qui reclinans caput in lapidem dormivit,
viditque in somnis scalam stantem super terram, et cacumen illius
tangens caelum, angelos quoque ascendentes et descendentes per eam,
et dominum innixum scalae dicentim sibi, “Ego sum dominus Deus
Abraham patris tui, et Deus Isaac.”
Lux haec incredibilis naturae fuit qua veluti per scalam ac ordines
spirituum (ne dicam angelorum) philosophi ad videndum quodammodo Deum
penetrarunt. O utinam cum viderent, ut Deum coluissent! Vis ut haec
duo argumenta pressius conficiam? Animus humanus ex nulla materia
constat, a traduce non fluit, interitum non sentit: vi ergo naturae
non fit; est ergo proxime a prima causa; at prima causa Deus est; est
ergo Deus. Spritus quoque subsistunt, sed sine corporis mole
inceperunt esse: causam ergo essentiae habent, quam quaeso nisi Deum?
Est ergo Deus.
9. RATIO 7
Caeterum quoniam de animo humano nunc agitur, in quo sunt multa
symbola et vestigia Dei, non facessam (uti spero) benevolo lectori
molestiam, si nebulas atheismi ab animis mortalium argumentis ab ipso
animo deductis pellere et fugare coner. Et ut primum ab appetitu
(quae est una ex infimis potentiis) exordiar, quis est vel
mediocriter versatus in philosophia, qui eundem perpetuis quasi
facibus accensum, in infinitum ferri non intelligat? Detur Roma
Caesari, orbem quaerit; detur mundus Alexandro, plures petit: nemo
contentus sua sort vivit, immo quod magis urget, sancti et religiosi
viri infinito affectu et appetitu summi boni ardent. Optat Moses in
hac vita videre faciem Dei,
multorum vir desideriorum ipse Daniel fuit,
heu mihi, inquit David, quondiam incolatus meus
prolongatus
est multum, incola fuit anima mea. I n via recte
appetendi est nullus finis, in mundo est nulla
quies, omnes incolae sumus. Si nobis singulis cuncta sub coelo
pateant, est tamen ulterius quiddam quod appetamus, et quid hoc
ulterius obsecro nisi Deus? Concludam iterum: est ergo Deus, cuius
maiestas in aliis animi potentiis, nempe in mente et voluntate,
tanquam in speculis unita et reflexa ad confusionem omnium atheorum
et Epicureorum multo conspectius lucet.
10.
RATIO 8 Mens (ut omnes definiunt philosophi)
est divinissima pars animi, in qua ratio, consilium et sapientia
sedent. Virtutes enim mentis sunt ars, scientia, prudentia,
intelligentia ac sapientia, quibus comitata Musis veritatem in
contemplatione rerum tam humanarum quam divinarum ad vivum discutit,
averitatem dico, quae est proprium obiectum mentis. Verum cum mens
sit infinita et immutabilis natura sua, necesse est ut infinitam
veritatem et incommutabilem sibi ultimum obiectum habeat. At veritas
in omnibus creatis a rebus incertis mutabilibus pendet. Est ergo
prima aliqua aeterna et incommutabilis veritas, ad quam per medias
veritates tendit. At quid est haec prima veritas? Est certe Deus. Da
veniam quaeso si hanc conclusionem saepe ingeminem: est ergo Deus,
qui veritas aeterna in prima philosophia dicitur.
11. RATIO 9
Huc addo, quod ut mens verum, ita voluntas bonum materiam et obiectum
habeat. At verum duplex est: dependens, quo uti, absolutum et
simplex, quo frui dicimur. Est ergo bonum medium quod cadit, est
etiam ultimum, simplex atque (ut ita loquar) essentiale, et hoc est
Deus. Christum precor ut athei nostrorum temporum hoc verum, hoc
bonum ardentius mente et voluntate quaerant, Deumque esse credentes
religiose colant.
12. RATIO 10 Ex his duabus potentiis animi
elicitur conscientia, cum quadam scintilla, quam vulgo synderisin
Graeci appellare solent: in conscientia lux quaedam naturae est,
qua flectimur ad bonum; in synderisi morsus est quo folles
et
alimenta Gehennae perpetuo in commitendo scelere vulnerantur.
