Tessera caerulea — commentariolum. Numeri cum lineis subscriptis — notae textuales in quinque fabulae lineas. Tessera viridis — translatio.

ACTUS V, SCENA i
NUNCIUS, MULIER, ALIA MULIER, ANUS

NUNC. Quis me per auras turbo raptat concitus? 4281
Fuge, fuge, civis. Haeret a tergo comes.
Minatur horrendum furor Richmondius.
Dum comitis arbitramur extinctos faces
Fractamque belli spem ducis Richmondii, 4285
Portum pedite Milfordium immani premit
Totamque calcat proditam sibi Walliam.
Furens comes toti minatur Angliae.

The wife holdeth her husband running away for feare.

MULIER

Quo, quo fugis charam, marite, coniugem?
Frustraque tot perire patieris preces? 4290
Uxoris en fletu genae multo fluunt.
Miserere. Sin fugere lares dulces iuvat,
Eat simul coniunx, itineris parvum onus.

Here let divers mutes run over the stage from divers places for feare.

ALIA MULIER

Te per deorum numen, et datam fidem
Thori, per annos fiilii teneros precor 4295
Ne deseras immitis, ah, tristem domum.

ANUS

Matris tuae solamen, o fili, mane.
Sin hostibus domum relinques perfuga,
Scrutetur ensis nota quondam filio
Ubera. Tuo mater peribo vulnere. 4300

ACTUS V, SCENA ii
HENRICUS COMES, RHESUS AP THOMAE WALLICUS

HEN. Optata tandem tecta cerno patriae
Miserisque nosco maximum exsulibus bonum.
O chara salve terra, sed salve dui,
Frendentis apri dente lacerata impio.
Da, patria, veniam bella si geram pia. 4305
Da, quaeso, veniam. Causa commovit tua
Dirumque principis nefas bellum vocat.
Rex est peremptus. Occupat regnum Nero.
Cum rege fratre parvulus periit puer
Solum tuentur templa reginam sacra. 4310
Regum cruoris ultor adveni pius.
Poenas dabit Richardus Henrico. Dedit
Si nostra clemens vota concedat Deus.
Rhesum Thomae de stirpe video Wallica.
RHES O clare princeps, regia stirpe edite, 4315
Honore praecellens comes Richmondiae
Heros, Britanniae gentis auxilium unicum,
Optatus Anglis civibus venis tuis
Post multa vota et temporis longas moras.
HEN. Natale semper mente complector solum. 4320
Servile collo strenuus excutiam iugum.
RHES Tu patriae nunc columen et verum caput.
Tu solus affers rebus afflictis opem
Et rege tanto laeta gaudet Anglia.
HEN. Non quem fatentur ore principem suo 4325
Hunc corde semper intimo cives colunt.
RHES Deus trisulca qui quatit flamma polos
Et in profunda perfidos Proserpinae
Detrudit antra me premat vivum nigra
Tellure, si datam fidem fallam tibi. 4330
Si signa campis Cambriae ponere iubes,
In Wallicum agrum messor impius ruam.
Quosquncque velles disiici muros cito
Hac aries actus saxa disperget manu.
Nec miles ullus in meis castris erit 4335
Quin te sequetur.
HEN. Rhese, grata est mihi fides.
Si coepta numen prosperet mea, spondeo
Te praesidem toti futurum Walliae.

ACTUS V, SCENA iii
BOURCHIER, HUNGERFORD, <HENRICUS COMES RICHMONDIAE, COMES OXONIENSIS,> MILES

HUNG. Splendens equestri clare Bourchier ordine,
Laetus scelestas hostis effugi manus 4340
Agmenque lubens duci Brakenburio
Per noctis umbras abstuli densas miser.
BOURCH. Quot per recessus labimur, Hungerford, vagi
Hucusque nostro terga vertentes duci.
At o quieta noctis almae tempora 4345
Tuque miseris praebens opem, Phoebi soror,
Adhuc tuere. Differas, Titan, diem
Donec tyranni tuti ab armis inclyti
Tentoria Henrici comitis attingimus.

Let heere allso divers mutes, armed souldiers, run over the stage one after another to the Earle of Richmond.

MILES

Foelix tuas fugio per umbras, caeca nox. 4350
Mactetur ense quisquis obstabit mihi.

