Tessera glauca - nota auctoris. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis - translatio.

LIBER PRIMUS

Praefatio

An plus valeat educatio quam doctrina?

E vita humana, infinitis malorum scopulis obiecta, careret subsidiis, philosophi olim imprimis educationis curam habendam esse serio ac diligenter suaserunt. Est enim educatio prima, secunda, tertia pars vitae, sine qua omnis doctrina, authore Seneca, est veluti armata iniustitia. Ut ergo ruit aedificium si stabile non ponatur fundamentum, ita canones et praecepta morum discutiuntur in cassim si educationis non perdiscatur principium. Sapienter quidem Horatius,

Nunc adbibe puro
pectore verba, puer, nunc te melioribus offer.
Quo semel est imbuta recens servabit odorem
Testa diu.

Ne igitur iuvenes hunc librum de moribus conscriptum quasi antidotum in sinu, aut ignem in silice circumferant, ne eiusdem praecepta, quae sunt veluti salutaria pharmaca, animi vulneribus minus apte accommodent, ne denique tam castam scientiam illotis (ut aiunt) manibus temere et inconsiderate contrectent, ab hoc fundamento et seminario morum, nempe ab educatione primum exordiendum esse putavi. Sic praemoniti cavebunt fortasse iuvenes ne lascivis oculis intuentes Dianam saevis Actaeonis canibus lacerentur, hoc est, ne aestuantes affectibus (quibus plerumque haec aetas scatet) vitiorum sordibus coinquinentur. Ut enim cibus non prodest si stomachus sit plenus veneno, ita morum praecepta non proficiunt si animus sit coopertus vitio. Qui hortum amoenum ac frugiferum habere studet, necesse est primum venenatas et male olentes herbas radicitus evellat: ita qui animum moralis philosophiae institutis imbuere contendit, necesse est primum helleborum corruptae naturae sumat, quo omnes animi latebrae et recessus a contagione dissolutae vitae expurgentur. Hoc autem fieri non potest per solam doctrinam, quippe multi quidem praeclare sapiunt, sed pauci sunt qui praeclare vivunt. Doctus Caesar at tyrannus, doctus Alexander at superbus: non ergo tantum valet eruditio quam praevalet educatio. Illa autem pertundit, haec mentem instruit; illa discitur saepe sine usu, haec nunquam habetur sine fructu; illa multis perniciem peperit, haec suis semper salutem dedit; illa fluit ac refluit, haec constat stabilisque manet; illa in bonis et malis floret, haec solum in alumnis virtutum lucet; illa cum vita ut umbra labitur, haec post mortem ad coelos nobiscum tollitur; illa animum solum ornat, haec animum et corpus virtutis imperio subiicit; illius contemptio stultum, huius neglectio perniciosum efficit. Est ergo quod recte concludam plus quidem valere educationem quam doctrinam. Hortanda est igitur studiosa iuventus ut affectus supprimere, libidinem refraenare, radices vitiorum evellere, ignorantiam fugere, parentes ac praeceptores audire, illorum praecepta discere, bonorum exempla imitari studeat. In hoc enim solo vis educationis constitit, ut audiendo bona vivere contendas bene.

EDUCATIO, IN QUO CONSISTAT

2. OPPOSITIO Si non sit morum directio, nil valet educatio: sed per solam doctrinam est morum directio: ergo sine doctrina nihil valet educatio.

RESPONSIO

 

 OPPOSITIO Quicquid expellit morbos animi et sanat hominem maxime valet ad studium virtutis: sed teste Aristotele morum philosophia expellit morbos animi et sanat hominem, cum sit medicina animi expultrix vitiorum: ergo maxime valet ad studium virtutis, et ex consequenti magis quam educatio.
RESPONSIO Aliud est medicina, aliud mediciane applicatio. Fatendum est morum philosophiam esse quidem medicinam, eandemque expultricem vitorum, at non sine applicatione, quae est educatio. Est enim doctrina morum salutaris medicina, est vero educatio vitae humanae ad virtutis normam conformatio.
3. OPPOSITIO Bonum quo antiquius, eo melius: sed instructio ad bonos mores est bonum antiquius quam educatio: ergo est melius, et proinde magis valet ad studium virtutis. Maior est Aristotelis tertio Topicorum. Minor probatur, quia ad virtutis normam morum non potest esse conformatio, nisi praecedat virtutis scientia. Frustra enim conaris bene educare nisi viam virtutis possis demonstrare.
RESPONSIO Maxime illa Aristotelis intelligenda est in bonis eiusdem speciei ac ordinis, aliam non habentibus differentiam quam diurnitatis ac certitudinis. Quoniam igitur scientia et educatio non sunt bona eiusdem speciei ac ordinis, cum illa sit bonum mentis, haec moris, argumentum ab eo loco ductum in his non tenet.
OPPOSITIO Quo aliquid certius, eo melius: sed scientia est educatione certior, cum sit solum in his quae aliter se habere non possunt: ergo et melior, et proinde magis valet quam educatio, quae est mutabilis et voluntaria. Maior est Aristotelis Topicorum 3, cap. i. Minor est eiusdem IDemonstrationis.

RESPONSIO

 

Caput i

An omnia appetant bonum?

UONIAM nulla re magis allicitur homo ad bene beateque vivendum quam spe certa et expectatione finis (est enim ardens quasi sitis insita nobis et appetendi scientiam et acquirendi bonum), praeclare quidem Aristoteles a scopo et fine humanae vitae hoc opus inchoat, ut acrius nos incitet ad officium et facilius pertrahat ad virtutis portum. Sic enim ait: omnis ars, omnis doctrina, omne studium et institutum ad bonum aliquod refertur: per artem, opus; per doctrinam, contemplatio; per studium et institutum, intelligi mihi videtur actio.
2. Cum enim triplex humanae vitae sit genus, primum in opere, unde mechanici; alterum in actione, unde politici; tertium in contemplatione, unde theoreci ac sapientes dicimur, apposite haec tria generatim insinuavit philosophus, de quibus postea copiose ac speciatim agit. Sed ne longius errem a proposito, non est tacenda communiter recepta opinio, nempe quod sub his tribus nominibus omnia quam in universo substituat intelligantur, unde emergit haec quaestio, an omnia naturae vi ac impetu ad bonum tendant et moveantur? Etsi fateor equidem hoc verum esse quod aiunt, nimirum bonum seu finem omnia petere, tamen per haec nomina non thesin sed hypothesin, non rasam tabulam omnium sed vitam hominum Aristotelem intellexisse puto. Verum quoniam sub hominis appellatione res omnes quae eius imperio subiiciuntur solent intelligi, quoniamque hic summum bonum a philosopho id definitur quod omnia appetunt, recte a thesi ad hypothesin, id est a confusa quaestione ad certam et definitam fluere potest interpretatio. Omnia ergo appetunt bonum: per omnia, ens totum; per appetere, naturae vim et potentiam; per bonum, finem et perfectionem intellige. Distinctius (si velis) hoc modo: per omnia, quatuor rerum ordines ac gradus; per appetitum, nunc ipsam naturam, nunc potentiam naturae, nunc influentiam coeli; per bonum, aliquando opus, aliquando actionem, saepe contemplationem demonstro. Res in primo gradu sunt inanimatae, ut coelum et elementa; in secundo sunt res animatae, ut plantae; in tertio sunt sensus participes, ut belluae; in postremo sunt ratione praeditae, ut homines et intelligentiae. Hanc veluti scalam olim contemplantes philosophi Deum esse viderunt et docuerunt, in quo omnes omnium rerum essentiae admirabili quodam modo nexuque uniuntur ac in perpetuum tanquam in infinito ac summo bono conservantur. Ut ponuntur iam quatuor rerum gradus, ita quadruplex distinguitur appetitus, qui vulgo naturalis, vegetabilis, sensibilius et rationalis dicitur: primo res primi gradus, ut elementa; secundo res secundi ordinis, ut plantae et sic deinceps; tertio res tertii; quarto res quarti, ad bonum et finem referuntur. Ad bonum et finem dico, quia bonum et finis convertuntur: est enim finis cuius causa caetera omnia fiunt, qui ut est ultimum quod acquiritur, ita est semper primum quod proponitur. Iuxta illud, finis est primum in intentione, et ultimum in executione. Huius disputationis usus est ut in omni actione omnique conatu Biantis audiamus consilium, respice finem.
3. Appetitus distinguitur ut supra:

OPPOSITIO Qui sciunt malum esse quod appetitur, appetetunt illi malum: sed incontinentes sciunt esse malum quod appetitur: ergo incontinentes non appetunt bonum. Maior patet ex Aristotle in 5 libro capite 9, ubi probat neminem sibi iniuriam facere, quia omnes iniuriam malum esse iudicant. Minor constat in 7 libro, ubi inter iracundum et incontinentum hoc ponitur discriminis, quod iratus propter impetum passions quae meliora sint non videt, incontinens autem seu mollis melior videt, sed deterior sequitur.

RESPONSIO

  4. OPPOSITIO Quicquid bonum appetit finem appetit, nam bonum et finis convertuntur: sed voluntas finem non appetit: ergo nec bonum. Minor patet, quia voluntas quae appetit est infinita, foelicitas autem quae appetitur est finita: sed inter finitum et infinitum nulla est proportio: ergo voluntas bonum non appetit.

RESPONSIO

OPPOSITIO Appetitus contingit ex defectis optati et desiderati alicuius boni: sed sunt multa quae nullum defectum boni sciunt, ut Deus et beati spiritus: ergo omnia non appetunt bonum. Maior est philosophi in primo Physico. Minor est eius in primo libro De Coelo capite nono.
5. RESPONSIO DUPLEX Appetitus illic intellligitur naturalis, qui est in imperfectis tendentibus ad summum bonum, at hic generatim nomen appetitus accipitur non solum pro motu ad perfectionem, sed etiam pro essentia et influentia movente et conservante omnia, et sic Deus appetere bonum, id est conservationem rerum omnium, dicitur. Alii volunt excipi ab hac propositione summum bonum, ut in multis universalibus pronunciatis apud Aristotelem. Exempli causa, omne corpus habet locum excepto primo mobilis; quicquid scitur per causas scitur, excepto principio; omne relatum habet correlatum, excepto summo genere. Similiter omnia bonum appetunt excepto summo bono. Probabile est utrumque responsum, at primum melius esse videtur.
OPPOSITIO Voluntas potest appetere vel non appetere, cum sit secundum philosophum libera voluntas animi: ergo omnia ex necessitate non appetunt bonum.
RESPONSIO Ut vis lucendi solem, ita vis appetendi voluntatem sequitur, et quamvis secundum philosophum ad hoc vel illud fatali necessitate non cogitur, non tamen quiescit, sed vi naturae ad aliquod obiectum semper movetur.