Conscientia naturae solius lumine illustrata suadet Deum esse,
solumque id faciendum quod est honestum; cui contrarium cum agant
mali, quibus furiis diis noctesque crucientur, mortalium nemo
intelligit, nisi ipsi scelerati, qui vermes putridos et mordaces
tanquam mille testes atrocium facinorum corruptis conscientiis
gerunt. Nonne haec dilicude Deum esse probant, qui in mentibus
humanis aeternum et immotum discrimen honestorum ac turpium, adeoque
divini iudicii futuri sensum ac metum naturaliter inseruit, fixit,
confirmavit? Gentes (inquit divinus apostolus) quae
legem
non habent naturaliter ea quae legis sunt faciunt.
Sed unde hoc notum? Sequitur in textu testimonium reddente illis
conscientia. Sit ergo haec ratio: vis conscientiae in malis (quos
spinae flagitiorum pungunt), in bonis (quos benefactorum memoria
consolatur) Deum esse arguit. Est ergo Deus; qui si non esset, cur
desperaret Nero, qui electos Dei occidit? Cur desperaret Iudas, qui
dominum in manus peccatorum tradidit?
13. RATIO 11 Miror profecto, vel potius
admiror, inconsiderantiam huius aetatis in qua nunc vivimus:
saturitas panis caecitatem peperit et veluti squammas oculis atheorum
obduxit, quae sine tonitru vocis divinae excuti non possunt. “Si
Deus (inquiunt) sit, contra naturae nutum ostendat dextram et
potentiam suam, coelum et terra, omniaque in universo theatro
mundi sic sunt ut olim ab initio fuerunt, ubi ergo est promissio?
Ubi adventus eius, quem cum
grandioribus miraculis et prodigiis idque brevi
adventurum melancholici isti augures tam diu somniarunt? O dementes
et dementatos homines, adhuc aeternitatem Dei non agnoscitis? An hoc
vos latet, quod apud eum sit unus deis sicut mille anni, milleque
anni ut unus dies ? Veniet
quidem et veniet cito. Sed miracula et prodigia haec gens requirit. O
utinam
visis miraculis haec gens intelligeret, saperet,
provideret! Christus a virgine natus est: non hoc miraculum? Caecis
visum, claudis pedem, aegrotis sanitatem, mortuis vitam dedit, non
hoc miraculosum? “Quicquid de Christo dicis omnino non credimus:
illumne putemus luto et sputo sanasse caecum? Galenus non credidit,
nec nos credimus.” Caeci estis qui non creditis; accedam ergo
propius. Stella non diu abhinc et altius et diutius longe quam cometa
apparuit:
non hoc miraculum? Terra et mare contremuerunt simul, idque in eodem
instanti; non hoc miraculosum? Visae sunt sub aquilone per multos
annos terribiles flammae et columnae, in quo climate mundi rarissime
halitus (qui sunt illorum causae) generantur: non hoc prodigiosum? Si
naturam haec omnia fecisse dicatis, causas ostendite; sin minus
potestis, cur Deum esse non confitemini? Mihi quidem placet haec
ratio, ultra sortem viresque naturae fiunt miraculast ergo Deus, qui
dominus subsistens omnium potentiam naturae superat.
14. RATIO 12 Oceanus immensus est rationis in
quo oratio nunc natat mea, portum et exitum non invenio, ubertas enim
causae ex sterili foecundum reddit, Sed anchora defixa pressius et
succinctius agam, ut ad ea quae restant discutienda veniam. Adesdum,
Caligula,
quo nemo unquam audacius negavit Deum, quo nemo furentius negatum
studuit contemnere. Adesdum, magne Alexander, qui diutius cum patre
tuo Philippo mortalis appellari non vis, sed apud Scythas et etiam
apud Graecos deus. Ad strepitum cadentis folii ne perhorrescas,
Caligula, et eris mihi magnus Apollo: fac tale coelum, terram, et
mundum, magne Alexander, et dicam te deum esse.
Quid? Non possunt haec facere imperatores mundi, qui coelum et terram
subiecta habent. Cur igitur crystam attollimus?
Immo
cur Christum deum esse et creatorem omnium non confitemur? Cur inquam
ut Deum
et servatorum non veneramur? “Cur quaeris?” Lucifer superbus a coelo
praeceps in Orcum cecidit, superbia sola in animis mortalium lepram
peccati et
atheismi genuit.
15. RATIO 13 Non dicam plura,
dicam tamen hoc unum: est diabolus,
Iuliane, quem ab inferis evocatum a tuis magicis timuisti. Est ergo
Deus (qui Sauli et tibi hoc malum prohibet) quem timeres. Est ergo
(iterum atque iterum dicam) est ergo Deus. Is enim verissime esse
dicitur qui neque post non esse suum esse, neque post suum esse
non esse habet.
