Tessera glauca - nota auctoris. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis - translatio.

LIBER QUINTUS

Caput i

An legalis iustitia sit heroica virtus et specie distincta a reliquis?
An recte definiatur?

UOD homo est sine anima, id est respublica sine iustitia. Est enim iustitia civitatis domina, dextra tenens gladium quo malorum sclera vindicare, sinistra suspendens lancem, qua bonoroum opera ex aequo pensitare possit. In huius unius pectore omnes reliquae virtutes tam moris quam mentis non aliter quam sydera in coelo lucent. Unde Euripides erum aeque magnam sui excitare admirationem atque ipsam iustitiam, quippe iustitia civitatis norma, magistratus anima, causa et fundamentum legis est, cuius velut canales in singulos caeterarum virtutum rivulos fluunt ac derivantur. Hanc ipsa natura peperit, experientia nutrivit, sapientia denique multarum aetatum in solio maiestatis, ut augustissimam rerum humanarum imperatricem, collocavit, quippe nulla pars vitae vacat iustitia.
2. Huius acceptiones in hoc capite duae a philosopho insinuantur, altera communis et absoluta, altera particularis et comparata: illa legalis, haec proprie moralis dicitur; illa non una, sed omnis virtus, haec vero una et distincta ab omnibus definitur; illa (ut utar verbis philosophi) affectio voluntatis, qua apti sumus ad res iustas gerendas quaque res iustas et facimus et desideramus favere, vel ut alii definiunt, est virtus qua homo recte disponitur ad bonum publicum et commune. In his definitionibus consideranda mihi videntur quatuor: subiectum, obiectum, modus, finis. Subiectum est voluntas, obiectum est omnis res iusta seu actio virtutis; modus est unio seu coniunctio voluntatis et operis, quippe neque intentio sine opere, nec opus sine intentione iustitiae actionem parit. Finis denique est non privatum sed publicum, non proprium sed commune civitatis bonum. Sub hoc fine quatuor officia legitimae iustitiae continentur, quae sunt bonas sancire leges, sancitas definire, definitas exercere, et denique in exercendo ad beatam subditorum vitam bonumque commune easdem referre.
3. Hinc qui in luci hominum versantur discunt non sibi sed aliis vivere, unde illud Biantis in textum, “magistratus indicat virum.” Unde illud Aristotelis, “optimus is quidem est qui virtutem non ad suam sed ad aliorum utilitatem accommodat.” At arduum hoc opus est, res nostras negligere et alienas promovere. Particularis seu comparata iustitia est quae aequalitatis lancibus omnia in civitate ponderat. Versatur enim in adaequandis rebus quae (ut loquuntur philosophi) sunt ad alterum. Hinc a iurisconsulto definitur constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Voluntas, id est voluntatis habitus; constans quoad actionem; perpetua quoad propositum et intentionem (oportet enim iustum propositum habere perpetuo servandi iustitiam) tribuens cuique (id est Deo et homini) ius suum (id est rem iustam et debitam), quippe hoco loco ius non capitur pro habitu (qui est ars boni et aequi) sed pro omni re iusta sive in commutatione rerum sive in distributione bonorum posita. Divus Ambrosius in libro officiorum hanc recte definit. Iustitia (inquit) est virtus quae unicuique quod suum est tribuit, alienum non vendicat, utilitatem propriam negligit ut communem aequitatem custodiat.
4. Ex his patet hoc modo acceptam iustitiam esse virtutem distinctam a caeteris. Habet enim propriam materiam in qua versetur. Habet vitia utrimque repugnantia quibus opponatur. Materia est res civilis alteri ab altero debita. Vitia opposita sunt iniustum facere et iniustum pati. Sed attende quod extrema hoc loco assignentur quoad actum, quippe iniustum pati non est semper vitium nisi in patiente voluntarium actum respicias. Iniustum enim aliquando volentes patimur, iniuriam nunquam. Haec virtus ab Aristotele saepe aequitas appellatur, quae est habitus bonus quo quis neque plus neque minus aut accipit aut tribuit quam oportet, sed ut unusquisque dignus sit ac mereatur. Quare, ut paucis concludam omnia, quemadmodum est generalis iustitia, quae legitima, et particularis, quae proprie ethica seu moralis dicitur, ita est generalis iniustitia quae in omni vitio, et particularis quae in propria materia cernitur. Generalis seu illegitima est (definiente philosopho) omne vitum, vel (si placet) est depravatus habitus animi quo quis magistratu et dignitate fungens a sancta legum gubernatione deficit, suosque subiditos vitiorum contagione infici et conspurcari sinit. Particularis iniustitia est appellata iniquitas, qua aliquis plus minusque accipit aut tribuit quam dignum est ac oportet. Sequitur nunc ut de partitione iniustitiae particularis in commutantem ac distribuentem agamus, quae in proxima quaestione fusius explicabitur.

5. OPPOSITIO Omnis virtus non est iustitia: ergo in calce primi capitis non recte dicit philosophus re confudi iustitiam omnemque virtutem.

OPPOSITIO Frustra habetur tam verbosa apud philosophum de iustitia disceptatio, si nulla iustitiae a reliquis virtutibus haberetur distinctio. Praeterea in 2. libro numeratur iustitia ut distincta virtus a reliquis. Ergo aut hic aut illic male assignatur.
RESPONSIO Etsi iustitia legalis sit omnis virtus in ordine ac relatione ad commune bonum, est tamen distinctio si reliquae virtutes in se suaque propria essentia considerantur. Est enim duplex cuiusque virtutis consideratio: altera propria et absoluta, altera communis et respectiva. Secundam illam re distinguitur a iustitia; secundum hac, ad illam, ut ad totum universale, refertur. Exempli causa, temperans per habitum temperantiae caste et sancte vivit, et hoc est bonum proprium ac singulare. Temperans autem caste sancteque vivendo †concivi† per concupiscentiam nec damnum nec iniuriam facit, et sic est bonum publicum ac commune. Illo modo accepta temperantia distinguitur a iustitia, hoc vero modo accepta ad illam reducitur. Aliter respondent interpretes quod particularis iustitia (quae in commutantem ac distribuendem dividitur, quaeque in hoc libro potissimum tractatur) a reliquis virtutibus et re et ratione differat.
OPPOSITIO Virtus et obiectum re differunt (ut patet de liberalitate et pecunia): sed omnis virtus est obiectum seu materia iustitiae legalis: ergo iustitia legalis ab aliis virtutibus re differt. Minor patet, quia commune bonum, quod est obiectum iustitiae, nihil aliud est quam tota (ut ita dicam) virtus.

6. RESPONSIO

OPPOSITIO Actus reliquarum virtutum et obiecta re differunt ab actu et obiecto legalis iustitiae: ergo a legali iustitia specie differunt. Antecedens patet, quia quaelibet virtus habet proprium actum propriumque obiectum. Ratio tenet, quia illae virtutes essentialiter differunt quarum actus et obiecta specie distinguuntur.
RESPONSIO Quamvis a quibusdam obligatio legis ut materia, et adaequatio rerum ut actio iustitiae assignetur, ut habeatur specifica (ut aiunt) distinctio inter iustitiam reliquasque virtutes, omni tamen curiositate veterum remota dicendum est (ut supra) quod iustitia et virtus (universim sumpta) in ordine ad commune bonum actu et obiecto non differant. Nam virtus hominem aut perficit in seipso, et sic distinguitur specie, aut hominem perficit in relatione ad bonum civitatis, et sic non distinguitur a iustitia.

7. <DUBIA CAPITIS>
AN IUSTITIA SIT NOBILISSIMA VIRTUTUM?

OPPOSITIO Fortitudo teste philosopho circa maxime difficile versatur: ergo est nobilissima virtus.

RESPONSIO

OPPOSITIO Honorificentius est dare suum quam dare alienum: sed magificentiae est dare suum, iustitiae dare alienum: ergo magificentia est virtus nobilior iustitia.
RESPONSIO Non est honorificentius dare suum quam alienum si finem iustitiae spectes, qui est non sibi sed civitati prodesse, quo quidem nihil honorificentius esse potest.

AN RECTE DEFINIATUR IUSTITIA?

OPPOSITIO Iustitia definitur per res iustas: ergo male definitur. Argumentum probatur, quia non iusta agendo sed iuste agendo denominamur iusti. Praeterea idem per idem definiri non potest: sed iustum et iustitia sunt eadum cum sint coniugata: ergo non recte per iustum definitur iustitia.

8. RESPONSIO

OPPOSITIO Iurisperiti aliter definiunt iustitiam quam Aristoteles: ergo una non videtur bona.
RESPONSIO Quamvis verbis differunt, re tamen conspirant. In utraque enim insinuantur haec tria: constantia voluntatis, perpetuitas intentionis, universalitas legis, quibus addi potest civitatis in ordine ad publicum bonum conservatio.
OPPOSITIO Nulla virtus moralis est perpetua: ergo male attexitur in definitione iustitiae ut sit voluntas perpetua.
RESPONSIO Perpetua dicitur non quod non dormiat aut moriatur iustus, sed quia iuste agens propositum perpetuo agendi iusta retineret, ut civitati quae semper vivit quantum in se est provideret.

9. UTRUM IUSTITIA LEGALIS VERESETUR CIRCA PASSIONES ANIMI?

OPPOSITIO Duae sunt rationes in hoc capite quae probant iustitiam circa actiones solum versari. Prima est, quia iustitia respicit opera externa et aliena. Secunda est, quia non in appetitu (in quo sunt affectus) sed in sola voluntate ponitur iustitia.
RESPONSIO Opus nullius virtutis recte perficitur nisi primum affectus animi superentur. Est quidem hominis cupiditatem lucri reprimere aliasque passiones refraenare antequam iustus habeatur. Hinc iudex aequus sine oculis et manibus recte depingitur: sine oculis, ne videat affectum; sine manibus, ne capiat pecuniam quae est corruptela hominum. Quare respondendum est ad argumenta quod Aristoteles non intelligat iustitiam versari solum circa externa opera, aut ita esse in voluntate ut non omnino fumos et flammulas affectuum sentiat, sed hoc praecipue contendit docere, nempe iustitiam inter caeteras virtutes maxime ad aliud referri alienumque bonumque, idque non unius hominis sed totius civitatis maxime respicere et intueri.