Caput ij

An sit unus rerum agendarum finis?

thesi iam tandem ad hypothesin prolapsus Aristoteles humanum appetitum septis quibusdam rationis circumscribere contendit. Conatur enim hoc loco unum et ultimum rerum humanarum finem ante oculos ponere, ut tam studio virtutis quam praemio foelicitatis allecti ad scopum vitae (quae est ipsa beatitudo) festinemus: per res agendas, virtutes maxime; per finem unum, solam beatitudinem intelligit, quam intuentes ut signum, cupientes ut praemium, et directius progredi et velocius ad optatum portum ferri possimus. Nam ut via cognita citius iter conficitur, ita hoc fine veluti mentis luminibus perspecto longe melius vita ad summum bonum dirigitur. Nemo recte pingit, si non sit exemplum; nemo directe telum mittit, si non videat scopum; nemo caste vivit, si non speret praemium. Segnis enim et otiosa est vita humana, opus est ergo praemiis ut moveri, opus est stimulis ut incitari possit. Consulto igitur Aristoteles finem ultimum quasi motricem causem bene vivendi nobis proponit, quem si ignoremus inanis esse omnis appetitio, vana esset omnis nostra de bonis moribus consultatio, otiosa esset omnis optimarum rerum electio, stulta futura esse omnis studiosa actio, insana esset omnis tantorum discriminum solius virtutis causa in hac vita susceptio. Quorsum enim haec omnia fierent? Quorsum susciperentur, si non esset virtutis palma, id est beatitudo? Rectissime ergo unus rerum agendarum finis proponitur, ut idem a quolibet (currente stadium virtutis) comparetur. Nam ut in Olympicis ludis is solum donatur corona qui certat et vincit, ita olivam virtutis, id est honorem, is solum meretur qui omnes affectus superat. Concludam cum philosopho hunc finem omnium esse nobilissimum, et proinde nobilissimam esse hanc artem cui subiicitur. Sed quoniam in epistola ad lectorem de hoc argumento diximus, libentius hoc loco id ipsum praetermittemus.

 

2. OPPOSITIO Contemplatio virtutis in 10 Ethicorum, perpetua contemplatio primae cause in 11 Metaphysicorum, perpetua actio virtutis hoc loco ultimus finis dicitur: ergo sunt plures fines ultimi.
RESPONSIO Ut intellectus agens et patiens, speculativus et practicus, non natura sed respectu differunt. Ita foelicitas activa et speculativa non re sed ratione distinguuntur, utraque enim in habitu virtutis et ornatu mentis quoad essentiam manet. Quare etsi modus et existentia utriusque in subiecto mutetur, idem tamen habitus et essentia utriusque immutabilis est et substitit. De metaphysico autem fine respondeo quod hic non intelligatur, hic enim de fine coniuncto non separato agitur.
OPPOSITIO Finis unius scientiae non est rerum omnium agendarum finis: sed beatitudo est finis unius scientiae, nempe civilis, ut in hoc loco docet philosophus: ergo non est finis omnium.
RESPONSIO Quamvis sunt particulares quidam fines rerum omnium omniumque scientiarum, ut recte loqui et scribere in grammatica, ornate dicere in rhetorica, subtiliter disserere in dialectica, unus tamen ultimus finis omnium esse potest ad quem reliqui ut lineae unius circuli ad centrum referuntur. Quod vero hic ultimus finis huic scientiae solum ac distincte subiiciatur, contingit propter dignitatem et excellentiam eiusdem, quippe ut reliquae omnes scientiae in genere ac ordine veri sub metaphysica, in ratione probablis sub dialectica, ita in genere ac ordine boni sub ethica continentur.
3. OPPOSITIO Malum bono opponitur, ergo ut est summum bonum, ita erit summum malum, et proinde erunt duo fines.
RESPONSIO Malum opponitur bono, et ut est unum bonum, ita est infinitum malum, ut placet Pythagorae. Attamen malum finis esse non potest, sed potius privatio finis. Est enim officium finis perficere, at mali officium est corrumpere et perfectione omni privare.
OPPOSITIO Non minus natus est homo ad sciendum verum quam ad agendum bonum: ergo ut summum bonum est finis rerum agendarum respectu voluntatis, ita sumum verum erit finis rerum sciendarum respectu intellectus. Prima pars antecedentis probatur ex Aristotele, capite 10 libr10 Metaphysicorum.
RESPONSIO Ut voluntas metaphysice refertur ad infinitum simplex et incommutabile bonum, ita intellectus refertur ad infinitum simplex et incommutabile verum, quod verum et bonum idem est principium, causa et motor omnium, nempe ipse Deus, qui ab Aristotle definitur motor primus, unus, simplex, infinitus, immensus, incommutabiliter manens sine tempore, qui mutare potest omnia, ipse vero mutari non potest. De hoc fine hic non agitur.
OPPOSITIO De obiectis tam voluntatis quam intellectus, nempe de bono et vero, agit Aristoteles in Ethicorum I et 6, ergo de hoc duplice fine agitur.
RESPONSIO De obiectis tam voluntatis quam intellectus, nempe de bono et vero agit quidem Aristoteles in locis citatis, sed alio quidem sensu. Hic enim de illis agit ut ad politicam vitam usumque spectant, illic ut in Deo essentialiter uniuntur; hic ut acquiri possunt in hac vita, illic ut apprehendi possunt in aeternitate. Voluntatem enim perpetuam et mentem aeternam ac immortalem libro 3 De Anima et 5 capite ponit Aristoteles, unde necessario sequitur ut sit aeternum obiectum utriusque, ne inter subiectum et obiectum nulla fieret proportio.

Caput iij

An sit rerum in hac scientia demonstratio?
An iuvenis sit idoneus auditor?

UO in hoc capite a philosopho explicantur, ordo et auditor artis, ne cognito iam fine anceps et incerta sit via progrediandi: auditor, ne inaniter a quolibet tam fructuosa aut tractetur aut perdiscatur scientia. Ordinem praescribit facilem: est enim disciplinae, quippe accuratum et limatum disputandi genus in hac parte philosophiae negant dissimilitudo morum in diversis locis, multitudo rerum et consuetudinum, magna incertitudo eventuum, a quibus in hac vita homines plerumque pendent, imbecillitas et error hominum, et denique varietas actionum humanarum, quae (ut ait Aristoteles in textu) certa demonstrationis lege coerci nequeunt. Sed attende, quamvis ad has causas non sit, ut in mathematicis, demonstratio, est tamen nunc ab exemplo, nunc ab inductione, nunc ab eventus, aliisque similibus locis certa et efficax persuadendi ratio. In ethicis enim non tam docere intellectum quam movere voluntatem quaerimus. Nam intellectus demonstratione, voluntas inductione vincitur. Percepto iam ordine, quis sit aptus et idoneus auditor breviter dicamus. Audiunt hanc sane multi, sed bene et efficaciter audiunt paucissimi. Audire enim hoc loco non est auribus verba tantum percipere, sed altius de praeceptis virtutis meditari, adeoque voce, vita, exemplo aliis praelucere. Imberbis ergo iuvenis ab hac schola pellitur, delirans senex non admittitur: ille enim experentiam non didicit, hic affectibus quasi furiis agitatus repuerascit. Hinc recte illud, “senex bis puer,” non solum quia viribus, vita, ingenio deficit, sed quod in cymba Charontis positus morum philosophiam bene non audiat. Iuvenis ergo hic non tam aetate quam moribus intelligi debet. Nam ut ante periodum illius aetatis raro cernitur constantia, ita canitiem capitis semper non sequitur affectuum anchora et moderatio. Quare non annorum paucitate aut multitudine, sed morum inconstantia et levitate hoc loco iuvenem definio, quippe si vere dicam quod sentio, non fuit omnino decretum philosopho omnem homnem ante trigesimum quintum annum, quo termino clauditur iuventus, ab hoc gymnasio explodere atque arcere. Nihil minus meo quidem iudicio sensit, nihil minus suasit. Nam intra circulum tot annorum et affectus supprimi, et experentia acquiri, et ingenium perfici, et imperium rationis ac virtutis recte tenere possit. Hic ergo sensus est, ni fallor, iuvenem excludi, id est, omnem hominem qui seipsum non vincit, id est, ut iterum dicam, qui affectibus nimium succumbit, qui vitiis inservit et mancipatur. Sapienter ille,
Fortior est qui se quam qui fortissima vincit &c.
2. Hanc igitur audiat iuvenis, audiat etiam et senex: audiat ille ut medicinam, audiat hic ut vitae regulam. Est enim utilis et bonis et malis: bonis ut semper virtuti studeant, malis ut ab extrema miseria tandem resiliant.

3. OPPOSITIO DE ORDINE Omnia scientia quae est de certissima materia demonstrationibus confirmari potest: sed moralis philosophia est de certissima materia: ergo demonstrationibus confirmari potest. Maior est Aristotelis libro primo Demonstrationis. Minor est in decimo capite primi libri Ethicorum, in quo loco haec sunt verba, nempe quod nulla in re mortalium tanta insit firmitas, tanta constantia, ut iis in rebus quae virtute geruntur. Et iterum in libro secundo capite sexto dicit philosophus quod virtus sit certior omni scientia.
RESPONSIO Ut in his locis de firmitate et constantia virtutis, ita in secundo capite 2. libri haec in contrario sensu habentur verba: ut autem in rebus salubribus, sic in actionibus iis omnibus quae conducunt nihil inest firmitatis, nihil stabilitatis et roboris. Quare observandum est non tam quid dixerit quam quid senserit in his locis Aristoteles. In prioribus ergo locis intellexit miram influentiam virtutis in habitu confirmato, et sic firmior et certior est omni arte, non quoad demonstrationem rei, ut concludatur, sed quoad inclinationem et directionem animi, ut in honestis vitae actionibus confirmetur. Alter locus de actionibus humanis (quae sunt incertae) intelligitur.
OPPOSITIO Illa scientia quae definitiones et proprietates habet demonstrationibus uti potest: sed morum philosophia et definitiones et proprietates habet: ergo demonstrationibus uti potest. Maior patet, quia definitio et proprium sunt principia demonstrandi. Minor constat, quia virtutes, vitia et affectus in hac scientia definiuntur, eorumque proprietates explicantur.