Quae ratio (ut ita loquar) essendi in nulla parte naturae, neque in
tota natura cernitur. Hic Deum (ut vides) esse ex creatorum globo et
veluti ex libro naturae multis modis et argumentis tibi demonstratur:
crede nunc Deum esse, si sapias, et in illum crede: nam accedentem
ad Deum oportet credere,
et quando accesseris oportet recte vivere. Fac saepe comparationem ab
effectis ad causam, ab opere ad artificem, a teipso ad creatorem
tuum: sic quidem ex essentiis rerum Deum esse, ex numero unum, ex
perpetuitate aeternum, ex magnitudine infinitum, ex ordine sapientem
et providentem, ex gubernatione ultra quam cogitari potest bonum
intelliges. Illum igitur ama et time.
16. Veruntamen quoniam non est satis Deum credere unum, aeternum,
infinitum, incommutabilem esse, nisi etiam trinum et unum ubique per
se subsistere tibi persuadeas,
operaeprecium erit naturae filios contumaces et incredulos (qui fidei
lumine non illustrantur) uberibus philosophiae ad hoc mysterium
concipiendum allectare.
Hoc dico non quod existimem 
naturam, rationem, philosophiam, omnemque sapientiam humanam in hoc
mysterio trinitatis hebescere et caecutire (Deus enim verius mente
cogitatur quam ratione discitur), sed quia hoc saeculo multi sunt qui
nihil credunt nisi quod rationis chirographo sit ratum, impressum et
obsignatum.
17. RATIO 1 Constat superius imaginem ac
similitudinem Dei maxime in animo hominis emergere et eminere;
videamus nunc ergo an ullum quoque in eo vestigium trinitatis luceat.
Magnus ille philosophus Aristoteles
hoc unum pulchre ac sapienter docet, nimirum intelligibile et
intellectum idem omnino esse, cum mens in se reflexa seipsam
intelligit: sic (si opus cum creatore liceat conferre) Deus ab
aeterno seipsum intelligens filium coaeternum genuit, qui unus et
idem in essentia est, quamvis persona differat. Nam trinitatis ad
personam refertur, unitas ad naturam.
Non est ergo Deus sterilis, non est infaecundus, filium enim ab
aeterno habe. Verum ergo est quod propheta ait, ego qui
generationem aliis tribuo ipse sterilis ero?
Quasi
diceret “non sum, quia filium dilectum
habeo?”
Ut ergo unitas aliunde non est, et tamen de se unitatem gignit, ita
Deus pater ab ente nullo est, et tamen seipsum inelligens alterum
se non aliud (ut ita loquar cum Augustino) generat.
18. RATIO 2 Da veniam ut pergam in simili.
Sicut idem ergo est intellectus et id quod intelligitur, cum
intellectus se ipsum intelliga, ita non videt quin idem sit
intellectus, et id quod diligitur, cum intellectus seipsum diligat:
nam idem tum est quod diligit et quod diligitur. Haec si vera sint,
dic mihi, an non quodammodo in speculo naturae videas essentialem (ut
ita loquar) amorem, quo se pater et filius in sempiterno diligunt,
eundem Deum esse? Hic enim amor non est accidens, quippe nullum in
Deo est. Est ergo ipse Deus. Concludo igitur Deum sic unum et trinum
esse, ut neque trinitas unitatis simplicitate, neque unitas
trinitatis mysterium tollat.
19. RATIO 3 Sed magis urgeo, vides in animo
tuo tres primas potentias, nempe memoriam, intellectum et voluntatem?
“Video.” Dic serio num sunt hae tres distinctae potentiae
animi? “Sunt.” At tres istae potentiae unitae sunt unus
animus. “Fateor.” Age ergo et attende quomodo hinc luceat
beatissimae trinitatis imago. “Expedias id velim.” Sic
igitur comparo, ut tres potentiae animi
non sunt confusae sed distinctae, ita quidem sunt tres personae
trinitatis. Sed hae tres potentiae sunt unus animus, ergo hae tres
personae sunt unus Deus. Pernosce ergo teipsum, Deumque trinum et
unum noveris, ad cuius similitudinem factus et creatus eras.