HENRICUS

Quis hic locus? Quae regio? Quae regni plaga?
Ubi sum? Ruit nox. Hei, ubi satellites?
Inimica cuncta. Fraude quis vacat locus?
Quenquam rogabo? Tuta sit fides vide. 4355
Nativus artus reliquit internos calor,
Rigore frigent membra. Vix loquor metu.
Tremesco totus. Cura mentem concoquit.
Hos vitricus luctus dedit meus mihi
Stanleius. Illum lenta quae tenet mora? 4360
Dum varia sortis cogito ludibria
Dubiamque solus civium volvo fidem,
Exercitum praeire iussi. Tum moras
Damnare lentas vitrici coepi mei
Postquam metus cor spesque dubium verberat. 4365
Et quicquid obstat mente dum volvo satis,
Densas per umbras lapsus aspectum fugi.
Exercitus suo errat orbatus duce.
Sum nudus hostibus relictus perfuga.

COMES OXONII

Ingens premebat cura sollicitos (comes 4370
Illustris) animos. Horror excussit gravis,
Dux, milites quod absens deseris
Dum nocte caeca summa montium iuga
Vincunt, nec ullus iussa privatus facit.
Mox triste pectus maeror invasit gravis. 4375
Nunc voce miles frustra compellat ducem,
Nunc civium timemus incertam fidem.
Laetique sero fruimur aspectu licet
Animus adhuc turbatur excusso metu.
HEN. Quorsum times? Pellatur ignavus metus. 4380
Solum iuvat secreta saepe volvere.
HUNG. Saevi tyranni ereptus insidiis miser,
Supplex tuo vivere sub imperio, comes
Illustris, atque signa, dux, cupio sequi.
HEN. Propago clara equitumque generosum genus, 4385
Iam vos sequetur digna facilis gloria.
Me grata delectat voluntas civium
Vestramque tantam laetus amplector fidem.
At quas tyrannus copias ducit doce.
HUNG. Pauci sequuntur sponte signa milites 4390
Et arma iungere cogit Richardi metus.
Sese magis dubius metuit exercitus.
Suis nil armis miles audet credere.
HEN. Tu transferas ad castra milites sua.

HENRICUS COMES, STANLEIUS HEROS

HEN. Nisi vota fallunt vitricus venit meus, 4395
Domus suae Stanleius eximium decus.
Verumne video corpus? An fallor tua
Deceptus umbra? Spiritus vires capit,
Exultat animus, et vacat pectus metu.
STAN. Et nostra dulce membra recreat gaudium. 4400
Generum iuvat videre. Complexus mihi
Redde expetitos. Sospitem qui te dedit,
Det tua <ut> vicissim coepta perficiat Deus.
HEN. Dabit, tuo si liceat auxilio frui.
STAN. Utinam liceret quae velim.
HEN. Quidni potes? 4405
Quid non licebit?
STAN. Saepe quod cupis tamen
Non absque magno perfici damno potest.
HEN. Quidnam times, dum patriam iuvas tuam?
STAN. Quod vita chara filii fuit mihi.
HEN. Servat Richardus obsidem fidei tuae? 4410
STAN. Ne te iuvarem pignori datum tenet.
HEN. O subdolum scelus, o tyrannum barbarum!
Amore quos fidos parum credit sibi,
Horum fidem crudelis exprimit metus.
STAN. Iram coerce, pectus et nobile doma. 4415
Palam iuvare si nequeo, furtim tamen
Subsidia nunquam nostra deerunt tibi.
HEN. Discessit. Heu me lenta vitrici fides
Perturbat. Huius quanta spes fulsit mihi!
Frustra at querelis pectus uritur anxium. 4420
Vanisne iuvat implere caelum questibus?
Quin triste praecipitare consilium decet.

ACTUS V, SCENA iv
DUX NORFOLCIENSIS, RICHARDUS REX

NORF. Armatus expectat suum miles ducem.
Bellum ciebunt †aereum,† nec moras sinent.
Richardus huc dubio venit princeps gradu. 4425
Secreta solus volvit, et curae premunt.
Quae subita vultus causa turbavit tuos?
Quid ora pallent? Mente quid dubia stupes?
RICH. Norfolciae charum caput, dux nobilis,
Cuius fuit mihi semper illustris fides, 4430
Falsa nihil celabo fronte perfidus.
Horrenda noctis visa terrent proximae.
Postquam sepulta nox quietem suaserat
Altusque teneris somnus obrepsit genis,
Subito premebat dira furiarum cohors 4435
Saevoque laceravit impetu corpus tremens
Et foeda rabidis praeda sum demonibus
Somnosque tandem magnus excussit tremor
Et pulsat artus horridus nostros metus.
Heu quid truces minantur umbrae Tartari? 4440
NORF. Quid somnia tremes noctis et vanas minas?
Quid falsa terrent mentis et ludibria?
Iam strictus ensis optimum augurium canit.
Aude satis, nec vota formides tua.
Tibi rebelles spolia tot cives dabunt. 4445
Vinctae fatebuntur manus victoriam.
RICH. Nil pectus ullus verberat tremulum metus
Ignava nec quassat tumultus corpora.
Audere didicimus prius. Telis locos
Hostes vicinos iam premunt. Bellum vocant. 4450
Acies in armis nostra ex adversis stabit.
NORF. Quid agimus? Heu quid caeca fata cogitant?
Quidnam parat suspecta civium fides?
Inventa nuper scripta me talia monent:
Norfolciensis inclyte 4455
Nil coeperis audacius,
Nam venditus rex pretio.
Richardus heros proditur.
At nulla nostrum macula damnabit fidem.
Richardi nunquam signa vivus deseram. 4460

