Tessera caerulea — commentariolum.
Tessera rubicunda — nota textualis. Tessera viridis — translatio.
PRAEFATIO AUTHORS DUOBUS PRIMIS PLANTARUM LIBRIS OLIM EDITIS PRAEMISSA
LECTORI
ONSIDERANTI mihi aliquando quam incredibili studio summi semper poetae hortos et rura et nemora coluissent, ita ut ubique alias exsulare Musarum regno sibi viderentur, admirari profecto subiit quo malo astro plantarum effectum sit, ut nemo adhuc illarum tantam pulchritudinem tantasque virtutes versu celebraverit. Ingens vere sylva materiae, et innumerabiles deliciarum flores, nec minores utilitatum fructus redditura, quaeque praeter ipsarum iucundissimam historiam (quae quam late pateat omnes norunt, vel potius nemo noscere valet), totam humani corporis fabricam et universam medicinae rationem complectitur. Unde equidem inducor fere ut credam illos tantos viros, non quod haec minus apta nata essent poetarum culturae, sed infinita rei magnitudine et inexplicabili pene varietate fuisse deterritos, atque ita cum spe absolvendi operis voluntatem abiecisse incipiendi. Ego igitur homuncio literarius, vix algae prout merita est laudandae idoneus, id aggrediar quod semidei illi non ausi refugerunt? Quidni aggrediar scilaudumillelicet? Illis enim turpe videbatur non omnia, mihi glorium est vel parum facere. Satis mihi honori fore putabo si paucis incisum truncis nomen meum, vel (quod regale esse dicitur) paucis floribus inscriptum legatur. Itaque ne tot quidem germina colligata in hunc fasciculum videbis, quot unius medicamenti compositionem aliquando ingrediuntur, et binos hosce libellulos tanquam exiguas tibi pillulas offere videor, ex diversarum herbularum quasi farragine confectas et nitore quodam styli deauratas, quarum quidem in delectu non ita multum laboravi, sed velut sorte ductis aut fortuito oblatis contentus fui, quia nulla fere sit quae non abunde succorum possit effundere, si apto modo et artificiose exprimantur, neque ullam certe invenies tam ieiunam et tam sterilem, ut materiam nequeat ad librum integrum, si bene excutiatur, copiosissime suppeditare. Modus autem mihi maxime genuinus et proprius huic operae videtur, not ut illarum vires cruda simplicique enumeratione tanquam in pila simul contundatur, sed ut lento poeticarum ambagum igne lenique tormento quasi distillando evocentur, neque ea potissimum coniungenda iudicavi quae vim esset similem naturamque nacta, ne fastidium pareret satietas, sed diversa et quam maxime discrepantia connectere malui, ut vividius gratiusque ex vicinitate contrariorum colores elucerent.
2. Notas autem breves placuit subiungere, non eruditionis ostendae gratia (quae hic magna sane non est: quid est enm facilius quam unum et alterum herbarium evolvere?), sed quia praeter ipsos medicos (quos ego non docere velle, sed oblectare, prae me fero) non ita multi fortasse lectores invenientur qui in historiis plantarum satis sint versati ad ipsa aliquarum nomina intelligenda. Est enim pars quaedam philosophiae extra publicas plateas aut itinera usitata, inter avia atque inculta doctrinae fere posita. His igitur mihi vicem lexici supplere visum est. Sed et ipsarum quoque plantarum gratia, ne poetico more tractari fraudi possit esse illarum verae gloriae, atque ipse videar non eiusmodi facultates attribuisse quas natura dederit (quae quid esset optimum factu cogitavit, non quid verbis belissime possit exornari), sed eas affinxisse quae materiam praeberent ad pompam atque inanem voluptatem uberiorem. Nam quia nobis aliquando mentiri concessum est, eaque libertate immodeste abutuntur aliqui, ita in totum fides omnis abrogatur, ut non sine haesitatione credatur cum dicimus,
O Laertiade, quicquid dicam, aut erit, aut non.
Itaque testes adhibere volui idoneos, hoc est, libera solutaque oratione usos. Ea enim cum versu comparata solenne iusiurandum est. Duobus autem (qui legitimus est numerus) contentus sum, et Plinium atque Fernelium 
potissimum elegi, quod ille sit indubitatae Latinitatis author, et hic inter recentiores ut optimus sentiendi, ita non malus dicendi magister. Priorem vero siquis recuset tanquam sublestae Graecorum fidei nimium credentem quam cui tuto credi possit ipsi, profecto ita inveniet nihil ab eo memoratum super hac materia quod non ab omnibus rei herbariae scriptoribus repraesentetur. Neque te tamen, quia plantarum voces sermonesque hic audis, tanquam si esses in sylva Dodonaea, oracula expectare iubeo, quae in hoc solo vereor ne versus nostri referant, quod fortasse tam mali reperientur quam quos ipsi dii olim consulentibus ex adytis suis effuderunt.