20. RATIO 4
Quid plura? Theatrum universitatis rerum ponamus ob oculis, quicquid
est uspiam perlustremus, certum est rem quamlibet prae se ferre
quodammodo imaginem trinitatis. Quaecunque enim arte divina facta
sunt, unitatem quandam in se ostendunt, speciem, et ordinem: ex
unitate essentiae patrem; ex specie filium, qui est imago patris; ex
ordine et et ornatu spiritum (qui sua providentia suaviter disponit
omnia) recte intelligas. Adhuc non credis, Olympi pessime Ariane,
beatam
trinitatem esse? Equidem non miror, te in conspectu multorum
tribus ignitis punctis in unum veluti contractis, caelitusque
demissis consumptum fuisse, qui in balneis lavans coram multis ausus
eras Deum trinum et unum convitiis et blasphemiis incessere. Dignus
profecto fuisti hac et multo graviori pena, qui magistri tui
(qui
propter blasphemiam in trinitatem sua viscera effudit) exitum et
tormentum non perhorrueris. Caveant trinitarii nostrorum temporum,
qui (perhorresco dicere) qui inquam hoc ineffabile trinitatis
mysterium Cerbero tricipiti illi cani inferno assimulant. O quanta
est ista caecitas! Quanta ingratitudo hominis, qui in se et omni
opere naturae expressam triadis ideam videt, et tamen eandem audet
verbis conscindere!
21. RATIO 5
Otiose ignoras penitus naturam rerum: nam si scires, cur tot exemplis
victus non credis? Responde: non nosti ternarum esse unum numerum? Si
concedas, quid obstat quo minus concludam aliquid esse et trinum et
unum? Ex hoc ergo si placet imaginem trinitatis disce. Tres annulos
saepe in unum arte compactos digito gloriose gestas: si disiungas
tres sunt, at si componas unus. En te gemmarius trinitatem docet. In
sole essentiam, splendorem et calorem vides: cur ergo patrem, qui es
ens entium, cur filium, qui est splendor patris, cur spiritum, qui
est calor et amor utriusque negas? Ignis in se tria habet, flammam,
lucem, et fervorem: divide si potes, Ariane, ignem, et tunc demum
divide trinitatem, Sed quoniam non potes, veni mecum, ascendamus ad
montes et fontes sacros veritatis. Clamemus cum seraphim apud
prophetam, Sanctus, sanctus, sanctus
in honorem trinitatis, addamus etiam et hoc, dominus Deus Sabaoth
ad confessionem divinae unitatis. Cantemus alta voce cum Davide
Benedicat nos Deus Deus noster, benedicat nos Deus, ter
Deum nominando. Adiungamus quoque ut illud, ut metuant eum
omnes fines terrae unitatem agnoscendo. Quid stas, frater?
Progrediamur simul, et si forte cum Abrahamo aut Lotho
videamus tres vel duos, unum tamen solum adoremus, eumque unum et
trinum (quamvis indigni sumus) in tectum nostrum invitemus. Ter enim
beatus erit, qui trinitatem hospitem sub suo tecto capit.
22.
Ex his nunc perspici potest quod Deus sit, idemque trinus et unus.
Nondum
autem hoc satis est, nisi probemus Deum ex nihilo crease
mundum, post lapsum a Paradiso expulisse hominem, promisisse
Christum, aedificasse ecclesiam, reges ac respublicas instituisse,
religionem denique ut perpetuam vitae normam et nobis et patribus
commendasse: haec inquam omnia verbo expediam.
23. Quid vis, divine Plato, qui Deum, exemplar, et materiam tria
principia mundi posuisti?
An Deum artificem? An creatorem putas? Si artificem, opus est
materia; si creatorem, idaeis tuis conceptis quid opus habet? Fateris
cum tuo discipulo
Deum esse infinitae potentiae: potest ergo ex nihilo creare mundum.
At posse et velle in Deo idem sunt:.
Ergo si potest quod
concedis, voluit quod non negares. Veruntamen
ut ex influentia solis multa fiunt interim nulla in ipso sole
contigat mutatio, ita omnia in mundo divina potentia ac voluntate
creantur, et tamen in Deo (qui est author et principium omnium) nulla
species mutationis cernitur. Si quaeras hic quae causa mundi,
respondeo iterum solam voluntatem Dei, qui ab aeterno infinite bonus
te foelicitatis haeredem ac possessorem voluit. Infinite enim in se
subsistens bonus suum bonum (quod nec minui nec augeri potest) ad
suam ipsius gloriam communicari statuit. Quid moror? Totum mundum ex
nihilo creavit, vide potentiam. Tibi creatum omnia in eo facta
subiecit, vide amorem. Nec te nec mundo indiguit, et tamen utrumque
finxit, vide immensam bonitatem.
24. Hoc fecit (Adam) ut summum bonum intelligeres, intelligendo
amares, amando possideres, Sed (heu nobis posteris) lapsus es,
fugisti; a Deo vocatus es, erubuisti; expulsus a Paradiso, et te et
nos in pulverem (unde sumus nati) pertraxisti. Sed quid remedium?