UTRUM IUS, IUSTUM, LEX, IUSTITIA ET ACTIO IUSTI DIFFERANT?

10. OPPOSITIO Ius naturale non est praeceptum domini. Praeterea ius aliquando est ex pacto et consensu aequalium. Ergo recte non definitur praescriptum domini.
RESPONSIO Natura est quodammodo humanarum rerum et actionum domina, cuius leges ac praescripta infixa et inconcussa manent. Ius quoque ex pacto et consensu legis et rationis praeceptum sequitur, unde ius a quibusdam obligatio seu facultas ad aliquid faciendum vel non faciendum ex lege, consuetudine, iudicato vel pacto definitur, in quibus omnibus quidam principatus domini ordinantis omnia ad commune bonum insinuantur.

Caput ij

An praeter generalem iustitiam ponenda sit particularis?
An particularis recte dividatur in commutantem ac distribuentem?

UONIAM iustitia est tacita naturae connexio ac societatis humanae vinculum quo firmo ac stabili omnia in civitate consistant et coheaerent, quo dissoluto ruunt, necesse est ut (praeter hanc rasam tabulam in qua solum facies iustitiae cernitur) alia eiusdem lineamenta ac veluti membra speculemur. Ergo Aristoteles, ac instar Apellis, qualis sit haec regina virtutum, quam pulchra, quam necessara, penicillo suo graphice et artificiose depingit. Est, inquit, praeter illam in genere iustitiam alia, quae distincta pars ac species virtutis dicitur. Hanc in distribuentem et commutantem dividit, illam in praemiis et poenis, hanc in commerciis ac negotiis civitatis constituit; illam definit esse virtutem qua unicuique pro merito de publicis communibusque bonis tribuitur, hanc etiam definit virtutem, qua aequalitas ac veluti arithmetica proportio rerum inter homines sanctissime observatur. Per arithemeticam nihil aliud intelligo quam, verbi causa, ut tantum detur pretium quanti res empta et commutata valet. Est ergo commutans iustitia summa pacis conservatrix, ut religiose servata aequitate omnes iniuriae ac damna resarciantur. Frustra enim pacem in civitate tueri contendit qui aequitatis formam non delexit. At labitur aequitas ubi aequalitas non servatur.
2. Sed pergo. Huius virtutis, nempe commutantis, materia in pactis et commerciis cernitur, quorum alia sunt voluntaria, ut venditio, emptio, mutuum, sponsio, locatum, depositum, conductum; alia sunt non voluntaria, et haec sunt aut clandestina, ut furtum, adulterium, veneficium, lenocinium, servorum sollicitatio, caedes dolo facta, falsum testimonium; aut violenta, ut vincula, mors, rapina, membrorum debilitatio, convicium, contumelia, quae omnia apud philosophum in calce huius capitis recensentur. In his et similibus versatur haec pars iustitia ut omnia ad aequalitatem rationis (in qua inest summa animorum consensio) tendant et perducantur. Neglecta enim iniustia in istis, fraus, discordia, ruina omnium, omniaque mala in civitate consequuntur. Altera species, nimirum iustitia distribuens, non aequalitatem quantitatis, quae est arithmetica, sed aequalitatem proportionis, quae est geometrica, respicit et observat. Bona enim civitatis non sunt aequalia, nec cives inter se officio ac dignitate pares. Sed de ista duplici proportione utriusque in proximo capite pluribus disputabitur.

3. DISTINCTIO EX BURLAEO

4. OPPOSITIO Iustitia legalis sufficit ad instituendum hominem in his quae sunt ad alterum, ut est in textu: ergo non opus est iustitiam particularem addere.
RESPONSIO Iustitia legalis sufficit ad instituendum hominem in ordine ad bonum commune. Requiritur particularis iustitia, quae perficit hominem in seipso.
OPPOSITIO Posito toto ponuntur et partes: sed iustitia legalis est tota virtus, ut habetur in textu: ergo in ea iustitia particularis continetur.
RESPONSIO Posito toto ponuntur et partes confuse, sed non distincte.
OPPOSITIO Species nulla re distinguitur a suo genere: sed particularis iustitia est species legalis iustitia: ergo ab illa non distinguitur.
RESPONSIO Etsi re non distinguitur species a genere quoad materiam, distinguitur tamen quoad formam, ut patet in homine et animali. Quare ad distinctam scientiam iustitiae necesse est praeter iustitiam communem aliam particularem ponere ac definire.
OPPOSITIO Particularis nec subiecto nec obiecto nec fine differt a legali: ergo non distinguitur.
RESPONSIO Quamvis in istis reipsa non differt, in ratione tamen usuque horum omnium ab illa distinguitur. Nam subiectum legalis iustitiae est publica persona, subiectum vero particularis iustitiae est privatus homo. Praeterea iustitia communis bonum civitatis, particularis vero operantis respicit. Ad haec, obiectum legalis iustitiae est omnis actio humana sub ratione debiti, ad quod lege obstringimur; obiectum vero particularis iustitiae est omnis actio humana sub ratione boni, ad quod sponte allicimur. Postremo iustitia legalis requirit universam prudentiam ut recte in omnibus dirigatur, at iustitia particularis requirit propriam prudentiam ut circa suam ipsius materiam iuste et honeste versetur.
5. OPPOSITIO Legalis iustitia totam rempublicam, particularis privatam personam respicit: ergo si proportio observetur deberet assignari et alia iustitia quae familiam et dominum respiceret. Nam familia inter civitatem et solitarium hominem medium quasi locum vendicat.
RESPONSIO Domus (ut ait philosophus) est quasi parva civitas. Quare, ut illa sub civitate, ita particularis iustitia, quae regit domum, sub communi aequitate comprehenditur.

ARGUMENTA IN SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Unum et multum diversitatem materiae non formae discrimen arguunt: sed iustitia commutans et distribuens hoc solum modo differunt, quia illa uni, haec multis tribuit: ergo specie non differunt, et ex consequenti iustitia in has species non recte dividitur.
RESPONSIO Hoc solum modo non differunt, sed etiam in obiecto et fine, ut ante probatum est, distinguuntur.
OPPOSITIO In eodem subiecto numero diversae species inesse non possunt: sed iustitia commutans et distribuens sunt saepe in eodem subiecto numero: ergo non sunt diversae species. Minor patet, quia idem homo potest et commutare et distribuere.
RESPONSIO In eodem subiecto praedicationis diversae species inesse non pussunt, ut homo et bellua non sunt in Socrate. Sed in eodem subiecto inhaesionis inesse possunt, ut diversae virtutes specie in uno singulari saepe inhaerent.

6. <DUBIA CAPITIS>
UTRUM IUSTITIA PARTICULARIS AB ALIIS VIRTUTIBUS OBIECTIO, ACTIONE, AC PROPRIETATE DIFFERAT?

OPPOSITIO Qui temperanter ac fortiter agit iuste agit: ergo actione ab illis non differt. Praeterea cupiditatem pecuniarum tam iustitia quam liberalitas moderatur: ergo proprietate ab illis non distinguitur. Postremo iustitia circa honorem, pecuniam, aliarumque virtutum omnium materiam versatur: ergo ab illis obiecto non seiungitur.
RESPONSIO Fatendum est in actione, obiecto, ac proprietate fuse sumptis iustitiam cum aliis virtutibus conspirare, ab is tamen per se ac proprie acceptis reipsa distinguitur. Est enim propria particularis iustitiae actio distribuere vel commutare; est quoque eiusdem propria materia res omnes in commutatione ac distributione posita; est denique propria passio iustitiae ad alterum, non ad seipsum, referri.

AN VERUM SIT ILLUD IN TEXTU ARISTOTELIS ADULTERUM NON ESSE QUI LUCRI NON CONCUPISCENTIAE CAUSA ALIENAM CONTRECTET UXOREM?

OPPOSITIO Qui thorum alterius contaminat est adulter: sed qui lucri causa alienam contrectat foeminam thorum contaminat: ergo est adulter.
RESPONSIO Non negat philosophus adulterium esse, sed contendit probare potius iniustum, cupidum et avarum esse appellandum, quia non concupiscentiam foedae voluptatis sed cupiditatem et sitim pecuniarum secutus hoc scelus perpetravit.
OPPOSITIO Lucrum sequitur adulterium quod lucri causa committitur: ergo eiusdem maculam ac denominationem non tollit, quippe prius a posteriore non tollitur.
RESPONSIO Lucrum sequitur in actione, sed in proposito ac intentione animi praecedit, praesertim cum non propter delectationem sed propter quaestum tale perpetretur flagitium. Quare ut qui telo in scopum misso, quamvis forte occidit hominem, pro homicida lege non condemnatur, ita qui lucro solum proposito adulterium committit potius avari nomine quam adulterii crimine dignus iudicatur.

Caput iij

An iustitia distribuens sit medium geometricum?
An proportio munerum respondere debeat dignitati personarum?
An honor tribuendus sit regibus ob solam virtutem?