RESPONSIO

4. OPPOSITIO Iuvenes sunt idonei auditores speculativae scientiae: ergo multo magis sunt idonei practicae et moralis. Antecedens probatur, quia animus iuvenis est rasa quasi tabula apta ad omnem formam capiendam. Argumentum sequitur a maiore seu fortiore. Nam contempoltio et melior et certior actione dicitur libro 10. Ethicorum.
RESPONSIO Duo praecipue impedimenta sunt quo minus iuvenis sit tam idoneus ad audiendam philosophiam morum quam ad contemplationem rerum, quia principia morum dependent ab experientia, qua caret iuvenis, sed principia speculationis non dependent; iterum quia in anima iuvenis multa repugnantia et infesta reperit morum philosophia, nempe affectus et voluptates, sed non reperit quicquam sibi contrarium ipsa contemplatio. Quare etsi sit difficle contemplativam sententiam discere, est tamen difficilimum morum philosophiam audire, id est, sequi eiusdem praeceptis obtemperare.
OPPOSITIO Ante periodum iuventutis acquiri potest foelicitas, quae est finis huius scientiae: ergo iuvenis est idoneus auditor. Antecedens probatur, quia docet philosophus quemlibet posse beatum effici.
RESPONSIO Si circuitum aetatis spectes, non negamus quin iuvenis possit esse beatus, sed quia rarissime sibi constat haec aetas, in textu hoc ipsum illi negatur.

Capita iiij et v

An voluptas, honor, divitiarum afflentia, aut virtus sit beatitudo?

AEDIUM vel potius infinitum esset omnes omnium de beatitudine sententias ac opiniones hic percensere. Nam recte Aristotles curare quod quisque loquatur dementis esset: Pyrrho omnino foelicitatem sustulit; Porcus ille Aristippus voluptatem esse putavit; divitias Croesus et Midas pro summo bono habuerunt; Periander honorem; Socrates scientiam; ideam Plato; Zeno virtutem; Dion prudentiam; sapientiam Bias; usum et actionem virtutis noster Aristoteles posuit. Quid multis? Quot homines, tot capita et sententiae. Nam aegri in sanitate, in libertate oppressi, inbecilles in viribus, in honoribus ignobiles scopum et portum humanae vitae esse somniamus. Quaedam ergo principum philosophorum ex turba et sylva omnium sententiae de beatitudine hoc loco refutantur, quarum prima est quod voluptas, secunda quod honor, tertia quod divitiae, quarta quod virtus pro summo bono haberetur. De prima quid dicam? Est vox pecudis, non hominis. Qui enim fieri potest ut Sardanapalus omnium libidinum ac voluptatum Charybdis foelix evadat? Si enim voluptas sit nihil aliud quam esca serpentis, quam cicuta virtutis, quam spuma et sperma veneris, quam sentina et (ut loquitur orator) taedia omnis turpitudinis, si sit, ut concludam cum philosopho, communis quasi pestis nobis cum belluis, qui fieri potest ut sit proprius finis ac summum bonum hominis? Sperne ego voluptates. Nocet enim empta dolore voluptas.
2. De secunda opinione non est quod multis disputem: nam quamvis sit ambitiosa haec aetas mundi, tamen Caesar cum pompa, Alexander cum sceptro cecidit. Recte, ille, “regnabo, regno, regnavi, sum sine regno.” Lubrica est scala fortunae, et comes regni semper invidia est: quo altius scandis eo gravius caedis. Nam,
Icarus Icariis nomina fecit aquis.
3. Honor, inquit philosophus, est in honorante, at foelicitas est in ipso beato, non est ergo honor beatitudo. Tertia opinio perniciem Midae peperit. Nam impetrato <voto> ut quicquid tangeret in aurum mutaretur, fame tandem exeus periit miserrime. Ista iam siti pecuniarum aestuant et laborant plurimi, qui aureum Nilum nocte somniantes pro auro et argento, quae sunt nihil aliud quam naturae stercora, in omnem scopulum rapiuntur. Sapienter Ovidius,
Itum est in viscera terrae &c.
Uno verbo sic ago: divitiae sunt bona fortunae, in divitiis nulla est constantia; cum divitiis male uti possimus; multis perniciem, omnibus pene periculum creant divitiae, ergo in eis non est beatitudo. Quarta opinio gravis est, nam Stoicorum est, nempe quod virtus sit summum bonum hominis. Nescio sane in quam lancem pondus rationis iniiciam, dicam tamen cum Aristotele quod amicus sit Zeno, qui virtutem: amicus Plato, qui ideam, magis autem amica veritas, quae perpetuam virtutis actionem pro foelicitate humana accipit. Nam etsi virtus sit pretiosior auro, etsi virtus sola post funera vivat, tamen si illam in habitu non in actu, si in quiete non in motu, si denique in sinu non in manu teneas, certe ut parum prodest aliis ad exemplum, ita sibi deest ad nomen beatitudinis aucupandum. Cum ergo aliud sit vitrus, aliud actio virtutis, illam ut medium, hanc ut praemium, illum et radicem et causam, hanc ut fructum et finem ponimus.

VOLUPTAS QUID?

4. Voluptas est naturalis et insidiosa affectio animi, orta vel ex memoria, vel ex praesentia, vel expectatione veri aut apparentis boni, qua delectantur sensus, diffunduntur spiritus, demulcetur appetuts, cui (ut ait Aristoteles) difficilius est resistere quam furori.

HONOR QUID?

Honor est debita reverentia tributa alicui in testimonium virtutis aut summae dignitatis.

Honor est per essentiam et subiective in honorante, est autem per causam et obiective in honorato.

DIVITIAE <QUID?>

5. Divitiae sunt externa bona labore parta, timore conservata, dolore perdita, quae in bonis ornamenta virtutis, in malis instrumenta sceleris esse possunt.

VIRTUS QUID?

Virtus est habitus voluntarius et electivus, in mediocritate positus, prout prudens praescribit agendi circumstantias.

GENERALIS DISTINCTIO QUA OSTENDITUR QUOD BONA EXTERNA NON SUNT FOELICITAS

6. OPPOSITIO Omne bonum quod propter se et non propter aliud expetitur est summum bonum: sed voluptas tale est: ergo est summum bonum. Maior est Aristotelis in textu. Minor est in capite 8. lib.1. Rhetorices.

RESPONSIO \

OPPOSITIO Id summum bonum est quod summam delectationem habet, quodque omnes appetunt: sed voluptas summam habet delectationem, eandemque omnes et singuli appetunt: ergo est summum bonum. Prima pars maioris est Aristotelis 10. capite libri 1., ubi docet quod foelicitas sit quiddam maxime delectabile et amoenum. Secunda pars est in definitione ultimi fini. Prima pars minoris probatur, quia nihil est delectabilius quam voluptas, quae est essentialiter delectatio. Secunda pars constat, quia sapientes et ignari omnisque conditionis homines voluptatem sitiunt.
RESPONSIO Voluptas non est essentialiter delectatio, sed causa delectationis quae a sapiente non ut finis, sed ut bonum concomitans exceptatur. Est enim bonum efficiens foelicitatis ut virtus, bonum adiuvans ut fortuna, bonum concomitans ut voluptas, bonum terminans appetitum, ut ipsa beatitudo, quae sola propter se et vi sua expetitur.
7. OPPOSITIO Honor est finis civilis vitae, ut habetur in hoc 5. capite. Ergo est foelicitas.
RESPONSIO Finis in textu illo pro praemio capitur.
OPPOSITIO Omne proprium inest suo subiecto: sed honor est proprium foelicis: ergo inhaeret foelici, et proinde falsum est quod in textu habetur, nempe quod honor sit in honorante, non in foelici. Maior est regula dialectica, minor est in 11. capite libri 1. Ethicorum.

RESPONSIO

OPPOSITIO Id magis videtur esse foelicitas quod secundum essentiam mutari aut impediri non potest quam quod possit: sed virtus neque mutari quoad essentiam nec impediri potest, actio vero virtutis potest: ergo virtus magis videtur foelicitas esse quam actio virtutis. Maior constat, quia foelicitas debet esse perpetuum, constans, et inncommutabile bonum. Minor probatur, quia etsi virtus quoad actum et existentiam mutatur, quoad habitum et essentiam tamen mutari non potest, et sic intelligitur philosophus in 2. Ethicorum, ubi docet virtutem esse medium quoad nos.

RESPONSIO

 
8. OPPOSITIO Bonum quod per se sufficit est foelicitas: sed virtus est bonum quod per se sufficit: ergo est foelicitas. Maior est Aristotelis in 1. libro Ethicorum. Minor constat libri 2. capiti 7., ubi virtus per se expeti dicitur, adeoque hominem perficere. Quicquid enim per se perficit, illud sufficere videtur.
RESPONSIO Cum dicit Aristoteles virtutem perficere hominem eundemque optimum reddere, intellegit virtutem in actu, non in habitu constitum. Actus vero virtus duplex est: aut externus per obiectum, aut internus per consilium, patientiam et similia, quae semper foelicem esse declarant, etsi nullum externum opus sequatur.
OPPOSITIO Bono nil melius, teste philosopho in 3. Topicorum : sed virtus est bonum: ergo virtute nil melius est, et ex consequenti foelicitas non est bonum melius.
RESPONSIO Resondet Boetius quod bono perfecto nil melius sit quoad essentiam, potest tamen aliquid esse melius bono quoad existentiam. Quare etsi concedit ille foelicitatem non esse essentialiter bonum melius virtute, est tamen contingenter melius, quia magis perficit subiectum. Si urgeas quod foelicitas sit etiam essentialiter bonum, fateor id quidem in genere boni, sed non in relatione subiecti. Nam virtus et foelicitas subiectum, ut accidentia, respiciunt.