3. Rationem facti mei reddidi. Sed siqui in hunc librum inciderint qui priorem legerint non ita pridem a me vernaculo sermone editum, metuo ne ansam inde arripiant ad quaedam reprehendenda, de quibus abs re non erit purgare me breviter in antecessum. Ac me primo quidem ab aliquibus nimiarum deliciarum et levitatis accusatum iri praevideo, quod susceptis ingentibus argumentis, in iisque duorum aut trium quasi dierum itinere confecto, aut fatali quadam lassitudine ac desperatione metae subsistam, aut veluti novo quodam oestro percitus in aliam repente viam me coniiciam, ita ut non solum dimidium (quod aiunt), sed tertia pars operis sit semper toto meo maior. “Apage (inquient) desultorem hunc Pegaseium!” At quo spiritu, quo hiatu, quam praeclara minitatus exorditis!
Bella cano, fatique vices.
Tu bella, ignavissime, qui vel arma tam cito abiicis, vel ad alia castra te proripis, ante tubam pene transfuga? Vel si pugnam unquam capessis, Gallorum veterum ritu, plus quam vir eam inis, plus quam mulier statim deseris? At qui poemati animum applicat, tanquam si uxorem duceret, sive gratae facilesque res, sive durae et pene intractabiles occurrant, neque taedio ab illo abhorrere, neque novis amoribus avocari debet, neque divortium meditari, neque ullo tempore relinquere, donec ad supremum usque umbilicum, velut ad terminum vitae naturalem, perduxerit. Atque hoc quidem quod mihi vitio vertunt cum negari non possit, rectene an secus factum sit videamus.
4. Primum igitur, quod de vita humana verissime dictum est, plus quam mihi opus est in poemata mea quadrare suspicor: optimum esse non nasci, proximum quam ocyssime vita fungi, et si ad omega usque perducantur (quo certe Homerica singulari foelicitate adhuc vegeta pervenerunt) magnum esse periculum ne prius delirare incipiant. Solam esse ineptiarum gratiam tempestive, hoc est cito, desinere, nimiumque longe progressum esse authorem qui lectores suos pone se relicturus est defatigatos. Haec si male scribimus, facile brevitatem, non ita facile susceptionem operis excusabunt, neque tam inconstantia mea, quod inchoata non absolvam, quam constantia damnabitur, quod nova subinde inchoare non cessem, nimiumque (Fortunae more) constans in levitate mea videbor. Sin ea quae tibi apponimus (quod o utinam, lector!) arrideant stomacho tuo, boni profecto consulere debes, quod ea moderatione utamur ut neque esurientem te, neque nimium cibo oneratum ac nauseabundum dimittamus. Adde quod haec nostra qualiacunque tentamenta aliorum industriam poterunt forsitan excitare, qui ad eadem vel nobiliora perficienda maiori animo maioribusque opibus instructi accedent, sicut Agesilai olim non ita magni in Asia progressus, sed in eo genere primi, ad eam totam gloriosissime subiugandam Alexandro Magno viam aperuerunt. Postremo (nequid tibi amico (uti spero) dissimulem meo) non tam consilio quam aestu quodam mentis hac ago, nam neque nihil facere possum, neque aliam aberrationem a molestiis habeo. Itaque taedio rerum humanarum ad haec solatia literarum amoeniorum (nimium fortasse natura consuetudineque grata) aeger animus se confert, et non ita diu postea, earum ipsarum subeunte paulatim odio, interrupto cursu ad alia deflectit. Gravius autem instare, et quasi meo me gladio ferire, videbuntur, qui ea mihi in memoriam redigent quae contra veterum fabularum in re poetica usum, exoletarum iam et repetita millies interpolatione tritarum, tam atroci indignatione declamaverim, cum ipsa Veritas in sacrosancto Dei volumine et reverendis ecclesiae monumentis novum ingeniis hominum et ampliorem ditioremque mundum poeticum patefecerit.