IGNA res est iustitia (ut ait Plato), sed constans et perpetua eiusdem actio omnium virtutum dignitatem superat. Ut enim gladius non in vagina sed in manu prodest, ita virtus non in mente sed in actu usuque cernitur. Quare non satis iam est definiisse iustitiam nisi etiam adhibeantur quaedam nunc sequentia praecepta, in quibus veluti motus aequitatis et iustitiae ad quietem reipublicae explicetur. Hinc paucae numero, sed fructu plenae, deinceps moventur quaestiones, quarum aliae actum, aliae materiam, aliae proportionem, omnes denique frucÝum et excellentiam iustitiae nobis proponunt. Inter quas prima est an in distributente iustitia ponenda sit geometrica proportio: hoc est, an impar et inaequalis bonorum communium, veluti ex aerario civitatis desumptorum, pro prudentia magistratus sit adhibenda partitio? Si philosopho credatur, affirmandum est. Caeterum in hac divisione rerum spectanta sunt quatuor: res ipsae, personae, personarum merita, et proportio, quae quatuor minima in textu vocantur. Verbi causa, res sunt quae distribuuntur, personae quibus munera et dignitates reipublicae debentur, personarum merita sunt quae peraecipue ad virtutem referuntur, proportio denique est (ut ita loquar) rerum ipsarum quantitas, quae in distributione observatur.
2. Sed attende, nam haec proportio duplex est, rerum ac rationum: illa in commutante iustitia, haec in distributente cernitur; illa arithemeticam et incommutabilem aequalitatem sine respectu personarum, haec geometricam et commutabilem aequitatem cum respectu meritorum munerumque respicit. Commutans enim iustitia non quaerit quis fecerit, princeps an subditus, dives an pauper, magistratus an civis, doctus an ignarus, bonus an malus, vir an mulier, sed hoc solum conatur sine personarum acceptione, damnum et iniuriam, plus et minus iudicii lance ponderare, et aequalitatis lege resarciere, ut habetur in 4. capite huius libri. Verba philosophi sunt ista, “nihil interest utrum bonus vir scelestum spoliaverit, an bonum improbus; lex enim damni solum spectat dissimilitudinem, etc.” Est ergo distribuens iustitia medium geometricum, definiturque habitus inclinans flectensque hominem ad distribuendum bona communia reipublicae, puta honores, munera, et divitias, secundum merita virtutis et proportionem rationis. Quae proportio est, ut habetur in textu, aut coniuncta, si rebus et personis in aliquo termino iustitiae devinctis, aut disiuncta, si rebus ac personis nullo aequitatis medio copulatis applicetur. Exemplum est apud philosophum difficle, sed facilius sic explicatur. Ponatur A pro viro consulari, ponatur B pro dignitate eidem viro propter virtutem debita. Ponatur C pro ipsa virtute, quae est veluti medium viri ac dignitatis. Ponatur D pro ipsa proportione rationis. Nunc ut A, id est vir consularis, refertur ad B, id est ad dignitatem, id et A et B, id est vir consularis et dignitas ad C, id est ad virtutem referuntur, sic tamen ut in D, id est, in proportione rationis tanquam in medio geometrico et quoad nos haec omnia devinciantur.
3. De hac analogia alia iam movetur quaestio, an proportio munerum et honorum respondere debent dignitati personarum. Solvitur haec dubitatio uno verbo, nempe quod dignitas sit duplex, alia absoluta, alia comparata: illa in sola virtute, haec in fragili natura ac blandiente fortuna constat; illa summos honores per se meretur, haec etiam in politico usu civitatis loca excelsa quaerit. Natura enim saepe honorem tribuit cum successione potius quam electione principes creari voluit, quibus tam malis quam bonis omnem honorem, omnemque obedientiam praestare oportet, quia totius reipublicae personam induerent. Verum enimvero in hoc maxime candor ac prudentia magistratus perspicitur, si pro meritis virtutum ac scientiarum (quas honos alit) homines in theatrum ac lucem republicae pertrahuntur. Sed (proh dolor) quam difficilis est bonis ac studiosis hominibus honoris via, quam periculosa dignitatis custodia, quantum iacturam tum sentit respublica cum perniciosis civibus eiusdem dividantur beneficia! Hoc tamen toties contingit quoties distributentis iustitiae manu civitatis claves non tenentur. Postremam dubitatiunculam obiter reteximus, nempe regibus non solum ex merito virtutis, sed etiam ex praescripto naturae ac civitatis honorem tribui debere. Nam quamvis soli virtutis actioni secundum philosophum per se et vi sua debeatur honor, lege tamen naturae, quae sanguinis successione multis imperium tradidit, legeque iustitiae, quae idem imperium ad tollendum omnis ambitionis periculum confirmavit, obstringimur, nec non tenemur summos honores regibus nostris demandare.

4. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

. DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO TERTIAE QUAESTIONIS

5. ARGUMENTA IN PRIMAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Iustitia tribuens multitudini nocet: ergo non est virtus, et ex consequenti non est medium. Antecedens probatur, quia distribuendo bonum commune, quod est totius populi ac multitudinis, veluti aerarium exhaurit et consumit.
RESPONSIO Non exhaurit gazam civitatis, sed pro virtutis merito opes eiusdem honoresque prudenter ac moderate distribuit.
OPPOSITIO Opus iustitiae est suum cuique reddere: sed distribuens iustitia non suum sed novum, non proprium sed commune ac publicum bonum tribuit: ergo non est proprie appellanda iustitia.
RESPONSIO Suum et proprium tribuit. Nam bonum quod est totius est etiam quodam respectu partis, si mereatur. Est enim inter totum et partes quaedam consensio ac veluti reciprocatio.
OPPOSITIO Consideratur dignitas personae in commutante iustitia non minus quam in distribuente: ergo hoc discrimen utriusque medii male in textu assignatur. Antecedens probatur, quia docente philosopho non licet principem percutientem repercutere, quod quidem non deceret, si dignitatis nulla in commutante iustitia haberetur consideratio.
RESPONSIO In commutante iustitia non attenditur dignitas personarum sed aequalitas inaequalitasque rerum, ut puta damni et lucri. Quod vero non liceat principi percutienti vim inferre, non dicitur respectu dignitatis sed respectu laesae communitatis, quae vulnerato principe maximum damnum ac nocumentum patitur. Iustitia in hoc casu non dignitatem viri, sed inaequalitatem damni respicit.
OPPOSITIO Omnis virtus est medium geometricum et quoad nos, ut docetur in secundo libro: ergo hoc discrimen mediorum in tractu iustitiae male assignatur.
RESPONSIO Omnis virtus est medium quoad nos, si actum spects. Non tamen ita res habet, si vel habitum vel proportionem consideres in commutatione rerum.

6. ARGUMENTA IN SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Virtus nunquam satis remunerari potest: ergo proportio munerum viri boni ac studiosi dignitati respondere non potest.
RESPONSIO Etsi non potest, rationis tamen lege potest.
OPPOSITIO Est respectus personarum secundum iustitiam distribuentem qui (ut ait philosophus in textu) saepe seditionem parit: ergo non videtur in ea observari proportio.
RESPONSIO Est respectus, sed secundum prudentiam, ut quisque pro merito virtutis ad dignitatem in republica aditum patentem habeat.

ARGUMENTA IN TERTIAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Laus et honor definiuntur reverentiae extrinsecus datae hominibus in signum virtutis, qua aliis praelucent: ergo malis regibus non debentur.

RESPONSIO

7. OPPOSITIO Maxima mala gravissimam ex praescripto iustitiae merentur poenam: sed mali principes maxima sunt mala (cum in perniciem totius civitatis tendant): ergo maximam merentur poenam, id est ignominiam, et proinde sequitur quod honore non sunt afficiendi.
RESPONSIO Attendendum est quod reges nemini subiiciantur nisi Deo et naturae, nam illis tota respublica tantum aequalis est, multitudo vero inferior. Cum ergo neque par in parem, neque inferior in magistratum authoritatem habeat, relinquitur in ratione iustitiae quod nemo principi aut poenam infligat aut ignominiae notam inurat. Quare si mali (ut saepe) contingant principes, ex aequitate iuris est ut propter causas superius allatas debito honore insignantur. Furor ergo est arma in regem sumere ac maiestati violentas manus inferre. Hoc David in reprobum Saulem non fecit, quem bis potuit transfigere, sed in eum qui simulavit se obtruncasse regem gravius animadvertit, eumque propter audax facinus simulatum morte mulctavit.

Caput iiij

An iustitia commutans sit medium rei inter damnum et lucrum?
An specie destinguatur a distributente?
An iudex, damnum et lucrum recte definiantur?