Caput vj

An veritas sit praeferenda authoritati et amicitiae?
Et an idea Platonis sit foelicitas?

ERITAS simplex et nuda est, sed efficax et magna: splendet cum obscuratur, vincit cum opprimitur. Hinc, ut pacis templum in media urbe extruxerunt olim Romani, ita veritatis statuam in sui s urbibus olim coluerunt Aegyptii. Nomenenim pacis semper excelsum et numen veritatis semper divinum extitit. Sit ergo amicus Plato, sit enim amicus Socrates, magis tamen amica veritas omnibus et singulis esse debet. Huius vi impulsus Aristoteles, ut hic ait, suum magistrum (divinum illum Platonem) de ideis et abstractis rerum formis disputantem reiicit et refellit. Ut enim iure amicitia sine virtute, ita non minus iuste authoritas sine veritate contemnitur. Ex occasione istius sententiae quidam interpretes hic non inepte quaerunt an veritas authoritati et amicitiae sit semper praeferenda? Aliud est de causa agere quae movetur, aliud de opinione Platonis quae refellitur. Quare da veniam, lector, si nunc parum a proposito ac instituto digredear. Ideo enim hoc facio ut meam de refutante et philosophante Aristotele opinionem habeas, et uno verbo id ipsum expediam in refutando Camelum, <quem> in philosophando omnium principem esse puto. In refutando Camelum dico, quia illos calcibus invidiae petit, ex quorum uberibus nectar philosophae suxerat; in philosophando principem, quia sic de naturae viribus arcanis disserit ut nemo acutius sic demonstrat ut nemo accuratius, sic defendit ut nemo fortius. Quare ut in refutationibus aliorum illum vix salutandum, ita in demonstrationibus rerum illum prae aliis ambabus (ut aiunt) ulnis amplexandum esse suadeo. Si refellat (ni male animadverterim) aut mutat verbum, aut invertit sententiam, aut fingit novum, et quasi Hercules cum Pygmaeo, sic (ut concludam omnia) Aristoteles cum umbra de lana caprina certat: verbi causa, hoc quod dico verissimum esse intelliges si librum de primum De Anima, librum primum Metaphysices, librum denique secundum Politicorum legas et diligenter conferas. In his enim dentatus alios mordet, et ex antiquorum ruinis (quasi ex flammis) triumphum ante victoriam petit. Egregium sane et prae caeteres carbone dignum est hoc exemplum quo utitur in praeceptorem suum Platonem, quem psittacum profecto hoc loco (id solum quod optat) resonantem facit. Nam ubi docuit Plato foelicitatem esse ideam, quasi volitantem in aere, vacillantem in mente, fluctuantem in aeternitate? Liquido constat ubi docuit esse duplicem ideam, alteram coniunctam, quam contemplationem primae causae, alteram separatam et metaphysicam, quam causam primam mentemque divinam appellavit. Illam foelicitatem in hac vita, hanc in futura esse constituit. Hac posita iam sententia (quae est certo certius Platonis), quorsum rem tot verbis quasi funestam aggravat Aristoteles? Quorsum de accidente sine subiecto disputat? Quorsum an idea sit universale aut singulare? An sit insubstantia vel accidente? An sit aeterna vel caduca? An sit coniuncta vel separata contendit? Frustra venatur, qui tandem capit muscam. Multa verba et argumenta audio, quae tamen Platonem (contra quem insinuavit se dicturum) omnino non feriunt.
2. Sed haec omitto et ad primam quaestionem redeo, in qua quis dubitat, nisi sit imprudens et curiosus, an veritas sit anteponenda amicitae et authoritate? Est enim veritas bonum per se, at amicitia et authoritas bona per accidens dicuntur. Nam sive propter delectable, sive propter utile, sive propter honestum amicitiam intelligas, certum est amicos nullum fructum ex amicorum consensione metere si nodo nexuque veritatis illorum animi non devincientur. Vera enim amicitia tum frangitur cum amicus per insidias fallitur. Praeterea authoritas ab unius aut alterius imperio et vita pendet, adeoque saepe cum affectibus coniungitur, at veritas aeterna est et nullis animi perturbationibus commovetur. Postremo amicitia et authoritas ad paucos pertinent, sed veritas ad omnes. Nemini enim licet mentiri, nemini alios fallere. Recte Seneca, omnes in lingua, mente, manu veritatem habere decet.

3. OPPOSITIO Quicquid odium parit postponendum ei quod homines in studio virtuti consentire facit: sed veritas odium parit, amicitia vero homines in studio virtutis continet: ergo veritas postponenda est amicitiae. Maior est Aristotelis in Magnis Moralibus, minor ex trito proverbo pendet.
RESPONSIO Odium non est effectus veritatis, sed mali et corrupti hominis, cuius ulcerae lancea veritatis tactae recrudescunt. Quare etsi obsequium amicos, veritas odium pariat, non est tamen postponenda veritas obsequio, cum non ex actione virtutis sed ex corruptione hominis illud malum contingat.
OPPOSITIO Quicquid magis conservat rempublicam est magis praeferendum: sed amicitia magis conservat rempubicam quam veritas: ergo est anteponenda veritati. Maior cuivis patet. Minor probatur ex octavo libro Ethicorum, ubi docetur quod legumlatores magis versentur circa amicitiam quam circa iustitiam, quia per illam magis conservatur civitas. Si certo praeferenda sit amicitia iustitiae, quae est omnium virtutum regina, multo magis est anteponenda veritati, quae multis gradibus iustitia habetur inferior. Huc addi possunt argumenta a testimonio Ciceronis, qui in libro De Amicitia docet ipsam omnibus rebus humanis esse anteponendam, illud etiam, quod amicus sit alter ego. sed quilibet tenetur seipsum maxime praeferre et conservare, ergo potius tenetur amicitiam quam veritatem defendere.
RESPONSIO Negandum est magis conservari rempublicam amicitia quam veritate. Nam vinculum amicorum in studio virtutis conspirantium est ipsa veritas. Non enim aequo animo pateretur amicus amicum errare, falli, decipi. Ubi dicit philosophus quod magis versentur legumlatores circa amicitiam quam aequitatem, non civilem sed naturalem iustitiam intelligit. Argumenta a testimonio Ciceronis affluentiam dictionis, non consequentiam rationis habent. Aut, si magis placet, sic respondeo, quod amicitia sit omnibus rebus humanis antepoenda, id est, omnibus rebus fluxis et caducis, id etiam quod quilibet teneatur maxime seipsum praeferre et conservare sub conditione virtutis. Nam malum et turpe agere nemini licet, etsi exquisitissimi cruciatus et tormenta proponantur, ut testis est Aristoteles in libro 3. capite 1. Ethicorum.
4. OPPOSITIO Authoritas mutavit tempus observandi sabatti, authoritas quoque mutavit tempus et modum recipiendi coenam Domini: ergo videtur esse praeferenda veritatis, quae aliter instituit.
RESPONSIO A secundum quid ad simpliciter (ut aiunt) non sequitur argumentum. Ad exempla quae proponuntur respondent docti quod ceremoniae et circumstantiae, ut tempus, ordo et locus authoritate mutari possint, res ipsae vero atque substantia non possunt. Neque in his pugnat authoritas cum veritate, cum non in tempore, quod mutatur, sed in re ipsa, quae habetur, veritas elucescat. Praeterea sacrosancta illa salutis nostrae mysteria, nimirum paschatis et pentecostes, quae in dominicis diebus contigerunt, mutationem sabbati apertissime insinuarunt.
OPPOSTIO Deus est summum bonum, ut docet Aristoteles in 1. De Caelo capite 9. et etiam in 11. Metaphysicorum : sed per infinitam et separatam ideam nihil aliud intelligit Plato quam Deum: ergo iniuste hoc loco reprehenditur ab Aristotele.
RESPONSIO Concedo consequens et consequentiam, veruntamen si per ideam intellexisset Plato politicam foelicitatem, quam intellexisse illum urget Aristoteles, tum proculdubio iniusta non fuisset eiusdem refutatio.

Caput vij

An foelicitas sit sufficiens bonum?
Quid foelicitas, et quid foelix?

EFUTATIS priscorum philosophorum erroribus, redit iam tandem ad institutam de summo bono disceptationem, primumque quarerit an foelicitas sit sufficiens bonum. Attende (studiose lector) quod de bono politico et humano, non de theorico et divino hic habeatur oratio. Est enim Deus solum, infinitum, simplex, aeternum, et (ut verbis interpretum utar) omnisufficiens bonum, quod incommutabiliter manens sine tempore mutare potest omnia, ipsum vero mutari non potest, a quo (ut concludam cum philosopho) omnia quae sunt in rerum natura et suum esse et bene esse habent. Cum ergo hoc loco foelicitatem, quae est actio virtutis, bonorum omnium et perfectissimum et divinissimum esse dicat, intelligendus est de illis solum bonis quae in circuitu ac stadio huius vitae per studium virtutis aut possidentur aut possidere queunt. In hoc enim transitu et mortalis vitae circulo quae gemma pretiosior virtute, quae palma gloriosior foelicitate esse aut fingi potest? Opes enim fugiunt. Nam:

Tantalus a labris sitiens fugientia captat
Flumina.

Vires consenescunt, nam “senex bis puer.” Forma ut folium deflorescit, nam ruga senilis erit. Vita non erit permanens, nam morientes nascimur. Quis ergo status, quae quies, quis scopus et portus vitae nisi sola beatitudo? Recte Mantuanus,

Est honor, in portum cum puppis ab aequore venit,
Laudibus inceptum continuatur iter.