Certe semen mulieris quod caput serpentis conterit.
Quid
est hoc semen mulieris? Christus. At is Deus est, ut ante
docuisti. Quidni? “An hoc convenit ut Deus homo fieret?”
Convenit. “Dic causam.” Ut Deo patri pro peccatis mortalium
satisfaceret. “Cur angelus aut homo hoc opus non praestit?”
Quia infinitum peccatum infinitum sacrificium postulat. Homo finitus
est qui peccavit. “Cur ergo peccatum infinitum fuisse
asseris?” Homo quidem natura finitus, sed voluntate peccandi in
infinitum rapitur. Tam ergo respectu voluntatis, unde fluit, quam
respectu divinae maiestatis, in quam committitur peccatum, existens
infinitum hostiam infinitam postulavit. Non potuit ergo homo, non
potuit angelus, sed solus Christus, qui Deus et homo existit, pro
peccatis hominum satisfacere. Sed festino ad ea quae sequuntur.
25. Hic Christus, hic agnus Dei ab initio mundi is suo sanguine
fundavit ecclesiam, in qua elegit cohabitare cum filiis hominum.
Huius ecclesiae columina et patrones reges et Caesares in terra
constituit: ait enim per prophetam, erunt reges nutricii tui, et
reginae nutrices tuae. Audite, reges,
audite, principes: rex regum et dominus
dominantium, qui vos creavit, vobis suam sponsam manu tuendam, mammis
lactandam dedit: et sane sic fieri decuit, nam vos estis dii
terrae, in
vobis lucete imago Dei. Rex enim personam Dei et civitatis gerit.
“Quorsum haec?” Quorsum quaeris? Hoc unum a te quaero:
credisne Deum esse? “Probasti, credo.” Sed hoc non est
satis. Credisne eundem trinum et unum esse? “Id quoque probasti,
credo.” Cum sit potestate infinitus idem Deus, mundum et hominem
ex nihilo creasse credis? “Non nego.” At homo ingratus
fuit, lapsus est, Christum venturum promisit Deus: an etiam haec
credis? “Quidni?” Hic Christus nunc venit, sanguinem fudit,
precium persolvit, civitatem Dei struxit, reges ac principes in ea ut
nutricios et nutrices constituit. “Haec omnia concedo; dic quod
velis.” Dicam: si haec sint vera, cur caste et religiose non
vivis? Cur rectas semitas virtutis non sequeris? Cur Machiavelli
omniumque pseudopoliticorum idola non execraris? Civitatem Dei decet
sanctitudo vitae, non astutia, religio, non turpitudo, pietas, quae
est vera sapientia, non hypocrisis, quae est insidiosa malitia et
inescatio hominum. “Pulchre tu quidem, quasi vero Aristoteles
tuus (in quem nunc scribis) unquam de religione somniaverit.”
Non
somniavit certe, sed eam oppido vigilans persuasit, quippe nullam
rempublicam
sine virtute, nullam politiam sine iustitia, nullam
civitatem sine religione constare posse, ubique in his politicorum
libris demonstravit. Liquido quidem constabunt haec tibi, si proximum
caput legere non graveris. “Mihi sane nunquam persuadebis
philosophum ad hanc (de qua nunc agis) religionem in his libris de
republica nos adhortari.” Id non contendo, scio equidem
ignorasse. Veruntamen ut erubescas et dico et affirmo philosophum
Deum agnovisse, adeoque asservasse non sine Deo, non sine virtute,
non sine cultu Dei, hoc est non sine religione civitates aut constare
diu aut administrari posse.
26. “Age utrunque
urges, certum est religione et pietate
respublicae et imperia plurimum enervari.” Blaspheme, qui id
doces? “Vide Iudaeorum sceptrum a quo Christus venit; vide
Romanorum imperium, a quo Christi religio in urbem respsit: nonne
illud in pulvere, nonne hoc elumbe et sine nervis vides?” Insanis
profecto
si id religioni attribuis, quod sceleri et impietati hominum
attribuendum vides.
Non enim religio Christi, sed Christi
proditio Iudaeorum gloriam, non religio sed superstitiosa ambitio
Romanorum imperium sustulit. Hoc olim (quod obiicis) vanissime
obicerunt pagani, sed Orosius venerabilis
ille sacerdos 7 libros egregie in ipsos scripsit, in quibus imperium
civile religione firmius muniri quam ulla ex parte labefactari
probat: si enim Deus et reges et regna dedit, quid magis reges et
regna decet quam religio, quae est cultus et adoratio Dei?