EQUITUR ut de commutante iustitia nunc disputemus, quae in contrahendis rebus tam voluntariis quam non voluntariis cernitur. Ut enim distributio honorum cum prudentia magistratus, ita commutatio rerum cum prudentia iudicis ac moderatoris plurimum ad forensem civitatis statum corroborandum pertinet, quippe si in contractibus ut in honoribus non observetur aequitatis proportio, proculdubio statim accensa veluti seditionis face summa inter cives soboriretur contentio. Sed ut textum philosophi in hoc capite reseremus, alienum non erit ab instituto si omnia quae hic aguntur ad pauculas conclusiones revocemus. Sunt ergo numero sex, quarum prima a definitione iustitiae commutantis, secunda a distinctione medii, tertia a comparatione contrarii, quarta a relatione ad iudicem ac magistratum; quinta a proportione et exemplo, postrema a fine et effectu ducitur. In prima conclusione definit philosophus commutantem iustitiam esse virtutem qua omnia negotia omnesque contractus inter cives ad proportionem arithmeticam reducuntur. In secunda docet ideo hanc partem iustitiae esse medium rei, quia non dignitatem hominis sed aequalitatem iuris respicit. In tertia lucrum et damnum ut quaedam opposita iustitiae commutantis definit, nempe ut lucrum dicatur quando plus boni et minus mali, damnum vero quando plus mali et minus boni in commutatione existit. In quarta iudicem oraculum civitatis, moderatorem iustitiae, legemque loquentem esse ostendit. Nam ut lex mutus magistratus, ita iudex lex animata dicitur. In quinta exemplum arithmeticiae proportionis tradit, idemque ad iustitiam commutantem applicat. In ultima quaestum sine iniuria, pacem sine discordia, possessionem proprii iuris sine invidia aequitatis eventa esse insinuat.
2. Ex hisce conclusionibus eximuntur tres illae quaestiones quas in fronte istius capitis praefixas esse vides. Prima est an iustitia commutans sit medium arithmeticum inter damnum et lucrum, interque agere ac pati iniuriam. Affirmat esse philosophus, quia non personam sed rem ipsam, non dignitatem hominis sed aequalitatem legis, non affectionem animi sed proportionem rei, non meritum anteactae vitae sed reatum praesentis facti respicit ac intuetur. Si urgeas pati damnum aut iniuriam non esse vitium, quia saepe innocentes iniuste condemnantur, respondeo iterum in hac parte virtutis non dignitatem personae sed aequalitatem rei considerari, cuius respectu damnum quaedam a medio rei defectio ac declinatio dicitur, et hoc est satis ad probanda opposita eius virtutis, quae rem solam, non personam, respicit. Altera quaestio, an haec pars iustitiae ab altera, nempe distributente, specie et natura differat antea a nobis obiter discussa est, quare punctis concludo cum philosopho illas specie differre, quia haec est medium rei, illa rationis; quia haec bonum proprium, illa bonum totius civitatis; quia haec aequalitatem rei, illa dignitatem personae tractat et considerat, hoc est, in ratione medii, obiecti, finisque differunt: ergo specie et natura distinguuntur.
3. Postera quaestio est an iudex, lucrum et damnum recte definiantur. Utinam sane Mutius Scaevola, oraculum civitatis Romane, hic adesset ut definiret iudicem! Videor mihi audire senem docentem iudicem esse dicendum illum in civitate magistratum qui nec affectibus flecti ad iniuriam, nec pecuniis moveri ad iniquam sententiam deberet. Si enim toties condemnetur iudex quoties aut lupus absolvitur aut agnus occiditur, qualis esse deberet in civitate iudex nemo est qui non intelligat. Vis ut uno verbo definiam? Est oculus in sceptro principis, est sacerdos divinae iustitiae et aequitatis, est moderator legis, est ipsum ius animatum, cuius vox vitae et mortis praenuncia et custos dicitur. Caveat hic malus et iniquus iudex qui sacra iustitiae iura rescindit, cogitet secum adesse semper in iudicio Cambysem, i. e. regem sum qui impie et corrupte iudicanti corium detraxerit. Audiat sapientem Hesiodum,

Tui iudex causa malorum
Qui violas sacra sacra Dei: iam dirige mentem,
Ius cole, in alterius te nulla pecunia vertat
Damna: nocet sibi cuiquam nocet, et male suadet.

Iterum paulo post sic loqitur:

Paulatim corruit ille
Diis invisus homo, cui mens intenta rapinis
Invigilat, qui ius violat; stat poena nocenti
Post obitum.

Magnum profecto iudici damnum est, cui mala fama lucrum. De damno et lucro nihil hic addam, quia antea in conclusionibus textus a nobis sunt definita. Ad distinctiones ergo et argumenta iam veniemus.

4. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO TERTIAE QUAESTIONIS

5. OPPOSITIONES CONTRA PRIMAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Damnum et lucrum non sunt vitia: ergo iustitia non est medium inter duo extrema.
RESPONSIO Sunt vitia, id est excessus et defectus respectu rei circa quam versantur. Non tamen sunt respectu viri in quo insunt ac reponuntur.
OPPOSITIO Damnum pati est aliquando voluntarium: ergo potest esse vitium viri, quod in textu negatur. Antecedens patet, quia multi damnum et iacturam suarum rerum patienter ferunt.
RESPONSIO Etsi sit voluntarium aliquando, non tamen sequitur esse vitiosum nisi ex pusillanimitate contingat, et hoc respectu crimen esse non negatur.

OPPOSITIONES CONTRA SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Et commutans et distribuens iustitia versantur circa pecuniam: ergo versantur circa idem obiectum, unde sequitur specie non distingui, quia obiecto non differunt.

RESPONSIO

OPPOSITIO Utraque ad reipublicae bonum ac foelicitatem refertur: ergo officio ac fine non differunt, et proinde illa ratio debilis est quae ab officio et fine ducitur.
RESPONSIO Fatendum est utramque ad republicae bonum ac foelicitatem referre, sed non eodem modo. Nam distribuens iustitia ad dignitatem personae, commutans vero ad aequalitatem rei ac iuris refertur.

6. OPPOSITIONES CONTRA TERTIAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Rex et iudex officio differunt: sed rex definitionem iudicis superius allatam potest suscipere: ergo non recte definitur iudex.
RESPONSIO Quamvis rex et iudex differunt, licet tamen regi (qui in summo loco reipublicae sedet) authoritatem iudicis exercere. est Enim rex (ut ita loquor tota civitas.
OPPOSITIO Damnum non semper dicitur ubi est plus mali ac minus boni: ergo male hic definitur. Antecedens probatur, quia boni viri a malis damnum saepissime patiuntur, in quibus est plus boni quam mali.
RESPONSIO Mutatur suppositio in hoc argumento. Nam bonum et malum in una parte respectu fortunae, in altera respectu virtutis sumuntur. Quare fallax et insidiosum est argumentum.
OPPOSITIO Lucrum plus debito et damnum minus debito definiuntur alibi ab Aristotele: ergo aut male hic, aut inepte illic definiuntur.
RESPONSIO Argumentum non sequitur, quia diverso respectu plures unius et eiusdem rei descriptiones tradi possunt. Vel respondendum est quod hae definitiones non re sed voce differunt.

Caput v

An lex talionis vel repassionis sit toleranda in republica?
An nummus et indigentia sit adaequatae mensurae rerum commutandarum?

UANQUAM Pythagorei olim omnino id ius esse definiebant, quod vicissim quisque pateretur; etsi Aeacus, Minos, Rhadamanthus Ioves filii iudices inferni (ut poetae fingunt) idipsum statuebant, unde illud,

Si quae quis faciat, eadem patiatur et ipse,
Iudicium fuerit vindictaque recta,

philosophus tamen longe maxima ac infinita incommoda hinc nascitura in republica prospiciens damnum ac iniuriam nullo modo retaliari voluit, idque confirmat, primo ab exemplo. 2. a circumstantiis agendi, postremo a consuetudine. Ab exemplo: si quempiam magistratus percusserit, huic parem referre gratiam magistratui non licet, quod si quis magistratum violaverit, hic non solum referiendus, sed summo supplicio coercendus est. A circumstantiis agendi, quia permultum interest utrum sponte nostra vel inviti, utrum ignorantes an praemeditati, utrum malitiosi an incauti quid faciamus, a quibus circumstantiis omnis iustitiae et aequitatis promanat vis atque energia. A consuetudine denique multarum civitatum, quae gratiarum delubra in media urbe solebant extruere et consecrare, insinuantes inde omnia ad iustitiam cum gratia, ad aequalitatem cum favore, ad sententiam iudicis cum prudentia ac lenitate referri debere. Favor enim non dentem pro dente, non oculum pro oculo, non vulnus pro vulnere, sed retalionem poenae ac praemii secundum proportionem rationis tribuit.
2. Fatetur tamen Aristoteles civitatem in eo conservari maxime ut par pari referatur, quod si (inquit) minus contingat, servitus videtur esse. Sed attende, hoc fieri non debet ut quisque velit, sed ut iudex (qui est moderator legis) faciendum putat. Hoc quidem patet in exemplo textus de commutante iustitia. Sit (inquit) artitectus A, sutor B, domus C, calceus D. A (id est architectus) indiget sutoris opera. B (id est sutor) indiget aedificatoris arte et auxilio. Proporitone iam aequitatis data in C et D (id est in domo et calceo, quae duo hoc loco pro arte et mutua utriusque opera sumo) nascitur inter architectum et sutorem aequalitas societasque, ut recte concives dicantur. Sic fit, ut ait philosophus, in omnibus artibus. Nam ex medico et medico non consistit respublica sed ex medico et agricola, aliisque imparibus dissimilibusque, quorum studia, contractus et actiones ad aequalitatem iuris ac societatis secundum proportionem rationis reducuntur.
3. Caeterum cum multarum rerum commutatio fieri non possit commode, qualis aliquando fit grani pro oleo, lanae pro vino &ec., inventa est tandem mensura, quae nummus seu pecunia dicitur. Haec, quoniam omnia in commutatione posita metitur, recte medium seu mensura rerum commutabilium esse definitur. At animadvertendum est quod duplex a philosopho statuatur rerum contrahendarum mensura, alia externa ut pecunia, alia interna ut indigentia: illam Phidon in Egina insula primum signasse, hanc ipsa natura olim peperisse dicitur. Illa a lege Graece nÒmƒ suum nomen et usum, haec a natura suum ortum originemque traxit; illa legitimae et commutantis iustitiae medium, haec naturae et perpetuae societatis vinculum in textu appellatur; illa medium, quia omnia commutanda mensurat, haec vinculum, quia omnia humanae societatis officia continet, quippe pecunia aequalitatem rerum, indigentia societatem hominum in communicatione istius vitae probat. Est enim pecunia teste philosopho tanquam norma et regula, quae et res apte adaequat et ad parilitatem traducit, est indigentia, quae quanti sit res quaelibet commutanda definit. Itaque, ut est in textu, debet rerum omnium certa esse precia. Sic per indigentiam cuiusque necessitas in communione hominum, per pecuniam aequalitas in commutatione rerum cognoscetur. His positis, perspicuum est iustitiae seu commutantis seu distribuentis actionem medium esse inter agere patique iniuriam, quippe modis antea explicatis omnia ad legem, ad iudicem, ad aequalitatem (quae tria media sunt) traducere et revocare conatur.

4. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS

5. OPPOSITIONES CONTRA PRIMAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Nec plus nec minus debito habere est proprium iustitiae, ut ante docetur: sed haec aequalitas optime servatur in lege talionis: ergo lex talionis est toleranda.
RESPONSIO Nec plus nec minus debito habere est proprium iustitiae, sed ita ut ratio iudicis (qui est oraculum civitatis) et proportio rationis (quae est norma iudicis) postulat et praescribit.
OPPOSITIO Si lex talionis non sit iusta, hoc esset propter discrimen et respectum personarum: sed hoc negatur in quarto capite: ergo haec lex est iusta. Maior est in fronte huius capitis. Minor est in principio praecedentis. Hic enim ait magistratum esse respiciendum, illic vero aperte negat.
RESPONSIO Haec loca facile reconciliantur, si in magistratu iniuriam quam infert et personam quam gerit consideremus. Ubi enim docet philosophus non dignitatem personarum in commutante iustitia ponderandum esse sed aequalitatem rerum, hoc non vult ut si magistratus privatum percusserit revereberetur, sed ut pro iuris iudicisque aequalitate sine respectu personarum damnum innocentis resarciatur.
OPPOSITIO Par pari referri est retaliari: sed hoc in textu requiritur: ergo lex est iusta.
RESPONSIO Par pari referri est retaliari in proportione rationis, non quantitatis.

6. OPPOSITIONES CONTRA SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Si indigentia sit mensura, tum qui magis indiget maiori pretio emeret: sed hoc est absurdum respectu pauperum, quibus omnia propemodum desunt: ergo non est mensura.

RESPONSIO

OPPOSITIO Multa ad ornatum et dignitatem, multa ad delicias et voluptatem coemuntur, quorum indigentia non est mensura: ergo omnium commutabilium mensura non est indigentia.

RESPONSIO

OPPOSITIO Fuit cummutatio ante inventionem pecuniae: ergo universalis et necessaria mensura non est.
RESPONSIO Fuit, sed non facilis nec fructuosa: non est enim possibilis rerum multarum commutatio sine pecunia.
OPPOSITIO Unius et eiusdem rei commutabilis secundum eandem rationem manentis una et eadem debet esse mensura: sed in rebus quae in usum humanum cadunt videmus ex indigentia saepissime mutari pretium et mensuram: ergo pecunia proprie mensura non est.
RESPON SIO Verum est in naturali, non in legali, mensura rerum, qualis est pecunia.

7. <DUBIUM CAPITIS>
UTRUM OMNIA COMMUTABILIA SINT EIUSDEM GENERIS?

OPPOSITIO Res animate, ut plantae, belluae, homines, pluris sunt quam omnes divitiae orbis terrarum (teste philosopho 2. Metaphysicorum): ergo omnes res commutabiles non possunt pecunia mensurari.

RESPONSIO

Caput vj

An aliquis possit agere iniuriam interim ut non sit iniustis
An iniuria, damnum et peccatum sint causae legum?
An magistratum gerenti liceat sibi consulere?

E quicquam in tractatione iustitiae praetermisisse videatur philosophus, postquam de natura et mensura eiusdem egerit, de quibusdam affectionibus quae in usu et veluti praxi iustitiae cernuntur agere nunc instituit. Ac primum quaerit an aliquis possit agere iniuriam interim ut non sit iniustus. Hanc causam sic tractat, sic discutit, sic definit ut quidam interpretes (nimis temere sane) illum a theatro philosophorum explodendum esse opinentur. Verba philosophi (quibus offenduntur isti) sunt haec: “Qui non animi iudicio sed affectu ducatur ad contrectandam mulierem, sciens quam contrectet, faciat ille quidem iniuriam sed tamen non est iniustus, quemadmodum nec fur qui furatus est, nec adulter qui adulteratus est, itemque in caeteris.” Quid quaeso est in his verbis explosu dignum? “Illud nempe, adulterum non esse dicendum qui sciens adulterii scelus perpetravit.” Quid? An hoc tantopere aures offendit? “Quid ni?” Dic obsecro, non putas intentionem finis actioni cuilibet nomen tribuere? “Fateor.” Quid si quis exardens pecuniarum siti non libidine incensus foeminam compresserit, nonne potius avarus quam incontinens est appellandus? “Quid ad rem?” Attende et intelliges. Non vult philosophus omnino Aegisthum aut Paridem crimine adulterii liberare, sed hoc contendit, vel ex parte affectus, qui non est per se peccatum, vel ex parte alterius intenti finis (qui aliam denominationem et respectum tribuit) sic non appellandum esse. Siquis ergo contaminet violetque alterius thorum, est quidem adulter. “Cur negat ergo Aristoteles?” Non negat. “Verba sic sonant certe.” Parum attendis, vult enim nomen potius ab intento fine et affectu quam a perpetrato scelere deduci ac derivari. “Verum ut haec concedantur omnia, nimis tamen extenuasse scelus istud Aristotelem puto.” Erras plane, nam potius censoria quadam severitate aggravasse diceres. “Ubi quaeso?” In septimo libro huius operis, in quo adulterum qui ex affectu peccat quadruplici poena dignum esse indicavit: una propter ignorantiam veneni in affectu, ut quae crassa sit, altera propter ipsa affectum animi, est enim malus; 3. propter commissum flagitium, est enim (ut ait) maxime belluinum; 4. propter iniuriam allatam concivi, est enim intolleranda.
2. Si ergo vel insanus, vel a primis suae nutricis amplexibus insipiens, vel furens affectu, vel denique in alium solum finem, puta quaestum, intentus, hoc vel illum crimen commiserit, iniuriam ille quidem facit, praecise tamen hoc vel illo crimine (quod primario non intenderit) condemnari non debet. Voluntas enim concipit, intentio autem et electio parit peccatum, quod legis prima causa et origio extitit, quippe iniuria, damnum et peccatum optimarum legum occasiones fuerunt. Cum enim lapsa est humana peccandi libido et furentius lineas virtutis transiliret, labenti occurrendum esse ne ruina sequeretur maiores nostri putaverunt. Hoc autem aut melius aut expeditius fieri non potuit quam leges (id est regulas vitae et virtutis normas) sanciendo quibus veluti fraenis ferocior ista humanae infirmitatis licentia ad imperium rectae rationis cogeretur. Caeterum quoniam lex scripta est muta et elinguis quasi magistra, alia lex animata, nempe magistratus, ipsius legis interpres et moderator in omni bene instituta civitate publice creatur, qui non sibi sed suis, non privatis sed communibus bonis debeat consulere. Quod si aliter fecerit (ut ait in textu philosophus) potius impius tyrannus quam iustus magistratus habeatur. Quorsum enim tantum honorem ut mercedem ac praemium reportaret, si plus sibi quam republicae (cuius praefectum gerit) provideret?

3. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO TERTIAE QUAESTIONIS

4. OPPOSITIO Omne vitium comprehenditur sub iustitia, ut in 1. capite huius libri docetur: sed iniuriam facere est vitium, ut patet in 3.: ergo iniuriam agere est opus iniusti, et proinde nemo infert iniuriam nisi iniustus.
RESPONSIO Illic generatim, hic speciatim de iustitia agit.
OPPOSITIO Iniuriam agere est oppositum vitium iustitiae in specie: ergo sub nomine iniustitiae comprehenditur.

RESPONSIO

ARGUMENTA CONTRA SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Malum non est causa boni, oppositorum enim est opposita natura: ergo peccatum non est causa legis.
RESPONSIO Non est causa per se, sed ex consequenti, ut ait Boreus. Aliter respondit Donatus quod malum possit esse materia circa quam versatur aliquando bonum.
OPPOSITIO Privatio boni non est causa boni: sed peccatum est privatio boni: ergo non est causa boni.
RESPONSIO Non est causa per se, sed per accidens, ut modo docetur.

5. OPPOSITIONES CONTRA TERTIAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Natura est insitum ut quilibet sibi sit proximus: ergo magistratus primum sibi consulere potest.

RESPONSIO

OPPOSITIO Magistratus est nihil aliud quam tota civitas, teste philosopho in quarto Politicorum : ergo civitati consulendo et sibi consulit.
RESPONSIO Concedo omnia. Nam sibi prodesse ut iusto magistratui est totam civitatem conservare, at ita cuticulam curare ut periculum vitae periclitante civitate possit devitare in magistratu est valde impium et perniciosum. Ast ubi Codri, ubi Curtii, qui ne declinaret respublica in medium exercitum et in profundum sese iniecerunt?

DUBIUM CAPITIS
UTRUM IUS POLITICUM, QUOD EST MAGISTRATUS, A IURE DOMINI IN SERVUM, PATRIS IN FILIUM, VIRI IN UXOREM DIFFERAT?

Caput vij

Utrum ius civile recte distribuatur in ius naturale et legale?
An ius naturale mutari non possit?