ORATIO RICHARDI AD MILITES

Let them put on their headpieces and exhort one another.

Comites fideles, milites, et subditi,
Crudele quamvis facinus et dirum scelus
Olim patravi, lacrymis culpam piis
Satis piavi sceleris et poenas dedi.
Satis dolore crimen ultus sum meo. 4465
Vos tanta moveat ergo paenitentia.
Partum tueri melius est quam quaerere.
Pugnate fortes, regna parta viribus
Vestris studete fortiter defendere.
Non est opus cruore multo. Wallicus 4470
Oppugnat hostis, regna vindicat impudens.
Illum sequuntur perditae Anglorum manus,
Sicarii nequam genusque prodigum,
Vestraeque flamma patriae gens Gallica.
At civium me credidit manibus Deus 4475
Quorum fides spectata mihi semper fuit,
Quorum paravi viribus regni decus.
Orisque nisi decipiar interpres, truces
Victoriam vultus ferunt, dandam mihi.
Oculi necem diris minantur hostibus. 4480
Vicistis, inquam. Vicit Anglorum manus.
Suo video cruore manantes agros.
Simulque Gallos, Cambrios simul leves
Mox foeda victos strages absumet mea.
Sed fata quid moror mea? Cur his vocibus 4485
Vos irruentes teneo? Mihi veniam date
Nunc. Quanta clemens ultro concedet Deus
Si vincat ille? Vos manent dirae cruces,
Ferrum, catenae, et dura collo servitus,
Et nostra membra quaerit ensis hostium. 4490
Me nil morabor. Cura sit vobis salus.
Consulite vobis, liberis, uxoribus.
Prospicite patriae, haec opem vestram petit.
Estote fortes. Victus hostis occidat
Dubiumque Martis exitum nemo horreat. 4495
Nobis triumphi signa dantur maxima.
Non vos latet summa ducis prudentia
Niti salutem militum. Nullos habet.
En vultus Henrici. Minas frustra times
Et robur invictum ducis Richmondii. 4500
Infesta quare signa campis fulgeant.
Cursu citato miles infestus ruat
Et hostis hostem vulneret, ferus ferum.
Vos, vos triumphus, nobiles socii, manet.
Hac namque dextra spiritum eius hauriam 4505
Qui causa bellorum fuit civilium.
Aut moriar hodie aut parabo gloriam.

NUNCIUS, RICHARDUS REX, DUX NORFOLCIENSIS

NUNC. Magnanime princeps, iussa perfeci tua.
Respondit ore Stanleius duro nimis:
Si filium mactes suum, plures habet. 4510
RICH. Detractat ergo perfidus iussus meos
Ingratus hostis et scelestus proditor?
Mactabo natum. Vota persolvam statim
Te digna, patre. Tam diu cur filius
Vivit scelesti patris? O patiens nimis, 4515
O segnis ira post nefas tantum! Mea
Tu iussa perage. Mitte qui velox mihi
Eius perempti referat abscissum caput.
NORF. Nimum doma, nec impius vexet pater.
Iam bella poscunt, tempus haec aliud petunt. 4520
Signis vicina signa fulgent hostium.
RICH. Parcamne nato inultus impii patris?
NORF. Post bella natus patris expiat scelus.
RICH. Ergo nefandi patris invisam prolem
In castra ducite. Marte confecto statim 4525
Capite paterni criminis poenas dabit.