  2. Si igitur foelicitas sit ille finis qui appetitur propter se, adeoque ad alium nullum in hac vita aut fructu uberiorem aut dignitate meliorem referatur, perspicuum est rectissime summum ordine, perfectione sufficiens et absolute bonum in hac vita nominari. Praeterea cum seipso sit contentum hoc bonum, cum in eodem caetera omnia huius vitae bona conglobentur, cum nullis ictibus fulminibusque adversae fortunae concutiantur, cum hoc solo bono appetitus rationis, voluntatis sitis extinguatur, si omnibus numeris perfectum sufficiensque appellemus, nemo iure reprehenderit. Postremo quoniam est in hoc bono quies perpetua sine motu, summa delectatio sine molestia, insignis constantia sine levitate, divinus honor sine miseria, recte optimum vitae terminum et actionem humanarum ultimum ac sufficiens bonum nominemus. Hinc definitur actio animi perpetua in vita perfecta: per actionem, motum virtutis; per animum, intellectum et voluntatem; per vocem hanc (perpetuam) in agendo constantiam; per vitam perfectam, in perseverando anchoram patientiae et prudentiae intelligit philosophus, quasi diceret “foelicitas est actio, id est, in subiecto immanens secundum essentiam, transiens in obiectum secundum existentiam; animi, id est, intellectus et voluntatis humanae; perpetua, id est, perfecta ab usu rationis; in vita perfecta, id est, secundum imperium rationis et virtutis directa et gubernata: immanentem actionem dico quoad essentiam , quia si naturam spectes, in bonis solum internis ponitur; transeuntem etiam addo quoad existentiam, quia si usum spectes in bonis externis cernitur; actionem animi, id est, tam intellectus quam voluntatis interpretatur: intellectus respectu rationis, voluntatis respecto potientiae ac libertatis.” Quod haec interpretatio sit et rationi et authoritati Aristotelis maxime consentanea constat ex verbis philosophi in 8. capite istius libri, ubi bona animi solum necessaria ad foelicitatem esse concludit, reliqua tamen ut ornamenta requirit, et in 10., ubi docet externa bona sublata foelicitatem labefactere quidem, sed non tollere et delere: tum enim inquit maxime splendescit foelix cum maximas aerumnas et tragoedias fortunae perferat. In calce huius capitis definititur etiam foelix qui est undique quadratus homo in arce quasi virtutum vigil, constans, sapiens: vigil, ne securitatis; constans, ne levitatis; sapiens, ne temeritatis aliis exemplum praebeat. Quid multis? Foelix est vir perfectus moribus qui iuste vivere et bene mori serio ac semper meditatur.

3. OPPOSITIO Requirit philosophus in textu ut foelicitas non solum foelici, sed etiam parentibus, libris, coniugi, amicis et civibus sufficiat: fieri non potest ut unius bonum tot satisfaciat: ergo foelicitas non est sufficiens bonum, ut Aristoteles requirit.
RESPONSIO Intelligendus est philosophus <dicere> de actione transiente in qua foelix deesse suis non debet, si modo detur facultas. At si desit obiectum quo minus agat magnifice, non minus tamen foelix in essentia esse dicitur. Dependet enim foelix a virtute, non a fortuna. Nam ab illa habitum, ad hac ornatum habet.
OPPOSITIO Requirit bona tam externa quam interna Aristoteles ad foelicitatem: ergo non est sufficiens sine illis.
RESPONSIO Requirit externa non ad essentiam sed ad existentiam et ornatum, ut diximus.
OPPOSITIO Si bona externa non requirantur necessario ad foelicitaem de qua agimus, tum nihil esset discriminis inter activam et contemplativam foelicitatem: sed aliquid est discriminis, teste philosopho: ergo requiruntur.
RESPONSIO Maior falsa est. Nam non requirutur ut activa foelicitate praeditus semper agat, sed ut agere decore possit se detur occasio. Simili modo non requiritur ut homo contemplativa foelicitate <praeditus> agere possit, cum in sola contemplatione ex officio vitam solitariam degat. Alii respondent inter foelicitatem activam et contemplativam nihil esse discriminis quoad essentiam.
OPPOSITIO Actio virtutis est laboriosa, ergo non est sufficiens bonum. Antecedens probatur in 2. libro Ethicorum, ubi docet philosophus esse laboriosum invenire medium, et admodum difficile esse studiosum. Argumentum sequitur, nam si sit laboriosa actio, erit quoque molesta, et ex consequenti foelicitas non erit sufficiens bonum.
RESPONSIO Laboriosum est quidem invenire medium, sed invenienti longe pulcherrimum, ita ut actione virtutis nihil delectabilius esse possit. Radix virtutis est fructus dulcissimus, ut docuit Isocrates.
OPPOSITIO Anima est bonum, sed foelicitas appetitur propter anima, ergo foelicitas appetitur propter bonum, et proinde propter finem. Quod se concedatur, sufficiens bonum esse non videtur. Maior est Aristotelis in 1. Metaphysicorum, ubi docet bonum et unum esse in omnibus. Minor in 10. Ethicorum confirmatur, ubi docet foelicitatem expeti propter animam.
RESPONSIO Mutatur suppositio boni. Nam anima bonum secundum esse suum a Deo acceptum dicitur, foelicitas vero bonum perficiens extrinsicus et non constituens definitur: appetitur quidem foelicitas propter animam, non ut illam finem et obiectum habeat, sed ut illam suam sedem et obiectum ornet.

OPPOSITIONES CONTRA DEFINITIONEM FOELICITATIS

4. Opus et operato differunt ut domus et aedificatio: sed foelicitas in textu opus hominis dicitur: ergo male definitur actio seu operatio.
RESPONSIO Ut oratio a rhetoribus opus et instrumentum dicitur oratoris (opus quia ab oratore fit et constituitur, instrumentum quia eadem in omni agendae causa utitur), ita foelicitas a philosophis et opus et operatio nominatur: opus quia multis actionibus fit et acquiritur, operatio quia in perpetuum agendo bene continuatur.
OPPOSITIO Intermittitur actio virtutis. Saepe enim edimus, ludimus, et dormiemus, ergo foelicitas perpetua actio recte non definitur. Hoc argumentum videtur confirmari a philsopho in hoc libro, ubi docet per dimidium vitae nos a miseris non distare.
RESPONSIO Quamadmodum accidens semper inesse dicitur, non quod semper inheareat, sed quod semper inhaerere possit, ita foelicitas actio perpetua definitur, non quod beatus semper agat, sed quod possit et velit agere si detur occasio. Edit, ludit, dormit foelix, nam homo est, non tamen hinc minus foelix aut miser dicitur quippe in his mens semper et bene occupatur. Ut ergo sol influit etsi nube a conspecto nostro aliquando obscuretur, ita animus beatus perpetuo agit etsi corpus somno obruatur. Dicendum ergo est beatos a miseris per dimidium vitae non distare, non quod non sint beati, sed quod distare in opinione multitudinis non iudicentur, quae (cum rudis sit) habitum et immanentem actionem virtutis in somno penitus extingui et deleri putat.
5. OPPOSITIO Actio intellectus ad verum, actio voluntatis ad bonum solum tendit. Ergo foelicitas quae est solum bonum male definitur actio utriusque.
RESPONSIO Diverso respectu actio utriusque definitur, ut antea videre licet.
OPPOSITIO Exitus vitae incertus est, ut ait philosophus in textu. Ergo vita perfecta nulla est.
RESPONSIO Exitus vitae anceps et incertus est: si perpetui virtutis studio non gubernetur, concedimus infinitis scopulis miseriarum obnoxiam esse hanc vitam. At ut sapienti nihil fortuitum, ita beato nihil miserum contingit. Nam ut sutor bonus ex malo corio optimum calceum facit, ita beatus ex malis eventis rerum optimam vitam agit. Mala enim tolerat, ut bonis perfruatur.

Caput viij

An tria bonorum genera ad foelicitatem requirantur?

RIA bonorum genera distinguuntur a philosophis: corporis, animi et fortunae: corporis ut vires, animi ut virtutes, fortunae ut opes. Quaestio iam est an ex his tribus bonorum generibus constet beatitudo. Mirum est profecto quid tandem aliquot interpretes in hanc sententiam impulerit, ut somniarent Aristotelem hoc loco docuisse haec tria bonorum genera ad essentiam foelicitatis necessario requiri, praesertim cum sole clarius sit illum nunquam hoc animo cogitasse. Haec enim sunt verba: “cum ergo bonum in tria genera sit divisum, sintque alia bona fortunae, alia animi, alia corporis, animi bona verissime et maxima bona nominamus.” Et iterum in decimo haec habet verba: “perspicuum est, si eventa fortunae sequamur, eundem nos saepe alias beatum, alias miserum esse dicturos, ita beatum chameleonti similem nec satis firmum affirmabimus.” Et paulo post, “res adversae labefactant beatam vitam, sed non tollunt.” Postremo “magnum scelus esset rem omnium maximam et praestantissimam fortunae adscribere.” Infinitum ac molestum esset omnia (quae passim sunt) loca sententiasque adducere, quae apertissime convincunt bona naturae et fortunae ad essentiam foelicitatis non requiri. Fragilis natura est, levis et inconstans fortuna. Si adsint, ornare possunt; si desint, necessario non requiruntur. Lacertus Milonem perdidit, ambitio Caesarem, nimis alter naturae, nimis alter fortunae credidit. Vetus est illud, “fortuna nunquam perpetuo est bona.”
2. At urges ex Aristotele neminem qui moriens incidit in Priami calamitates esse beatum, licet per totam anteactam aetatem vixerit omnium beatissimus. Respondeo cum Aristotele id verum esse si generoso pectore eas quae eveniunt calamitates non perferat, si mala fortunae et naturae in usum virtutis non convertat, hoc est, si cedat affectibus, si in extrema fortuna clypeum patientiae abiiciat et desperet. Huc omnia quae huic interpretationi videntur infesta loca referri debent, praesertim illud in fine octavi capitis ubi verba sunt ista: “Neque enim plane ad beatitudinem aptus est is qui omnino deformis sit, aut ignobilis, aut vitam in solitudine degat, aut sit sine liberis, ac multo minus forsan si cui sunt liberi improbissimi, vel amici boni e vita excesserunt.” Hunc locum si conferas cum alio in 9. capite facillime intelliges, ubi sic se habent verba: “Reliquorum bonorum alia adesse necesse est” (intelligit bona animi), “alia sunt adiuvantia et utilia quasi instrumenta” (intelligit bona corporis et fortunae). Verbosior necnon molestior in hac re fortasse videor, sed hoc eo consilio feci ut probem vanissime caecutire, vel potius insanire, illos interpretes qui ausi sunt affirmare Aristotelis foelicitatem esse nullam, adeoque in rerum natura apparare nusquam. Qui fieri potest, inquiunt, ut in uno pusillo homine omnia tam animi quam corporis et fortunae bona conglobentur? Respondeo vix aut ne vix quidem fieri posse. Sed quid hinc? Ergo foelix esse non potest: erras toto coelo, sic enim non demonstravit Aristoteles. Hanc enim esse essentiam arguit, quae in constantia bonorum animi, non in affluentia rerum caducarum ponitur. Divitiae, amici, liberi beatum non faciunt. Naturae error, morbus et deformitas miserum non definiunt. Beati enim a sola virtute, miseri a solo vitio denominantur.