UONIAM ius, lex, iudicium et consuetudo hominum a iustitia et magistratu pendent, operae pretium est pauca de his illis quae praecesserunt attexere. Ac ne longius ab instituto abeam, ius civile (quod est praeceptum et ordinatio domini circa subditos) in ius naturale et legitimum imprimis dividitur. Ius naturale a philosopho definitur, quod ubique et apud omnes idem valet, ut ignis hic et apud Persas urit. Ius legitimum, quod in initio nihil interfuit sic an secus fieret, cum autem latum positumque est iam interest, verbi causa, in quadragesima ieiunare. Sciendum ergo est ius omne apud philosophos aut ante legem positam et consuetudinem confirmatam vim suam habere, et ab ipsa lege et consuetudine vim suam derivare: primo modo simpliciter et absolute naturale, secundo modo legale dicitur. Illud a Iustiniano ius gentium, hoc a Cicerone consuetudo appellatur. Ius naturale iterum tripartito accipitur, primum pro iure divino, quo omnia tam inanimata quam animata, tam sensu quam ratione praedita, gubernantur. Deus enim in omnia quae fecit influit, unde Boetius, “o qui perpetua mundum ratione gubernas, terrarum coelique sator.”
2. Alio modo accipitur pro instinctu naturae, quo veluti occulto motu rationis omnia perfecta animantia ad societatem, ad procreationem, ad amorem et conservationem rerum quae partae sunt feruntur. Postremo acciptur pro naturali iudicio rationis humanae, quo solum humanum genus dirigitur et conservatur. De hoc iure divus apostolus loquitur, ubi docet gentes quae legem scriptam non haberent naturae vi ea, quae legis sunt, fecere, sibi leges esse, ostendentes opus legis suis inscriptum cordibus. Iuris hoc modo accepti (ut docet orator) sex sunt species: religio, pietas, observantia, gratia, veritas et vindicta. Religio est (ut definit) quae superioris cuiusdam naturae, quam divinam vocant, curam ceremoniamque adfert. Uno verbo sic: religio est timor, amor et honor Dei. Pietas est per quam sanguine coniunctis, patriae, et benevolis officium cultusque tribuitur. Gratia, in qua amicitiarum et officiorum alterius memoria, alteriusque remunerandi voluntas continetur. Observantia est per quam homines dignitate praecellentes cultu et honore iuste veneramur. Veritas est per quam praeterita, praesentia et futura inconcussa et immutata manent. Vindicta est per quam vis, damnum et iniuria propulsantur. Legitimum ius leviter a natura tractum recta ratio concepit, usus peperit, consuetudo aluit et confirmavit. Hoc vero ius est vel divinum vel humanum: divinum, quod lege et evangelio praescribitur, humanum, quod est vel simplex, ut policitum, vel mixtum, ut pontificium seu canonicum, quod quidem per ecclesiam in cultum et honorem Dei instituitur. Hoc autem ortum et inventum augures, auruspices, flamines, interpretes somniorem et coniectores superstitiose condiderunt, et quod nunc illi correxerunt, quibus claves author salutis et veritatis dedit. Sed quid moror? Ius civile in populari statu reipublicae plebiscitum, in consulari senatusconsultum, in regno constitutio et edictum, in arbitrario iudicio sapientis viri iustum responsum dicitur. Sapientis enim viri sententia saepe pro lege observatur.

3. DISTINCTIO QUAESTIONIS

4. OPPOSITIO Ius naturale et civile sunt opposita, ut habetur in divisione iurisprudentiae capito primo Decretorum : ergo ius civile non recte dividitur in ius naturale et legale.
RESPONSIO Patet solutio huius argumenti in prima distinctione. Nam ius naturale et civile sunt oppositia si proprie, non autem si fuse sumantur. Respice distinctionem.
OPPOSITIO Nulla est iustitia naturalis: ergo nullum est ius naturale. Antecedens patet primo capite secundi libri, ubi probatur quod a natura nulla virtus insit. Argumentum tenet a coniugatis.
RESPONSIO Lumine naturae et rationis instructi sumus id nemini velle facere quod nobis fieri non velimus, et hoc ius naturale adeoque ipsa iustitia dicitur. Cum vero ordo, lex et prudentia ad hoc lumen naturae accedunt, tum ius civile ac moralis iustitia appellatur. Ad argumentum ergo respondetur negando antecedens, et ad probationem dicendum est quod in 1. capite 2. libri Aristoteles non neget tale lumen ac semen virtutis nobis inesse a natura.
OPPOSITIO Omnis iustitia in communicatione aliqua inter homines consistit, ut liquido patet superius: sed omnis communicatio inter homines est omnino voluntaria et non naturalis: ergo omnis iustitia est voluntaria et non naturalis.

RESPONSIO

5. OPPOSITIO Ius patris in filium, domini in servum, viri in uxorem 1. libro Politicorum naturale esse probatur, et negatur illic esse civile; ergo ius civile non recte dividitur hic in naturale et legale.
RESPONSIO Ius civile seu politicum in eo loco stricte non fuse sumitur, ut in 2. argumento huius quaestionis patet.

ARGUMENTA CONTRA SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Ius naturale commutari potest in legale, ut constat saepe: ergo male definitur in textu id esse quod commutari non potest.
RESPONSIO Solvitur hoc argumentum in primo capite secundi libri Ethicorum, ubi docuimus aliquid esse insitum vel formaliter, quod mutari non potest, vel naturaliter, ut dextram esse fortiorem sinistra, habere barbam, et similia, et hoc mutari potest. Cum ergo dicit philosophus ius naturale non mutari, ex parte non simpliciter et absolute intelligit, ut exemplis ipse in textu ostendit.

DUBIUM CAPITIS
UTRUM IUS LEGALE MUTARI POSSIT?

Caput viij

An invite, perturbate, ignoranter agens iniustum aut iniuriam faciat?
An omnis laesio sit ex ignorante passione aut electione?

ESCRIPTIO iure nunc demum de iniuria agendum est, ut unum oppositorum per aliud rectius intelligatur. Quaestio est an invite, an perturbate, an ignoranter agens iniustum vel iniuriam faciat. In primo capite tertii libri de triplici actione disserentes obiter hanc rem attigimus, quare iam incitatis quasi pssibus brevitatem pollicemur. Recte Aristoteles in textu voluntate omnem iniuriam omneque recte factum definiri ait, unde primum concludit invitum nec iniuriam cuiquam inferre, nec aequum facere nisi fortuito. Voluntarium enim est quod quisque in sua potestate positum sciens agit, non ignorans in singulis circumstantiis in quibus versatur actio: verbi causa, quem verberet, quo instrumento, qua de causa &c. Cum ergo invite agens aut ignorantia circumstantiarum aut vi externa agat, ignorantia (ut in praelio nesciens suum patrem pulset, vi externa, ut qui per alium arrepta manu alterum occidat) liquido constat invitum nec iniustum nec iniuriam agere nisi per accidens. De perturbate et ignoranter agentibus ante disputatum est: hoc ergo nunc solum dicimus, illos sic agentes ex parte affectus, qui vi sua nec bonus est nec malus, iniustos non dici, sed ex parte habitus et electionis, quae saepe cum affectu et affectata ignorantia copulatur. Exempli causa, iratus Alexander Clitum percussit gladio, iniustus est, iniuriam fecit; rediens a Scythis se deum appellari voluit, impius est et sceleratus. Rationem quaeris? In primo facinore furorem cum malitia, in altero insaniam cum affectata ignorantia coniunctam videas. At tam abest affectata ignorantia ac excusando peccato ut ipsum commissum vehementius aggravet.
2. Sed dicis Aristotelem in textu docere ignorantem iniuriam et iniustum non facere. Attende. Nam multiplex est ignorantia: scientiae, iuris, facti. Iterum haec triplex: nativa, crassa, et affectata. Fatuus ab utero matris percutit patrem, iniustus non est, iniuriam non fecit. Furens seu insanus demolitur aedes, latro non est, iniuriam non fecit. Venator intens ferire feram transfigit civem, homicida non est, iniuriam non fecit. Rationem quaeris? In promptu est, quia ignorans fecit. Iniuria enim voluntaria et malitiosa alicuius laesio definitur. Sed quoniam de laesione iam agitur, uno verbo de altera quaestione quae de ea movetur discutiemus. Omnis ergo laesio est vel voluntaria vel non voluntaria: voluntaria est quae intenditur, ut iniuria; non voluntaria quae non intenditur, ut patris vulneratio. Illa ex electione, haec ex passione aut ignorantia nascitur. Recte ergo concludit philosophus omnem laesionem aut ex electione et voluntate, aut ex perturbatione et appetitu, aut ex ignorantia et intellectu proficisci.

3. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS

OPPOSITIO Aliquis metu extremi supplicii alium invitus interficit, sed hoc agens iniuriam facit: ergo invitus iniuriam agit.
RESPONSIO Non est invita actio sed magis voluntaria. In voluntate enim situm fuit agere vel non agere.
4. OPPOSITIO Perturbati agere iniuriam in textu dicuntur: ergo male negatur.

RESPONSIO

OPPOSITIO Ignarus medicus corpori, ignarus theologus animae iniuriam infert: ergo ignorantia est causa iniuriae, et per consequens ignorans tam iniustum quam iniuriam agit.
RESPONSIO Ignorantia in his quae tenemur scire, qualia sunt praecepta artium quae profitemur iniuriam parit. Est enim ignorantia voluntaria, crassa et affectata.
OPPOSITIO Omnes qui peccant ignorantes peccant teste philosopho libro tertio capite primo: ergo ignorantes possunt iniuriam inferre, nam hoc est peccare.
RESPONSIO Ignorantia illic supina et affectata, quae est ipsum peccatum, intelligitur.

5. ARGUMENTA CONTRA SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Arresta alterius manu alter aliqando laeditur: sed haec laesio quae voluntate neque a passione animi, neque ab ignorantia sed coacte oritur: ergo recte haec tria principia non assignantur.
RESPONSIO Ista actio non est coacti hominis omnino sed cogentis, cuius respectu voluntaria dicitur.

DUBIA CAPITIS
UTRUM INVITE AGENTES SINT SEMPER VENIA DIGNI?

UTRUM IRATUS SIT PRIMUS AUTHOR INIURIAE SEU LAESIONIS, VEL IS QUI AD IRAM PROVOCAVIT?

Caput viiij

An sponte aliquis patiatur iniuriam?
An aliquis volens patiatur iniustum?
An omnis qui iniustum fert patiatur etiam iniuriam?