ACTUS V, SCENA v
ORATIO HENRICI COMITIS AD MILITES

O sceleris ultrix, signa quae sequeris mea
Britanna gens, vanos metus nil somnies.
Sin ulla iustus bella curet Iupiter
Nobis favebit regis excusso iugo, 4530
Quos liberam videre patriam iuvat.
En rapta fraude sceptra iure poscimus.
Quae causa belli melior afferi potest
Quam patriae hostis, regiae stirpis lues?
Ergo tyrannus morte crudeli cadat. 4535
Scelere Richardus impios vincit Scythas.
Te, Nero, vicit caede matris nobilem.
Suos nepotes ense mactat impio.
Matris probro nihil pepercit filius.
Stuprare neptem audet libido patrui. 4540
Sic fratris exhibes honores manibus?
Cesset timor et infestus hostem vulneres.
Nil arma metuas tanta. <Istum> media ducem
Linquent arena, quos sequi cogit metus.
Parum ducem tuentur inimici suum. 4545
At sint fideles nec suum spernant ducem.
Pugnent acriter et millibus multis ruant.
Non copiarum numerus at virtus ducis
Victoria potitur et laudem <magnam> feret.
Huius timebis arma qui scelus timet 4550
Nullum? Nepotes morte confecit suos.
Pietas in illo? Sanctitas? Pudor? Fides?
Asyla rupta, frater occisus, stupro
Tentata neptis, falsa cui denique fides.
Quid non patravit patriae pestis suae? 4555
Adversus hostem corpus ense cingite.
In bella ruite agmenque strenue rumpite.
Tollantur alte signa. Quisquis occidat
Bello fidelis perfidos, pius impios.
Placidus tyrannum, mitis immitem petis. 4560
Quod si liceret (salvo honore principis)
Ad genua vestra volverer supplex petens
Ut verus haeres Anglici Henricus throni
Vincat Richardum sceptra qui furto tenet.
Sin vincat ille, vester Henricus vagus 4565
Patria exsulabit aut luet poenas graves
Et vos pudebit colla victori dare.
Petatur ultro dum parat vires modo.
Aut perdat, aut peribit, hoc certum mihi.

Heare the battle is joyned.

Uppon his retourne, let gunns goe of and trumpetts sound, with all stir of souldiers without the hall, untill such time as the Lord Stanley be one the stage ready to speake as followeth.

STANLEIUS AD MILITES

Properate, solvite patriam tyrannide. 4570
Infesta ferte signa pugna dum calet
Ut verus haeres regna teneat Angliae.
Pugnabit adversus scelus virtus pia.
Pugnate tantum, vestra nunc victoria.
Si vincitis, patria tyranno libera. 4575
Medios in hostes ruite passu concito.

The battell.

Let hear be the like noyse made as before, as soone as the Lord Stanley hath spoken, who followeth the rest to the feild. After a litle space, let the Lord Northumberland come with his band from the fielde, att whose speech let the noyse cease.

ORATIO COMITIS NORTHUMBRIAE AD MILITES

Northumbriorum illustre nil damnes genus
Nostramve lunam miles ignavam putes
Quod tela fugiens hostium tergum dedi.
Immane regis execror tandem scelus. 4580
Horreo suorum sanguine madentes manus.
Suasit vetustas fatidica regi fore
Victoriam, manus prius si conferat
Mutata quam sit luna. Luna nos sumus.
Mox ergo lunam milites mutabimus 4585
Tyrannus ut dignas scelere poenas luat.

Let hear be the like noyse as before, and after a while let a captaine run after a souldier or two, with a sword drawne, drivinge them again to the feild, and say as followeth.

CENTURIO

Ignave miles, quo fugis? Nisi redis
Meo peribis ense. [ . . . . . . . . . ]

After the like noise againe, let souldiers run from the feild, over the stage one after another, flinginge of their harnesse, and at length let some come haltinge and wounded. After this let Henrye Earl of Richmond come tryumphing, having the body of King Richard dead on a horse: Catesby and Ratcliffe and others bound as prisoners.

NUNCIUS

Sedata lis est. Iudicium Mavors tulit.
Iacet Richardus, at duci similis iacet. 4590
Postquam feroces mutuo se acies vident
Et signum ad arma classicum cecinit tuba,
Saevus paratum miles in bellum ruit.
Fugiente tandem milite comitem videns
Equo Richardus admisso in illum ruit, 4595
Catulis Nemeus ut furens raptis leo
Per arva passim rugiens saevus volat.
Vexilla comitis forte Brandonus tulit
Hastam cuius cruore tepefacit suam.
Hinc se Richardo Cheneus <in > armis valens 4600
Offert. Richardi hic viribus †una† cadit.
Ventum est ad hostem quem valide solum petit.
In comite solo commorabatur ferox.
Potenti contra dextera sese comes
Defendit. Aequo Marte pugnatur diu 4605
Donec tot hostes convolant illo simul
Ut ille multis vulneribus fossus cadat.
O laude bellica inclytum vere ducem,
Si saeva Gallus arma sensisset tua
Vel perfidus fallas datam Scotis fidem. 4610
Sed sceleris ultor, caelitum potens pater,
Est sero vitam sed satis ultus tuam.