DISTINCTIO BONORUM \

3. OPPOSITIO Fortuna non est, ergo bona fortunae non sunt. Antecedens probatur a philosopho in Physicis, ubi docet fortunam esse contrariam naturae, et ab Augustino in libro Retractionum, ubi docet esse contrariam providentiae.

RESPONSIO

OPPOSITIO Illa sunt necessaria ad foelicitatem quibus sublatis non est foelicitas: sed sic sunt quaedam bona naturae, ut forma hominis, ut vita, ut sanitas: ergo bona naturae requiruntur necessario. Maior probatur ex definitione necessarii. Minor constat in secundo Physicorum, ubi docetur quod natura appetat formam ut finem, et per consequens ut bonum. De vita et sanitate, an sint bona naturae nemo dubitat. Si ergo forma hominis sit bonum naturae, et sublata forma non sit homo, sequitur etiam sublata forma tolli foelicitatem.
4. RESPONSIO Ut homo in tractatu De Relatis quoddam adventitium esse dicitur domino et servo, licet sine homine nec dominus nec servus esse possit, ita anima et forma hominis quiddam adventitium foelicitati esse dicitur, etsi sine anima foelicitas esse non possit. Nam sicut homo non est de essentia relationis, ita anima non est de essentia foelicitatis. Aliud ergo est esse essentiae in principio, aliud esse existentiae in subiectio. Principium foelicitatis est virtus, in qua conservatur. Subiectum foelicitatis est animus, in quo comprehenditur. De sanitate et vita respondeo quod adiuvent si adsint, quod non tollant si absint, quippe in animo (qui est aeternus) beatitudo inest.
OPPOSITIO Nulla est actio virtutis, ut probatur in 2. libro Ethicorum, sine obiecto, sed foelicitas est actio virtutis, ergo non est sine obiecto. Quod si concedantur omnia, sic arguo: obiecta virtutum sunt aut bona naturae aut fortunae, ergo bona fortunae aut naturae necessario requiruntur.
RESPONSIO Ad maiorem respondeo quod sit immanens aliquando actio virtutis, quae est veluti quaedam reflexio eiusdem in seipsam. Sed esto quod sint obiecta singularum virtutum moralium in quibus illarum actiones versantur, non tamen recte infertur quod bona naturae et fortunae necessario requirantur, quippe ut est duplex actio virtutis, immanens et transiens, ita est duplex obiectum: internum quod immanentem, externum quod transientem perficit. Internum est ut consilium respectu sapientis, externum est ut periculum respectu fortis. Sic temperans interne voluptatem, externe cibum et potum respicit.

Caput viiij

An foelicitas sit donum Dei?

OBILISSIMUM bonum a nobilissima causa fluit, alias inter causam et effectum non esset dignitatis proportio. Motius coeli simplex et aeternus est, quid ita? Quia primus motor simplex et aeternus habetur. Hinc Aristoteles “si quid,” inquit, “a Deo hominibus detur, maxime consentaneum est foelicitatem dari.” Si rationem quaeras, respondet quia rebus humanis melior est et praestantior. Taedium esset si omnia testimonia quae in hanc sententiam scribuntur, e diversis operibus Aristotelis accumulare et adferre contenderem. Lectorem ad decimum Ethicorum et ad 12. Metaphysicorum refero, in quibus summum bonum summumque verum infinito ac aeterno utriusque principio acceptum iri viderit, sed huius, inquit Aristoteles, disputationis ac temporis haec non sunt, quasi diceret, “non nego foelicitatem esse donum Dei, sed hic locus postulat ut segniores ad studium virtutis incitem, de num putent a Deo solum concedi in otio sine cura, in vitio sine fructu vitae consenescant.” Nemo artifex natus, et nemo invitus infoelix, artes tamen a Deo sunt, a Deo etiam beatitudo fluit. Vis uno verbo expediam omnia? Fortunae ascribere foelicitatem scelus est, humanis dare viribus sceleratum. Caeterum requiro hic studium, requiro industriam. Nam ut in Olympicis ludis non formossismus quisque aut robustissimus corona donatur, sed qui in certamen veniunt, ita foelicitatis compotes non sunt qui dies noctesque virtutis remis non incumbunt. Vetus est illus,
Dulcia non meruit qui non gustavit amarae.
2. Tritum quoque et hoc, “Deus otiosos non diligit.” Quare ut paucis concludam singula, foelicitas ut palma homini proponitur, sed sine industria hominis non acquiritur. Indignus est dato beneficio qui danti manum non porrigit. Iure profecto est miser qui datum a Deo bonum sedulo ac diligenter non quaerit. Nihil hoc detrahit diviniae maiestati, quae vult ut amemus ne ingrati, quae iubet ut agamus ne ignavi simus. Sicut ergo medicina non sanat nisi aeger accipiat, ita hoc donum non prodest si quis datum recuset. Nemo enim ad vitam beatam cogitur: trahitur fortasse, cogitur autem nemo. Nam praemiis trahi, stimulis non cogi dicimus.

3. OPPOSITIO Quicquid est in raro contingentibus et extrinsecus evenit, causam ipsam fortunam habet, ut probatur ex definitione fortunae 2. Physicorum: sed foelicitas humana est in raro contingentibus et etiam extrinsecus evenit: ergo fortunam sui causam habet, quod est contra Aristotelem in textu.
RESPONSIO Quamvis raro contingit felicitas, adeoque sit accidens subiecto, non tamen a fortuna provenit, quia ab operante ut finis intenditur, fortuitus enim effectus non intenditur: exempli causa, fodiens terram aliquando incidit in serpentem, intentio est terram fodire, at non incidere in serpentem.
OPPOSITIO Foelicitas in textu quoddam divinissimum appellatur: ergo a solo Deo homini conceditur.
RESPONSIO Divinissimum appellatur non absolute, ut est in Deo, sed partim effective, ut a Deo fluit, et partim obiective, quia per illam Deo maxime assimilamur.
OPPOSITIO Anima hominis est proximum, solum et immediatum donum Dei. Nam, teste philosopho, coelitus venit, et a materiae potentia non educitur: ergo foelicitas quae est eiusdem perfectio solum a Deo esse videtur. Argumentum sequitur, quia dans formam dat omnia consequentia formam.

RESPONSIO \

4. OPPOSITIO Posse et velle in Deo idem sunt, ut sapienter docet Aristoteles: sed potest beatum in hac vita proxime et immediate facere: ergo et vult. Quibus concessis videtur impium partim Deo, partim homini foelicitatem ascribere. Minor patet in 7. Physicorum, ubi probat primum motorem esse infinitae potentiae.
RESPONSIO Posse et velle idem sunt in Deo, si essentiam deitatis, non si profidentiam ordinis ac dispositionis spectes. Certum est posse illustrare mundum sine sole, sed non vult; posse gubernare orbem sine lege, sed non vult; posse saturare hominem sine cibo, sed non vult. Placet ei in sua providentia ordine et medio uti, non quod non possit agere sine medio, sed quod non velit quicquam fieri sine ordine. Quare respondeo, etsi potest Deus beatum in hac vita proxime et immediate facere si infinitam potentiam spectes, non tamen hic vult, si ordinem et providentiam consideres. Non est ergo impium maxime Deo ut principio primo, proxime homini ut instrumento foelicitatem ascribere.

Caput x

An sit dicendus foelix in hac vita?
An foelix possit esse miser?

OLON interrogatus a Croeso quisnam foelix videretur, “Mihi Tellus,” inquit, “Atheniensis, qui filias castissimas habuit, qui diu integerrime vixit, qui pugnans pro patria fortissime interiit.” Secundo interrogatus num post Tellum aliquem Croeso beatiorem nosset, imo inquit, Cleobem et Bitonem, qui veluti Hippocratis gemini se mutuo semper dilexerunt, matremque inopem, senem, infirmam tanquam boves coniugati ad Iunonis templum traxerunt. Iratus tum Croesus auro, gemmis, purpura splendens in solium ascendit minaci vultu. Tertio iam quaerit an aliquem Croeso beatiorem cognosceret, “O rex Lydorum,” respondet Solon,

Ultima semper
Expectanda dies homini est, dicique beatus
Ante obitum nemo supremaque funera debet.

Hanc vocem contempsit Croesus, at postea in bello a Cyro <superatus> et vinculis captivus ad incendium ductus spectantibus Persis, maxima qua potuit voce ter dixit “O Solon, Solon.” Miranti ac sciscitanti Cyro quis hominum aut deorum is esset Solum, “unus sapientum,” inquit Croesus, “quem olim vaticanentem hoc malum ego rebus secundis tumidus et inflatus stultissime contempsi.” Hoc audiens Cyrus Croesum non solum liberavit, sed etiam apud se in maximo semper honore habuit. Ita sapiens una sententia regem alterum servasse, alterum prudentiorem reddidisse videtur.
2. Sed quorsum haec? Ut nimirum intelligas in hac via qua tendimus ad sepulcrhum multos esse lapsos, in hac luce qua ad tempus fruimur densas esse tenebras. Sed attende. Ut in eventis rerum maxima est omnium vicissitudo, ita in effectis virtutum nullus error et inconstantia. Verus ergo Solon, verus Aristoteles: nam ille de miseria huius vitae, hic de virtutis anchora disputavit. Si bona fortunae spectes, mille sunt casus, at si bona animi perpendas, unus et certus est vitae humanis scopus. Placet tamen Aristoteli (ut ait Aquinas) cum Solone ludere, eiusdemque sententiam (ut modo Platonis) in umbram cum qua decertet commutare. Constantiam enim virtuti non negavit Solon. Nam Telli fortitudinem, Cleobis et Bitonis pietatem commendavit, Croeso autem periculose in Oceano divitiarum exultanti cautelam sapienter dedit. Sed his omissis dico beatum in hac vita dicendum esse.
3. Semper in his libris politicam non theoricam foelicitatem intelligo. Si enim non esset in hac vita dicendus foelix, dic mihi, non inanis esset omnis labor et appetitus in hac vita nostra? Iterum non ociosa esset legum constitutio, ut cives beatos faceret? Adhuc non ridicula esset denominatio foelicis, cum res nulla sit quae nomini respondeat? Adde, nonne misera esset conditio hominis, si navis in qua vehitur tot tantisque fluctibus agitata nullam tandem virtutis anchoram, nullum portum haberet? Postremo est nullus magnes, vis nulla virtutis, quae trahit ad se hominem? An nemo caste, nemo sobrie, nemo studiose vivit? An sumus omnes chamaeleonti similes? Quorsum proponitur praemium, si nemo capiat? Quorsum laudatur virtus, si nemo cupiat? Quorsum docetur beatitudo, si nemo sapienter vivat? Fateor esse naevos in vultum Veneris. Fateor esse affectus in animo foelicis. Fateor beatum telis fortunae configi, affligi morbis, multis extremis malis vulnerari. Non tamen labascit, imo tum maxime lucet atque triumphat. Recte ergo concludit Aristoteles hoc capite quod foelix miser esse non possit. Miser enim est expers ingenii, abiectus animi, plenus peccati, at foelix est sapiens, fortis, semper studiosus virtutis, ergo foelix miser esse non potest. Praeterea si hoc concedatur studioso virtutis, ut semper in fugam abigat fortuna, nedum eiusdem procellas vincere beatus potest, quippe semper sapiens est, et quae fors tulit aequo perfert animo. Nam si bona et fortunata sint, vitam amoeniorem; sin aspera et iniucunda, longe beatiorem reddunt: ut enim flamma suppressa evolat, ita animus beati omnes miserias superat.