URIPIDES olim a sis canibus laceratum Bellerophontem, qui suam matrem occidit, hoc carmine minus sapienter defendit:

Quaeris parentem quomodo occidi meam?
Sermo est brevis, non exitus longos habet.
Volens volentem, vel nolentem non volens.

Quasi vero sit aliquis mortalium qui volens ac lubens patiatur iniuriam: iniustum saepe, iniuriam nunquam volentes patimur. Est enim iniuria nihil aliud, ut supra definivimus, quam voluntaria et malitiosa alicuius laesio, vel ut definit hoc loco philosophus, est damnum quod agens sponte contra legem inferre, quoque patiens contra voluntatem sustinere dicitur. Ut enim calfactio in igne est actio, et in aqua passio, ita iniuria respectu inferentis voluntaria laesio, respectu vero patientis violenta damni illatio et quasi impressio definitur. Et ut est praeter naturam aquae ut vim caloris sentiat, ita est contra voluntatem hominis ut vim ac impetum iniuriae ferat. Erras ergo, ferox et crudelis Nero, si effosso matris corpore et effuso sanguine te sic excuses:

Quaeris parentem quomodo occidi meum?
Volens volentem, vel nolentem non volens.

Mentiris, tyranne: nam infoelix mulier hoc factum abhorruit, suumque uterum, qui te monstrum gessit, secum ferre illaesum ad sepulchrum studuit.
2. Sed ad alteram quaestionem venio, quae est an quis volens patiatur iniustum. Odo et Buridanus quadrifariam nos sponte ferre posse iniustum putant, vel cum voluntas sit tacita et non expressa, vel cum sit ex parte et non integra, vel cum sit ex conditione et non absoluta, vel denique cum sit ligata et non libera. Exemplum in primo hoc esse potest: si quis invidus in voto habeat rem parvam a se per vim tolli, ut alii vehementius noceat; in secundo, si quis volens aculeum et crucem pro Christo et coelo subeat; in 3. si quis usu pecuniarum carens edaci foeneratori se obstringat; in 4. si puer aut infirmus nocitura petens ab alio facile concessa habeat. Si rem suam perdat invidus, volens iniustum patitur: si crucem pro Christo inique condemnatus suberat, volens iniustum patitur; si quis se malo foeneratori obstringat, volens iniustum patitur; si quis denique infirmus venenum concessum capiat, volens iniustum patitur.
3. De tertia quaeztione, quae est an omnis qui fert iniustum patiatur etiam iniuriam, nihil dico: nam si pati iniustum sit saepe cum voluntate coniunctum, iniuriam vero pati sit semper a voluntate alienum, sequitur aliquem posse iniustum ferre interim ut non patiatur iniuriam. Verba philosophi in textu in hac re sole cladioa sunt. Sic enim loquitur: “incommodum quis sua voluntate accipit et rem iniustam perfert, at iniuria nemo sua sponte accipit.” Rationem addit, quia non est in cuiusque potestate situm ut iniuriam accipiat, cum alter sit oportet qui infert. Stultus ergo Glaucus iniuriam tulit, etsi Diomedi, ut Homerus cecinit,
Pro novem centum, pro ferro tradidit aurum.

4. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO TERTIAE QUAESTIONIS

5. OPPOSITIO Quicunque desperantes iugula aliorum mucroni libenter offerunt et obiiciunt, vi illata sponte iniuriam patiuntur: sed multi hoc agunt: ergo multi volentes patiuntur iniuriam. Maior videtur esse probabilis, quia lex interfectorem ut homicidam puniri iubet. Minor constat ex multis exemplis et historiis, ut de Saule &c. capite llibro 2 Regum.
RESPONSIO Interfectus non patitur iniuriam quia sponte hoc fieri iubet, naturae tamen aut civitati facta est iniuria. Lex ergo interefectori infligit poenam, non propter iniuriam illatam homini, sed propter damnum illatum naturae et civitati.
OPPOSITIO Multi innocentes inique afflicti et condemnati illatam contumeliae et mortis iniuriam sponte patiuntur: ergo inanis est ista quaestionis constitutio.
RESPONSIO Est hoc iniustum, sed proprie iniuria non dicitur. Alii respondent verbera et tormenta esse contra voluntatem innocentium respectu naturae, quae ista abhorret, non autem respectu finis, quem voluntas innocentis sibi proponit.
OPPOSITIO Usuram pati est pati iniuriam: sed (proh dolor) infiniti volentes patiuntur usuram: ergo infiniti volentes patiuntur iniuriam.
RESPONSIO Voluntas non est absoluta, sed conditionata (ut aiunt) in ista passione. In voto enim est potius nolle quam velle pati iniuriam.
6. OPPOSITIO Opposita versantur circa idem subiectum: sed iustum pati et iniuriam pati sunt opposita: ergo versantur circa idem subiectum, nempe voluntatem, et per consequens volentes patimur iniuriam.
RESPONSIO Fatendum est utrumque versari circa voluntatem in essentia, sed non eodem modo: nam iustum pati in volento, iniuriam pati in nolendo cernitur. velle tamen et nolle unam voluntatem faciunt.
OPPOSITIO Plus aliis tribuens modestus quam sibi assumens sponte accipit iniuriam: ergo aliquis volens iniuriam patitur. Antecedens est in textu.
RESPONSIO Est obiectio, non resolutio, in discutienda definitione iustitiae.

7. OPPOSITIONES CONTRA SECONDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Nemo malum sponte patitur: sed omne iniustum est malum: ergo nemo iniustum sponte patitur.
RESPONSIO Iniustum est duples, vel per se, vel per accidens, ut distinguitur in 8. capite Aristotelis. Illud est malum semper, sed hoc non est. Aliter respondetur quod iniustum sit malum semper, sed pati iniustum non est malum semper.

<STATUS PRIMI DUBII>

8. STATUS SECUNDI DUBII

STATUS TERTII DUBII

STATUS QUARTI DUBII

Caput x

An aequitas recte definiatur?
An sit distincta virtus a iustitia legali?

IRA vis est iustitiae et magna aequitatis. Nam aqua et igne in pluribus locis non utimur quam iustitia, maiori subsidio vita non munitur humana quam aequitate. In iustitia acies gladii saepe nimis acuitur, requiritur ergo aequitas boni viri quae severitatem legis moderetur. Vetus est illud, “summum ius summa iniuria.” Ut ergo si nulla sit remissio nervi, frangitur, ita si nulla sit moderatio legis, violatur. Haec vero moderatio legis aeqitas est, de qua iam disputamus. Hanc definit hoc modo Aristoteles: est (inquit) aequitas virtus qua quis recte legem in multis instantiis deficientem corrigit et moderatur: verba causa, si lex quod nullus peregrinus sub poena capitis murum conscendat, ecce hostes nocte invadunt civitatem; signo iam dato ad moenia peregrini convolant, conscendunt murum, defendunt urbem; nihilominus tanquam rei capitis accusantur. Si verba legis spectes, sunt condemnandi, si vero aequitatem consulas, non solum laudibus sed etiam maximis beneficiis sunt cumulandi. Aequitas namque relicta voce sensum legis quaerit, eiusdem defectum in circumstantiis iuste ac moderate corrigit.
2. Hinc ab Odone emendatio legis definitur. Lex enim, quae est norma iustitiae, saepe deficit, multaque instantias patitur, quippe fieri non potest ut omnino universales, aeternae et inconcussae leges humanae fiant. Nemo enim est tam perspicax, nemo tam prudens, nemo tam rerum futurarum certus ac sapiens qui omnes mutationes et vicissitudines rerum hominumque possit perspicere. Nam voluntates hominum sunt flexibiles, actiones hominum infinitae sunt, et supra quam dici potest mutabiles. Quare ut nullis demonstrationum cancellis, ita nullis legum vinculis et septis concudi et definiri possunt. Deficiente ergo legislatore, deficiente lege, deficiente sensu et sententia iuris, aequitas sola moderatrix et interpres haberi debet. Hinc Aristoteles in textu aequitatem quiddam iure praestantius et excellentius dicit. Quiddam appellat non quod universam iustitiam dignitate superet, sed quod legitimam iustitiam in sensu et in defectione legis moderetur. Ex his iam positis perspicuum est aequitatem a legitima iustitia naturae vi et specie differre. Aequitas enim aliud obiectum, aliud medium agendi, aliumque finem ab illa vendicat. Obiectum enim aequitatis est legis defectio, actio est legis emendatio, finis denique ipsius legitimae iustitiae conservatio, quiippe nihil melius rem aliquam conservat quam quod rei defectus corrigit et emendat.

3. DISTINCTIO PRIMAE QUAESTIONIS

DISTINCTIO SECUNDAE QUAESTIONIS IN SUPPOSITIONIS CALCE SATIS PERSPICUA EST

OPPOSITIO Virtus moralis est omnibus communis: sed aequitas non est omnibus communis (solum enim principibus ac summis viris competit, quorum interest moderari, corrigere ac interpretari leges): ergo aequitas non videtur esse virtus.

RESPONSIO

OPPOSITIO Legalis iustitia est omnium virtutum nobilissima, ut docetur in 1. capite huius libri: ergo non recte dicitur in textu quod aequitas sit praestantior.

RESPONSIO

4. OPPOSITIONES CONTRA SECUNDAM QUAESTIONEM

OPPOSITIO Legitima iustitia et aequitas movent nos ad eandem actionem: ergo specie non differunt. Antecedens probatur, quia movent nos ut aequalitatem servemus, et neminem sine culpa et causa condemnari patiamur.
RESPONSIO Non est hoc proprium opus et officium aequitatis, nam non tam aequalitatem actionis quam emendationem legis considerat et intuetur.
OPPOSITIO Aeqitas imminuit legitimam iustitiam, ut habetur in textu: ergo non est virtus.
RESPONSIO Imminuit, ut ratio et prudentia praescribit.