27. CONCLUSIO Exempla in hac re desiderari non
possunt. Historias sacras et prophanas legite: toties populus Dei
miraculose vicit, quoties serio religionem coluit; ab ea quoties
defecit, toties ut pulvis ac stipula coram hoste fugit. Graeci (ut
constat) augustum diu tenuerunt imperium, at contempta religione in
vallum suorum phantasmatum praecipitantur lapsi, velumque Tartareae
ignorantiae non sine iactura imperii sub Turcica tirannide et olim
diu senserunt, et nunc (proh dolor) sentiunt. Sed ut propius accedam,
in Anglia
successores Aeduini nempe Osricus et Eanfridus statim postquam a luce
Euangelii ad pristinam idololatriam defecerunt, sperantes se eo modo
et persecutionem posse effugere et incolumitatem regni posse tueri,
regnum simul et vitam amiserunt. Regnum ergo sine religione est
corpus sine anima. Est enim lex regum pia religio, cuius cultores nec
vult nec potest Deus relinquere. Valeant igitur et facessant longe
Machiavellani, valeant athei, magi et magici nostororum temporum, qui
in Deum , in Christum, in religionem tanquam in pestes civitatis
submurmurant. Sentient, sentient (inquam) illi tandem Gygis annulum
fallacem esse,
et respublicas sine Deo, sine Christo, sine religone manere non
posse. Eest enim civitas tanquam sphaera, cuius immobile centrum
iustitia, cuius lineae rectae vitae actiones, cuius circumferentia
sine principio, medio, et fine Deus: hinc nomen meo nunc demum libro
impono, Sphaeramque Reipublicae ac Civitatis appello, quippe
in quo philosophum sequutus omnia ad centrum iustitiae, ad lineas
honestae vitae, ad circumferentiam divinae providentiae (quae mundi
globum ad arbitrium vertit) omnino referenda volo. Si moveatur hoc
centrum, si incurventur lineae, si extra circulum vivatur in urbe,
civita, imperio, mortem, ruinam, miseriam videa. Nam tolle iustitiam,
quae vita? Tolle virtutem, quae anchora? Deum tolle, quae beatitudo
civitatis manet? Iterum ergo dico, valeant Machiavelli
tragicae comaediae, in quibus actores sine Deo vivunt, in quibus
spectatores a centro iustitiae ad fraudem, a linea virtutis ad
licentiam vitae, a gyro divinae providentiae in malorum abyssum, a
cultu Dei et religone in Christi contemptum vel potius odium
pertrahuntur.
28.
Sed dices, “hic annus mundi climacterius est, infesta iam
sidera minitantur malum, vulpes et vultures ubique sunt, qui fraude
non fide, gladio non religione, vi non lenitate aut prece vinci ac
superari debent.” Quid audio? Climacterius hic annus mundi est.
Unde id nosti? “Olim Sybilla docuit.” Quid docuit Sybilla?
“Audies ut Leovitius refert.”
Eloquere.
“Post mille expletos a partu
virginis annos
Et post quingentos rursus ab orbe datos,
Octogesimus octavus mirabilis annus
Ingruet, is secum tristia fata feret.”
Perge.
“Si non hoc anno totus malus
occidet orbis,
Si non in nihilum terra fretumque ruent,
Cuncta tamen mundi sursum ibunt atque retrorsum
Imperia, et luctus undique grandis erit.”
Quid hinc infers? Quid concludis? An
ideo
nos tanquam Canibales
sine fide et religione vivere contendis? Immo si haec fata ominantur
sidera, cur sanctius non viveres? Cur Deum magis non timeres? Sed dic
mihi, qui nosti haec vera esse? An omnia Sybillae folia,
Merlini somnia, Chauceri de rebus futuris carmina, pro oraculis tibi
habentur? Audi ergo veriorem prophetam. Defecisti in multitudine
consiliorum tuorum, Stent
et salvent te augures coeli, qui contemplabantur sidera, et supputabant
menses,
ut ex eis nuntiarent tibi. “Quid
ultra?” Quid ultra quaeris? Suadeo ne nimis securus et supinus
in laqueos incidas. “At qui caveam cum totus mundus pravus sit
et in maligno positus?” Audi:
Transibit mundus, transibunt
gaudia mundi,
Transibit pariter
quicquid in orbe viret.
Urges tu quidem, sed ubique sunt
astuti
et insidiosi homines,
Cernimus et tales hominum
sine fide ruinas,
Cernimus occasus,
cernimus exitia.