4. OPPOSITIO Nemo vivit mortalium cuius certus est finis: ergo in hac vita non est dicendus foelix.
RESPONSIO Crux et eculeus, ut saepe diximus, beatum non vulnerant. Hic enim non lapsum hominis sed statum foelicis proponimus. Aliud est esse hominem, aliud est esse beatum homnem. Hominis quidem incertus est finis, sed foelicis hominis, qui in perpetua actione virtutis constat, non est incertus.
OPPOSITIO Haec vita, ut ait Seneca, miseria est: sed in miseria nemo est dicendus foelix: ergo in hac vita nemo est dicendus foelix. Maior ratione probatur, quiae haec vita est motus animi ad vitium et motus corporis ad sepulchrum.
RESPONSIO Non est vera definitio vitae quae traditur. Non enim est ipsa miseria sed misera, non est motus animi ad vitium aut corporis ad sepulchrum, sed tamen est perniciosa et in colluvione multorum scelerum veluti sepulta et cooperta. Haec dicuntur de externis quae, ut modo ostendimus, beatum non vunerant.
OPPOSITIO Foelix dici potest non foelix, ut ait in textu Aristoteles: ergo videtur quod possit esse miser. Nam non foelix est contradictionis negatio, quae medium non habet.
RESPONSIO Non foelix dici potest, non quod non est, sed quod sublatus rebus secundis esse non videatur.
OPPOSITIO Nulla affectio est tam stabilis et firma in subiecto quin possit corrumpi: sed foelicitas est affectio: ergo potest corrumpi. Quo concesso, sequetur quod foelix possit esse miser, nam sublata foelicitate miser erit.

RESPONSIO

Caput xj

An res posterorum pertineant ad defunctos?

E quis Soloni adhuc non satisfecisse Aristotelem putet, alia iam causa agitur, in qua Solonis sententia partim refellitur, partim approbatur: refellitur cum esse foelicim in hac vita probat, approbatur cum beatissimam vitam defunctorum concedat. Satis iam dictum est de prima parte, de altera pauca dicenda veniunt. In praecedenti capiti sic loqitur philosophus, “absurdum sane est res posterorum nihil (ne ad ullum quidem tempus) ad parentes pertinere.” In hoc capite sic inquit: “Casus autem et res adversas posterorum ac amicorum omnium nihil omnino pertinere ad mortuos valde ab amici officio alienum sit, sententiisque omnium repugnare videatur.” Ex quibus verbis meo iudicio eminent, immortalitas animi et defunctorum beatitudo. Sexcenta sunt profecto loca in Aristotele quae immortalitatem, permulta sunt quae foelicitatem probant. Mens aeterna et immortalis est, sic in libris de animo; foelicitas hominis est perpetua, sic in Ethicorum decimo. Mirum igitur mihi est quid Velcurioni (alias non contendendo interpreti) in mentem venerit quod neget animi immortalitatem ex Aristotele posse probari. “Sed rei vivum non attingis,” fortasse dices, “nam quaestio est an res posterorum ad defunctos pertineneant, in qua de modo pertinendi, non de immortalitate animi dubitatur.” Fateor equidem id verum esse quod dicas, sed prius immortalitatem et beatitudinem mortuorum demonstrare oportent, quam eorum res nostras interesse probemus. His ergo positis, modum ac ordinem pertinendi probat Aristoteles in praecedenti capiti. Haec eius est sententia, fieri potest ut qui beatam vitam usque ad senectutem protulerit migraveritque convenienter rationi, eum multae in posteris mutationes consequantur. Absurdum tamen est si is quoque mutetur qui opptetiit mortem, sitque alias miser, alias beatus. Ex quibus verbis elicitur hic sensus, quod res posterorum pertineant quidem ad defunctos, sed ita ut neque beatiores ex eorum dignitate, neque miseriores ex eorum calamitate fiant. Idem habet in hoc capte. Sic enim ait, “Ergo hoc quidem apparet, res secundas amicorum et adversas ad eos pertinere qui occiderint, sed ita ut neque ex beatis miseros faciant, neque aliud quicquam generis eiusdem.” Nulla enim est post hanc vitam beatitudinis in anima commutatio.
2. Si plura de hac re velis intelligere, suadeo ut legas fragmentum illud de somnio Scipionis, ut diligenter evolvas librum De Mundo, librum decimum Ethicorum, tres ultimos libros Metaphysicorum, in quibus multa de aeternitate animi, multa de dignitate intelligentiarum et beatorum spirituum, multa de maiestate primi motoris, multa denique de contemplatione rerum omnium in prima causa discas. Quae si ingeniose in loco conferantur, multum lucis ad hanc quaestionem proculdubio adduxerint fontes quasi digito demonstrabo solum. Docent philosophi quod anima separata et foelix omni aeternitate primum motorum, id est Deum aspiciat; docent quod post separationem suam amare propter unionem corporis non desinant; docent quod liberata a curis multo divinius quam antea intelligat. Quorsum quaeso si res posterorum ad beatos nihil pertineant? Scipionem disputatantem de Romano imperio, Patroclum disceptantem de sepulcro in tragicam scenam non adduco. Ficta haec sunt et fabulosa. Sed hoc urgeo, an sic mens separata magis sapiat ut nihil intelligere? An sic magis intelligat, ut nihil sapere? Sic primam causam suspiciat, ut nihil rerum praeteritarum scire ac meditari possit? Agnosco animam seiunctam a corpore esse quidem finitam et circumscriptam essentia: quid tum? Ignaram ergo esse concludis? Aliud est per habitum naturae et essentiam, aliud est per reflexum primae causae et influentiam scire. Nihil hoc omnino defino (studiose lector), haec tamen morum praecepta colligo; ut Achilles Patroclo suo sepulchrum parare, ut filii bonorum parentum vestigiiis insistere, ut posteri beatorum exempla imitare debeant.

3. OPPOSITIO Dubitare videtur Aristoteles in textu utrum defuncti sint omnino foelices, ergo confuse et indefinite concludit res posterorum spectare ad defunctos. Antecedens probatur in his virbus: “Quaerendum est de mortuis, utrum alicuius boni participes sint an contra.” Perspicuum enim est ex his, etiamsi quid ad eos pertineat sive boni sive mali exiguum illis fore.
RESPONSIO Non dubitat omnino de aeternitate aut beatitudine defunctorum, sed in hoc loco ostendit posterorum res adversas aut secundas statum beatorum omnino non mutare, et sic quaerit an alicuius boni aut mali participes sint morti, quasi diceret, “hanc quaestionem moveor, an mortui nostrorum bonorum aut malorum fiant participes?” Respondet non fieri ut vel beatos eos qui non erant prius efficiant, vel iis qui ante beati erant beatam vitam eripiant.
OPPOSITIO Si res posterorum pertineant ad defunctos, verisimile est defunctos memoriam curamque posterorum retinere: sed hoc non est verum: ergo res posterorum ad defunctos non pertinent. Maior a sufficiente divisione petitur. Minor ratione probatur, quia memoria est vis animi sensitivi quae simul cum vita nostra extinguitur, a cura autem rerum mortalium anima separata (teste philosopho) liberabitur. Aliter enim simpliciter foelix et immutabilis non videtur.
RESPONSIO Prima pars huius argumente de modo sciendi in calce expositionis nostra resolvitur. Non enim per memoriam quae extinguitur, sed per influentiam primi motoris qua fruitur anima separata intelligit. Curam autem posterorum habere dicitur, non quod istarum rerum vicissititudine de statu foelicitatis unquam deturbetur, sed quod in arce quasi posita et locata res duras et secundas posterorum videat. Quorsum ego videt, fortasse dices? Ut hoc intellecto (nimirum illam videre) tu eius anteactam bonam vitam imiteris.

Caput xij

An foelicitas sit potius bonum honorable quam laudabile?

UO magis ad foelicitatem acquirendam (de qua multa iam dixit philosophus) incitemur, praemium nunc honorificum omnibus hoc iter suscepturis proponitur, nempe insignis honor. Concludit enim philosophus bonum potius divinis encomiis venerandum quam humanis laudibus prosequendum, quippe laudamur ob aliquam affectionem aut virtutem, cum iusti, cum fortes, cum viri boni simus. Ceterum foelicitatis praemium maius et excellentius esse debet. Est enim id bonum quo melius, quo dulcius, quo honorificentius in hoc vitae cursu acquiri non potest. Veruntamen nefas et impium hoc loco putavit Aristoteles illos honores beato ascribere et demandare, qui Deo infinito ac immenso consecrantur. Cui enim mortalium unquam dicimus?