DUBIUM CAPITIS
AN AEQUITAS SIT MODERATRIX IURIS NATURALIS?

OPPOSITIO Depositum reddere ius naturale iubet: sed si furiosus suum petat depositum, id ipsum reddere aequitas omnino negat: ergo aequitas etiam ius naturale moderatur.
RESPONSIO Lex est naturae ut neminem laedas, quare restitutio depositi secundum legem naturae debet fieri in deponentis favorem, non cum noceat, sed cum prosit maxime.
OPPOSITIO Ius naturae non omnes aequales fecit, sed aequitas hoc ius mutavit: ergo aequitas ius naturale moderatur.
RESPONSIO Ius naturae omnes aequales non fecit, nam alios dominos, alios servos, alios patres, alios filios fecit.

Caput xj

An aliquis sibi iniuriam inferat?
An consciscens sibi mortem iniuriam sibi faciat?

ERVUS iustitiae toties disrumpitur quoties iniuria et damnum inferuntur. Ut enim discordia pacis fundamenta concutit, ita iniuria leges iustitiae et aequitatis violat. Altius nec non acutius de inferenda iniuria hoc loco discutit Aristoteles ne moenia iustitiae tam praeclare fundata impetu ac quasi fulmine iniuriae labefactata ruant. Quid sit iniuria, quid sit etiam iniustum, quid sit iniuriam aliis inferre antea ostendimus. Restat nunc denuo ut hunc unum scrupulum solvamus, utrum aliquis sibimetipsi iniuriam inferat. Procedit philosophus in textu disserendo in utramque partem, et tandem concludit negative, nimirum neminem sibi posse inferre iniuriam. Argumenta contra statum et conditionem secundae quaestionis sunt duo, alterum ab exemplo desperantis qui sibi consciscit mortem, alterum ab interpretatione legis quae tacite vetat tam horrendum flagitium. Quae enim lex non iubet, ea (inquit philosophus) profecto vetat: sed lex non iubet quenquam sibi mortem consciscere: ergo id ipsum vetat. Si igitur quis hoc faciat, contra legem facit; si contra faciat, damnum et iniuriam adfert; non alteri, ergo sibi. Hic respondendum est iniuriam non solum esse laesionem contra legem sed etiam contra voluntatem eius qui patitur. Cum ergo hoc fiat sponte, iniuria recte non definitur.
2. His positis, negantem partem quaestionis aggreditur, et demonstrat primum a definitione iniuriae, secundo a consuetudine civitatis, tertio a comparatis, quarto a contrariis, quinto a relatis, sexto a fine. A definitione iniuriae, quae est laesio contra leges sponte illata ab agente, invite suscepta a patiente. “Sed extrema Neronis desperatio non est invita sed opÝata? Ergo non est iniuria Neroni.” Est tamen iniuria civitati. A consuetudine civitatis, quae poenam et notam sempernae ignominiae constituit illis qui furiis agitati se ipsos confodiunt. A comparatis, quia ut nemo uxori suae inferre stuprum, ut nemo suum parietem diruere, ut nemo sua furari dicitur, ita nemo sibi inferre iniuriam (etsi fauces sibi reste perstringat) iudicatur. A contrariis, nam (hoc posito quod aliquis sibi inferat iniuriam) sequetur quod idem sit et agens et patiens, quodque actio et passio simul eidem inesse possint. A relatis, quia ut omnis iustitia ad aliud, ita universa iustitia ad alterum refertur: ergo si iniuria sit quaedam iniustitia, ut est, ad alterum non ad seipsum referri debet. A fine, quia iniuria ab omnibus cognoscitur esse malum: sed nemo malum appetit, ut in primo Ethicorum demonstratur: ergo nemo sibi iniuriam infert. Quia ergo sua profligant, quia alienum thorum violant, quia in seipsos delinquunt, legibus, magistratibus et civitati, quae ista vetant, iniuriam quidem inferunt, non sibi. Nam quemadmodum improbus puer mandata praeceptoris palam contemnens iniuriam praeceptori facit, cui summam obedientiam debuit, ita qui legem spernens sibi vim infert civitati, legi et naturae (quibus semper obtemerpare oportuit) magnum iniuriae vulnus imprimit et infligit.
3. Sed quid ago? Quem in hac thesi ac consultatione sequor? Quam abhorret ab omni ratione, a fide, a religione ista oratio! Quod? Nemone sibi iniuriam facit? Non adulter? Non fur? Non sui lictor et homicida? Si stes sententia, vix Christi discipulus; si mutes consilium, vix sagax philosophus esse videris. Praeclare Chrysostomus, “nemo laeditur nisi a seipso.” “Siste vestigium quaeso. Si haec sit summa causae, nulla famae iactura sequitur. Haec enim quae obiicis Sibyllae quasi folia sunt, flatu rationis cito dispelluntur. Quomodo ergo reconcilias ista?” Uno verbo. Nam divus Chrysostomus vitam theoricam, magnus Aristoteles vitam politicam intellexit. “Quam inepte!” Imo potius diceres quam apposite. Nam in theorica vita, ubi mens tota defixa est in Deo, nemo quidem laeditur nisi a seipso, id est nisi aegre et inpatienter ferat quod fors attulerit. In politica autem vita, quae lege regitur, iniuria ab alio agente non a seipso patiente impingitur.
4. Caeterum diligenter ac serio mecum de hac re considera: nam inficias ire non videtur Aristoteles quin quodam sensu aliquis sibi iniuriam inferat. Sunt quidem duplices potentiae et facultates animae, aliae compotes rationis quae imperarent, aliae rationis expertes quae subservirent. Inter has vires teste Aristotele est quaedam iuris societas et communio. Si ergo vel corpus, quod est vehiculum et mancipium naturae, vel si inferiores istae potentiae (quales sunt sensus, appetitus et phantasia) vim et impetum in arcem animi faciunt, non est dubitandum quin hoc respectu damnum et iniuriam aliquis sibi fecerit. Lex enim naturae est ut hae pareant, illae dominentur. Quod si aliter fiat, ius naturae violatur, ordo pervertitur, iniuria animi dignitati infertur.

DISTINCTIO

SECUNDAE DUBITATIONIS EXPOSITIO IN EXPLICATIONE PRIMAE EST EXPLICATA

5. OPPOSITIO Aliquis fortuito et incaute frequenter seipsum occidit: ergo aliquis iniuriam sibi inferre potest. Argumentum tenet, quiae est damnum sibi illatum contra voluntatem.
RESPONSIO Argumentum non tenet, quia volens hoc ipsum nolenti non fecit, quod in facienda iniuria semper requiritur.
OPPOSITIO Appetitus qui voluntas sensitiva dicitur saepe animo contra voluntatem intellictivam vim et damnum infert, ut patet in desperantibus: ergo aliquis sibi iniuriam infert. Argumentum probatur, quia omnes potentiae animae coniunctae cum corpore unum solum hominem numero constituunt, qui et agit et patitur hanc iniuriam.
RESPONSIO Ut homo minor mundus dicitur, ita si potentias animae et corporis consideres, quaedam in seipso civitas dici potest. Est enim animi imperium in corpus, est etiam quarundam partium in animo, ut intellectus, rationis et voluntatis quidam in caeteras partes principatus, quae omnes unitae unum hominem constituunt, unum quasi mundum, unam quasi civitatem. Cum ergo inferiores potentiae rebelles sunt ac conspirent in superiores, contra legem naturae factum est damnum quidem, sed si vere dicam quod sentio, meo iudicio facta non est iniuria, quippe est in potestate primarum partium istas petulantes et contumaces potentias coercere. Dici ergo non potest quod fiat laesio contra voluntatem intellectivam, cum in ea situm sit resistere et superare. Tum enim fit iniuria cum non sit in potestate resistere.

6. DUBIA CAPITIS
AN ALIQUIS SUAE UXORI STUPRUM INFERAT?

OPPOSITIO In debito matrimonii si animus sit intentus meretrici, stuprum committitur: ergo illud exemplum apud philosophum nihil probat. Antecedens probatur, quia secundum canones philosophiae ab electione et intentione dependeet peccatum, non autem semper ab actione, ut patet in ignorantibus.
RESPONSIO Intentio istius Sardanapali non in uxorem sed in meretricem fluens iniustum et iniuriam facit. Sed Aristoteles de debita et verecunda actione loquitur.
OPPOSITIO Non apparet cui iniuriam sic facit: ergo non videtur esse iniuria.
RESPONSIO Apparet: nam et civitati cuius legem contemnit et alteri cuius corpus maculare optavit hoc damnum inferri videtur.
OPPOSITIO Nullus damnum ex hac electione et intentione patitutur: ergo iniuria non infertur.
RESPONSIO Potest esse iniusta et iniuriosa actio sine iniusta passione.

UTRUM INIUSTUM AGERE SIT TURPIUS QUAM INIUSTUM PATI?

7. OPPOSITIO Pati iniuriam non est omnino malum: ergo recte non dicitur agere iniuriam esse peius malum. Antecedens patet, quia est in potestate patientis damnum ut in suum bonum commutetur. Multi enim boni viri patientes iniustum in Christo lucrantur coelum.
RESPONSIO Pati iniuriam est malum poenae, non culpae. Quod vero sic intellexerit Aristoteles in textu constat, ubi docet pati iniuriam carere malitia.

UTRUM LEX ID OMNE VETET QUOD NON IUBET?

OPPOSITIO Sexcenta sunt quae lex non iubet, ut uxorem ducere, hoc vel illud vendere, non tamen vetat: ergo id omne non vetat quod non iubet.

RESPONSIO

LAUS DEO

Perge ad librum sextum