“Suasisti penitus. Quid restat?” Id
solum
quod diximus,
ut credamus Deum esse, et vivamus pie. Si haec fecerimus omnia
Epicureorum et atheorum idola, ut Dagon coram archa cadent.
Nam ut luce solis nubes, ita virtutis radiis densae atheismi tenebrae
dissipantur. Vides (Christiane lector) fundamentum quod ieci ethnica
politica
expositurus, hoc tibi persuasum velim quod ille voluit,
nimirum Deum esse, adeoque sine religione civitatem nec esse nec diu
florere posset.
29. Superest nunc tandem ut brevissime dicam rationem huius
interpretationis meae. Primum quidem librorum omnium omnia capita et
in eis singula argumenta Aristotelem authorem secutus, more
dialecticorum reseravi. Dialecticorum more dico, ut studiosus lector
artem rationis necessariam ad omnem scientiam esse intelligat, nec
non eiusdem usum et fructum simul percipiat. Si plura me argumenta
quam quae in textu sunt aliquando intrivisse viderit, idipsum
interpretibus quos sequor acceptum feret. Interpretes autem quos
sequor nominatum sunt Thomas, Donatus, Versor, Borreus inter veteres,
Victorius, Sepulveda, Freigius, Osyrus, Regius,
aliique in Galli tum Itali inter neotericos et recentes. In exponendo
textu tria proposui, argumentorum seriem in qua ordo, quaestionem in
qua lis et distinctio, dubium in quo quaedam lectoris recreatio
inest. Recreationis autem causa in quovis fere
capite dubia perpolivi, ne studentium animi longiore expositionis
penso trahendo fatigati nullo ingenii sale ad novum excitentur eorum
quae sequuntur studium. Libri octo sunt, seges eorum ampla, legendi
messis fructuosa. In primo libro civitatis partes, in secundo
philosophorum de civitate lites, in tertio species, in quarto
magistratus et honores, in quinto conservationis et eversionis
causas, in sexto gubernandi modos et leges, in septimo divinae
reipublicae formas et idaeas, in ultimo vires musicae civiumque mores
cum Aristotele describo. Labores quos in his libris sumpsi, et eorum
partum (ut spero non abortivum) tibi solum commendo, te audem Deo.
Plura etiam polliceor si angustiae mearum rerum et infirma valetudo
(quae nunc potius ad sepulchrum quam ad praelum tendit) patiatur,
quippe nihil sane in votis et optatis magis habeo quam aurea
Aegyptiorum spolia, hoc est philosophorum opera in terram sanctam
deferre, Deoque et tibi consecrare. Absurdum enim non est si
abscissis unguibus et crinibus Cananita cum sanctis, filia cum matre,
ancilla cum domina, philosophia humana cum divina permittatur vivere
et florere.
Vale in Christo. Anno salutis
1588, mensis Maii, die 11.
FRANCISCUS WILLIS
Vicecancellarius Oxoniae
Quis verum neget augurium mirabilis anni?
Aurea iam rediit post ferrea secula proles.
Caelicolae liquere polum, terraque locantur.
Infima supremis concertant sidera signis.
Una deos eademque heroas sphaerula pandit. 5
Virgo tenet solium, virgo tenet incylta centrum.
Utraque complexu virtutem continet omnem.
Altera ut Astraea est, sic altera ad astra feretur.
LAURENTIUS HUMFREDUS
Non petis nobis versus Casaee modosve,
Recte: non possum scribere, febricitans.
Num pumex undas fundet? Num carduus uvas?
Nosti febriculam somnia vana dare.
O Deus assideas clavo sphaeramque gubernes, 5
Atque tua dextra publica quaeque regas:
Floreat ut regnum, respublica tota beetur,
Ut sanctum ac sacrum sit politeuma Dei.
EDOARDUS CRADDOCUS
Case, precor, pergas et plura volumina scribas.
Invideant alii, gloria iusta tua est.
Ne dubita, dabitur tibi iusta aliquando corona,
Posteritasque tuum grata revolvet opus.
EDMUNDUS LYLIUS
Lex, natura, Deus, ratio, virtus, decor, usus,
Utilitas, pax, ordo, salus, solamen, honestas
Suadet, alit, firmat, iubet, auget, conficit, urget,
Iungit, init, decorat, retinet, conglutinat, ornat
Iura, urbes, cives, socios, fora, foedera, leges, 5
Regna, tribus, classes, thalamos, commercia, coetus.
Orbis in urbe micat; quid multa? Hanc aspice spharam
(Aspexi) invenies quicquid tibi dulce putatur.