Quicquid habet Phlegeton, quicqud cava viscera terrae,
Quicquid inest pelago, quicqud secat aera pennis,
Fecisti, et solus totum hoc opus ipse gubernas.

Deus ergo non est laudabilis ut homo, sed plusquam honorabilis, quippe est in relatione ad nullam causam, sed per se omnium bonorum summum et divinissimum. Pergit igitur Aristoteles in textu, docetque laudem mediocrem esse virtutis proprium: sed virtus minus bonum est quam est foelicitas: laude ergo virtus, honore foelicitas celebratur.
2. Postremo Eudoxus voluptati (quam summum bonum esse putavit) summum honorem dedit. Quid ergo? An beatudini, quam sola virtute quaerimus, minorem palmam tribuemus? Quid multis? In hoc bono summa quies, summa perfectio, summus splendor inest. Ergo iure optimo summus debetur honor, summus (inquam) debetur honor. Cum dico summum, inanem strepitum multitudinis, sonorum applausum adulantis non intelligo. Est enim honor levis, est honor constans, est honor in sono honorantis, est honor in ipso sinu beati hominis. Ut ergo virtus semper est laudabilis etsi nemo laudet, ita beatus semper est venerandus etsi nemo honorem tribuat. Hic enim non quid detur, sed quid debeatur quaerimus.

3. OPPOSITIO Omne maius bonum continet minus bonum, teste philosopho: sed honor est maius bonum quam laus: ergo honor laudem continet, et proinde, si foelicitas sit bonum honorabile, erit etiam et laudabile.
RESPONSIO Cum dicit Aristoteles foelicitatem esse potius honore dignam quam laude, laudem (meo iudicio) non excludit, sed quoniam laus minorem lucem quam honor habet, laudem virtuti in uno, honorem foelicitati in alio gradu dignitatis tribuit. Ut ergo virtus et foelicitas sunt cognata, ita laus et honor non sunt diversa. Est enim nonor nihil aliud quam laus intensa.
OPPOSITIO Honorem Deo, regi, patri tribuere debemus: ergo soli foelici non debetur.

RESPONSIO

4. OPPOSITIO Rex semper est beatus: ergo regi et foelici idem honor non debetur.
RESPONSIO In rege triplex persona consideratur, hominis, civitatis, Dei. Quamvis ut homo non semper eodem honore colitur quo foelix, tamen ut personam civitatis aut Dei repraesentat, eadem omnino veneratione dignus habetur. Non enim animi pravitas, sed officii maiestas in rege considerari debet. Quare qui aut in bonum aut in malum principem arma sumunt scelerate quidem faciunt, quippe quantum in se est contendunt et maiestatem numinis violare et dignitatem reipublicae in uno simul convellere.
OPPOSITIO Honor est obiectum unius virtutis, nempe modestiae: ergo non est foelicitatis praemium. Antecedens est Aristotelis in libro 4. Argumentum patet, qua latius foelicitas extenditur quam una virtus
RESPONSIO Non solum modestia, sed etiam magnanimitas et iustitia in honoribus versantur. Conceditur tamen proprium obiectum esse modestiae, quae habena ambitionis recte definitur. Ad argumentum ergo respondeo quod externus honor sit obiectum modestiae, internus vero praemium foelicitatis.

Caput xiij

An ad moralem philosophum spectet cognitio animae?
An appetitus sit subiectum virtutum moralium?
An meliora sint somnia bonorum quam malorum?

ACTENUS de foelicitate ac mercede vitae practicae actum est, ut nos tragoediam huius vitae agentes a bello ad pacem, a fluctibus ad portum, a naturae impetu ad rationis imperium, a procellis fortunae ad virtutis anchoram fugiamus. Tum enim recte plerumque vivitur, cum bene vivendi finis intenditur. Nunc officium moralis philosophi esse arbitratur Aristoteles de virtute quaedam praecepta generatim ac speciatim tradere. Sic enim nostra intentio certior, sic via rectior, sic vita melior erit. Nam frustra a nobis quaeruntur foelicitatis praemia si ad ipsam foelicitatem spreta contemnantur media. Media autem solae virtutes sunt, quibus veluti scalae gradibus inhaerentes in arcem beatitudinis tandem ascendimus. Institutum ergo nunc est philosophi de virtutibus limatius agere. Sed ne in Labyrinthum nos sine filo trahat, ordinem observat, ut primum de subiecto, nempe de animo humano, pauca intelligantur.
2. Prima igitur conclusio huius capitis est quod de virtute agendum sit, quia sola virtus viros bonos efficit. 2. Quod de virtute animi non corporis sit disserendum, quia philosophus non corporis sed animi medicus esse debet. 3. Quod pars animi vigentis non sit subiectum virtutis. Nam haec in somno maxime cernitur, at bonus per somnum a malo non distinguitur. Ex his constat ad moralem philosophum quandam spectare cognitionem animae: quandam dico, non simplicem et absolutam quae in libris de animo comprehenditur, tantum autem scire oportet quantum ad divisionem virtutis pertinet. Nam cum virtutum aliae sint mentis, aliae moris, quarum illae in intellectu, hae in appetitu reponuntur, necesse est ad minimum eas partes intelligat in quibus vis tota suae scientiae lucet. Nam ut medicus scienter non sanat eam partem corporis quam nescit, ita philosophus sapienter non tractat eam partem mentis quam ignorat. Potentias ergo animae hic distinguitur philosophus, ut aliae sint communes, aliae propriae: communes, ut vis vigendi quae maxime in somno, vis appetendi, quae maxime in sensu cernitur; propriae, ut intellectus, qui virtutibus mentis, voluntas, quae virtutibus moris vi sua subiicitur.
3. Nam quamvis appetitum sedem et subiectum virtutis saepe in hoc capite aliisque in locis nominat, proculdubio tamen intelligit appetitum inchoate, voluntatem absolute virtutem recipere. Est enim appetitus ad voluntantem in recipienda virtute, ut est superficies ad substantiam in recipiendo accidente. Inchoantur ergo virtutes in appetitu, sed perficiuntur in voluntate. Quorsum aliter doceret philosophus virtutes et vitia esse in nostra potestate? Quorsum utriusque actiones voluntarias esse demonstraret? Sed distinguit appetitum, fortasse dices, ut alius sit rationis omnino experis, alius imperio rationis obtemperans. “Quid tum? Ergo probabile est appetitum non voluntatem virtutis subiectum posuisse?” Fateor equidem appetitum esse subiectum, ut dixi, sed non completum: nam absonum et absurdum est ut illa potentia animae sit virtutis subiectum, quae rationem tantum influentem per participationem, et non inhaerentem per constitutionem habet. Sed sic verbo hoc esse concludo: si concidat appetitus, manet tamen virtus, ergo subiectum virtutis non est appetitus. Verum adhuc urges quod ipsa voluntas sit quidam appetitus: ergo si voluntas sit subiectum, appetitus erit? Recte mones. Nam hinc elicio duplicem voluntatem: aliam sensitivam, quae proprie appetitus, aliam intellectivam, quae suo ipsius nomine voluntas dicitur. Est sane voluntas (ut dicis) quidam appetitus, at non in sensu sed ratione positus. “Quid ergo? Non vis virtutem ullo modo respicere appetitum?” Obtundis. Quoties enim dixi appetitum esse primum et inchoatum subiectum, voluntatem autem esse ultimum et perfectum? Non nego etiam et alias potentias animi, scilicet phantasiam, communem sensum, memoriam, quoddammodo subiici contemplationi virtutis.
4. Hinc enim concluditur, quod in postremo iam loco agimus, meliora esse somnia et phantasmata bonorum quam malorum hominum. Ut enim virtutum aut vitiorum obiectis interdiu delectamur, ita plerumque somniantes per species rerum nocte afficimur, quippe occlusis externis sensibus internae potentiae animi reserantur. Boni ergo de bonis quibus interdiu capiuntur noctu somniant, mali de pessimis in somno cogitant: servus de fame, epulo de cibo, Paris de Helena, Pamphilus de sua Glycerio somniant. Quid ita? Quia macilentus servus, gulosus epulo, sceleratus Paris, Pamphilus vero omnium amator extitit. Hortandi ergo hic sunt iuvenes, hortandi etiam senes nostrorum temporum, ut illi nimium de sua Helena, ut hi nimium de sua pecunia non meditentur. Qualis enim est diurna meditatio, talis nocturna erit phantasia.

OPPOSITIONES CONTRA PRIMAM QUAESTIONEM

5. Quicquid est omnino ratione expers a natura sua, virtutis, quae est rationis norma, non est subiectum: sed appetitus est omnino a natura sua rationis expers, ut habetur in textu: ergo non est virtutis subiectum.

RESPONSIO

OPPOSITIO Appetitus est accidens, et virtus est acccidens: sed accidens accidenti inesse non potest: ergo virtus appetitui non inest. Maior constat, quia appetitus est naturalis potentia, virtus autem habitus in qualitate. Minor est Aristotelis in 2. Topicorum.
RESPONSIO Appetitus capitur bifaria, vel ut est pars animi, et sic est capax virtutum et affectuum, vel ut est potentia naturalis in prima specie qualitatis, et sic non est. Aliter dicendum est esse subiectum quo (ut aiunt), non subiectum quod, quia ut per superficiem in substantiam recipitur color, ita per appetitum in voluntatem recipitur virtus.
OPPOSITIO Appetitus est sedes affectuum, ergo non est subiectum virtutis. Antecedens patet in 3. Topicorum. Argumentum probatur, quia affectus et virtus sunt contraria: virtus enim rectam rationem conservat, affectus hominem a recta ratione avocat.

RESPONSIO

6. OPPOSITIO In somno, inquit Aristoteles, bonus a malo non discernitur, ergo non sunt meliora somnia bonorum quam malorum. Ratio sequitur, nam si sint meliora bonorum somnia, bonorum a malis hoc modo erit aliqua distinctio.
RESPONSIO Bonus a malo per somnum non distinguitur, attamen per somnium bonis a malo plerumque discernitur. Somnus enim est ligatio sensus tam in bonis quam in malis, sed somnium est agitatio quaedam mentis quae, ligatis externis sensibus, intus aliquando meditatur. Quare etsi bonus a malo per somnum naturaliter non distinguitur, moraliter tamen quodammodo videtur discerni.

LAUS DEO

Perge ad Librum Alterum