ORATIO HENRICI COMITIS

Rector potens Olympi et astrorum decus,
Terrestium qui pastor es fidelium
Et principum cuius est potestas cordium, 4615
Tu laeta regibus trophaea collocas.
Nitida caput cingis corona regium.
Solus deorum falsa vincis numina
Hostesque generi adfliges invidos suo.
Ingens honor debetur et gratia tibi 4620
Quo splendidum nobis triumphum indulseras.
Cedit tuis armata iussibus cohors.
Si strage quis saeviret Astyages ferox
[Phrygiove Pelops rege natus Tantalo,]
Expectet ille Cyrum, et ultorem tremat. 4625
Henricus audebit Richardum pellere.
At tu, nitentis o gubernator poli,
Quem terra colit et vasta mundi fabrica,
Dum corpus aura vescitur nec ultimum
Diem fati claudunt sorores invidae, 4630
Teneros levis dum nutrit artus spiritus,
Te laude perpetua canemus, debitas
Tibi afferemus gratias, potens Deus.
Tu belluam meis domandam viribus
Mitis dabas, heu civibus pestem suis. 4635
At vos, graves passi dolores milites,
Curate mox inflicta membris vulnera
Crudele ne quo serpat ulcus longius.
Reliqui sepulchra mortuis mites date.
Et inferis debetur excellens honor. 4640

STRANGUS HEROS PUER, HENRICUS COMES, STANLEIUS HEROS

STRANG. Non semper aequor fluctibus rabidis tumet
Nec semper imbre Iupiter pulsat mare.
Non semper acres Aeolus ventos ciet
Nec semper humiles caeca calcat sors viros.
Aliquando fluctus sternitur rabidi maris. 4645
Illico caput radiatus et Titan micat.
Pressosque tollet aequa sors tandem viros.
Rex exsul olim Gallicis et Britonum
Latens in oris victor en potens suo
Regno potitur. Regis o charum caput, 4650
Salve, tuoque laetus in solio sede.
Multos in annos, Angliae verum decus,
Foelix deinceps subdiditis vivas tuis.
Fideique captivos tuae hos clemens cape.
HEN. O Stanleiorum chara progenies mihi, 4655
O Strange nobilis, en libens te conspicor
Quos mihi dedisti reddo captivos tibi.
STAN. Rediisse charum patri salvum filium
Crudelis elapsum tyranni dextera
Exultat animus laetus, o fili mihi, 4660
Pericula post tam dira quod sospes venis.
HEN. Regno mihique gratulor. Regno gravi
Quod sit tyranno liberum, porro mihi
Quod sceptra regni tracto regalia mei.
Quare supremo, regna qui dedit, Deo 4665
Laudes canamus ore supplices pio.

Let a noble man putt on the crowne upon Kinge Henries heade att the end of this oration, and the songe sunge which is in the end of the booke. After an Epilogue is to bee made, where in lett be declared the happy uniteinge of both houses, of whome the Queenes majestie came, and is undoubted heyr, wishinge her a prosperous raigne.

EPILOGUS

Extincta vidistis puerorum corpora,
Horrenda magnatum furentum funera.
Funesta vidistis potentum proelia
Et digna quae cepit tyrannus praemia. 4670
Henricus illustris comes Richmondius
Turbata pacavit Richardi sanguine,
Antistitis commotus Eliensium
Sermone foelici sagaci pectore
Et gloriosi Marte Buckinghamii 4675
Tum Margaretae matris impulsu suae,
Illustre quae nostrum hoc suis collegium
Christoque fundavit dicatum sumptibus.
Quae multa regalis reliquit dexterae
Nunquamque laudatae satis mentis suae 4680
Praeclara cunctis signa quondam saeculis.
Hic stirpe regali satus Lancastriae
Accepit uxorem creatam sanguine
Eboracensi. Sic duarum foedere
Finiunt in aeternum domorum iurgia. 4685
Hinc portus hinc Anglis quietus perditis
Finisque funestae fuit discordiae.
Hinc illa manavit propago nobilis
Haeresque certus qui Britanni cardinem
Regni gubernans iure rexit iam suo 4690
Henricus, Henrici parentis filius,
Qui verus afflictae patronus patriae
Tum singulis unum reliquit commodis
Praestantius multo, licet quam plurimis,
Cum tam potentem procrearet principem 4695
Elizabetham, patre dignam filiam
Canosque vincentem seniles virginem,
Quae regna tot Phoebi peractis cursibus
Commissa rexit pace foelix Anglica,
Quam dextra supremi tonantis protegat 4700
Et illius vitam tegendo protrahat.

Finis