MARTINUS HETON
Quod lux obscuris, dumeto semita, clavis
Occlusis, rivi fontibus esse solent,
Illud Aristoteli, tua commentaria, Case,
Praestant, ingenii dexteritate tui.
MATTHEW GWINNE
Almae Academiae Procurator
Moses Hebraice scribens Deus, et Plato Moses
Ore loquens Graeco, Plato Tullius ore Latino.
Iura ferunt Moses, Plato, Tullius, optima iura.
Relligione Casus Mosen, gravitate Platonem,
Eloquio sequitur Ciceronem. Civica iura 5
Dictat Aristotles, qui vincit in omnibus omnes,
Semet in hoc: parilis methodo, gravitate, lepore,
Proprietate thori melior, sobolisque, reique:
Omissa pietate minor Stagirita Platone.
Vicerunt libros tabulae ter quattuor omnes, 10
Has tabulas tabulae binae quinque iubendo.
Omne ferat punctum, tabulas qui iungat utrasque.
I. PRIME IN J. C. SPHAERAM
DISTICON
Non caret effectu praedictio temporis huius:
Annus enim Sphaeram protulit iste novam.
EIUSDEM
Noscere caelestes ut sit satis utile sphaeras,
Utilis ac Casci civica sphaera magis.
JOHANNES LYLII AD AULICOS DECASTICHON
Politicus fieri vult aulicus, aulice fies,
Sed tamen ut fias, aulice, quid facies?
Ibit in extremum fervens labor ocyus orbem?
Crede mihi, longa est haec via, vita brevis.
Praeteriti evolves tot mille volumina saecli? 5
Non regnum tanti vel vagus orbis erit.
Casus ubique valet, cecinit sic Naso: sed audi:
Non casu utendum est, utere quaeso Caso.
Consilium, ingenium, et quicquid regum micat aulis
Ex Casi hoc certum est emicuisse casa. 10
NICOLAUS MORICIUS
Urbis sphara voluta tuae molimine dextrae,
Crede mihi, aethereas fundit ab axe sonos.
His tamen abiectis sphaeris quas volvis in umbra,
Urbis coelestis volve,
revolve globum. ded epist. note
DOCTISSIMO ATQUE HUMANISSIMO VIRO IOHANNI CASO S.
Quis, Case, dehinc putabit orbum,
Tribus filiolis patrem beatum?
Cui primum Logice puella nata est,
Praestans iudicio, sagax, pudica,
Et vere ingenii puella magni, 5
Excepit soboles virilis illam
Moralis, referens magis parentem,
Iustus, magnanimusque, liberalis,
Temperansque sibi, omniumque clarus,
Virtutum cumulo decentiore. 10
En, novissimus exiit Polites,
Divinus iuvenis, sciensque rerum,
Natusque imperiis praeesse magnis,
Cui mores hominum urbiumque noti:
Omnes ingenio tuo creati, 15
Ut nata est cerebro Iovis Minerva.
Omnes nobilitant patrem, senique
Annos restituent, morique fama
Vetabunt solida, potente, longa.
O te filiolis tribus beatum! 20
GULIELMUS GAGERUS
GULIELMI PADDY
MEDICINAE STUDIOSI CARMEN
Artis Aristoteles moriens tibi
credidit omne
Arcanum innumeris, Case, voluminibus.
Defuncto officium, patriae ter gratus amorem
Solvisti, trinos parturiendo libros.
Infracta quantos vicisti mente labores, 5
Insigne hoc praestat sedulitatis opus.
IOHANNIS UNDERHILL SANCTAE
THEOLOGIAE DOCTORIS CARMEN
Sphaera figura alia quacunque capacior extat,
Exterius teres est, interius solida est.
Sic tua Sphaera, Case, est, nam plurima et optima pandit
Multiplici et solida cognitione liber.
Quodque erit astronomis ea caelica sphara futuris, 5
Hoc est iudicibus civica sphaera tuis.
AD URANIAM,
QUAE SPHAERAM ENIXA EST CIVILEM, PROSOPOPOEIA
Musae sphaerae speculatrix
Urania Herculeo clypeo te protege, Musa
Oxoniensis opem quaere Oxoniensis alumni.
Oxoniensis Atlas sphaerae Oxoniensis, et Anglus
Anglae, inconcussa cervice attoltet utramque.
Praesidet illustris stellato Hattonus in orbe; 5
Sustinet Hattonus civilem illustrior orbem.
Perge ad Lib. I
IRABILEM
et fatalem hunc annum
mundi