5. “Haec tu (inquient) cum et dixeris ipse, omnibus bonis applaudentibus, et exemplum aliis in Davideide tua dederis, tanquam apostata Iudaeus, fastidito manna ad Aegyptiorum allia caepasque reverteris? Post adventum Christi ispius in carmen tuum daemoniorum oraculis silentium imponentis, iterumne Apollinis vocem e tripode tuo profano audiemus? Recuperatam ex monstris et purificatam Sionem iterumne illa pulsorum deorum νεκυία occupabit? Et (quod propheta tanquam ultimum in malis minitantur) occurrent daemonia onocentauris, et pilosus clamabit alter ad alterum. At hoc non minus Musae tuae pudendum ac miserandum videri debet quam si recidiva Magdalena rediret ad lupanar. Et vide quam te poena peccati tui non sequatur (ut scelestos solet), sed certe comitetur: ipsa materiae humilitas tibi pennas subsecat? Cum herbulis tuos humo affixus es. Non potes hic, ut olim, in altos nubium tractus. Neque te quidem, tanquam Vulcanum illum (iam tuum iterum) in fabulis, cum a coelo decideris, claudicare miramur.“”
6. Vehemens accusatio, et prima facie terribilis! Ego vero illud quod admiranda Dei opera celebrat non longe abesse arbitror a sacro poemate. Multarum autem plantarum viribus vix quicquam reperiri potest in natura rerum admirabilius, itaque inter alia sonantiora, hoc etiam nomine a divino poeta numen laudatur, quod producat in montibus foenum, et herbam usibus humanis. Neque ea (puto) libertas impudenter sumpta videbitur qua loquentes eas introducam, cum et sacer ipse codex alloquatur illas tanquam intelligentes. Benedicite universa germinantia in terra Domino, laudate et superexultate eam in soecula. Non sunt habenda pro mendaciis quae neque credi possunt, neque credi sibi postulant. Quod autem aliquando deorum nomina et transformationum fabulae intermisceantur, ipsa profecto materia me coegit invitum ut id facerem, quae alia ratione noluit splendescere, si hac modo splendeat. Nulla picta vestis nativo veritatis habitu vivisque coloribus pulchrior existimanda est, sed aliquibus personis et aliquo in loco potest esse convenientior. Ne regem quidem ipsum aliquando saltare dedecet, at profecto indecore faceret, si saltaret augustum illum indutus ornatum in quo inauguratus est. Non est itaque in hoc opere styli illius heroici requirenda maiestas (qua pro comperto habeo nullam unquam plantam fuisse usam), quoniam nullo hic modo volare animus est, sed pauca quaedam in horto spatia sanitatis partim gratia, partim delectationis, ambulando conficere.
7. Tertium restat, et quod difficilius fortasse diluetur. Nam et ipse mecum iamdudum statui finem facere scribendorum carminum, idque tam solenni more sum professus publice, ut pene pondus habeat iuramenti, nec negari potest,
Si quidem hercle possim nil prius, neque fortius.
Ecce autem de novo. Qua de re, quoniam versibus rationem reddere me memini, lubet sane (quod poetam posse suo iure facere Martialis affirmat) epistolam iis claudere. Erant ad amicum scripti doctissimum ingeniosissimumque, sed eodem cacoethe, quanquam mitioribus, ut aiunt, cum symptomatis laborantem.
“Ergo iterum versus?” dices. “O vane! Quid ergo
Morbum eiurasti toties, tibi qui insidet altis
Non evellendus vi vel ratione medullis?
Numne poetarum (merito dices) ut amantum
Derisum ridere deum periuria censes?”
Parcius haec, sodes, neve inclementibus urge
Infaelicem hominem dictis. Nam fata trahunt me
Magna reluctantem, et nequiquam in vincla minacem.
Helleborum sumpsi, fateor, pulchreque videbar
Purgatus morbi. Sed luna potentior herbis
Insanire iterum iubet, et sibi vindicat agrum.
Illa iubet, calamum posco, victusque trecentos
Mane malos fundo versus, quos iam furiosus
Iacto ceu lapides, ut quisquam occurrit in omnes.
Te quoque, amice, meis ἑκατηβόλος ὥσπερ Ἀπόλλων
Missilibus fero, δεινὴ δ᾿ ἐπιγίνετο κλαγγή.
Quid facias homini quem nec * mala publica possunt,
Neve a cantando sua deterrere, vel ipso
Frigore vocalem, coeloque pluente cicadam?
Nimirum, ut quaedam, bene quam iuvenesque senesque
Et pueri norunt, video meliora, proboque,
Sed male naturam cataphractam armatus inepta
Aggredior furca. Tydides certe ego non sum,
Nec possum superare deam, cedamus opertet.
Tu quoque, ni fallor, qui mundi arcana futuri
Voce tonas populo, mysteria magna locutus,
Esset de coelo Elias tanquam ipse reversus,
Nocte, domi paulatim hominem atque humana resumens
Post Bacchi calices et fumos nobilis herbae
(Nempe scio moderate, et ut ipse quoque utor utrisque)
Nectere carmen amas tenerum, lepidoque furore
Non sine nequitiis resolutum ludere doctis.
Ergo eadem peccanti aequum est te ignoscere amico.
Nam neque nos nullo nugarum fine protervi
Semper ineptimus, sed habemus scilicet ipsi
Intervalla quidem melorum lucida rerum.
Infima regna cano, sed longe maxima vitae,
Quaeque ferum in sylvis agitant immanibus aevum,
Quaeque sub humana discunt mansuescere cura,
Quaeque levant sursum se patris ad oscula solis,
Quae fontes fluviosque bibunt, quae sicca tenentes
Et quascunque sacrum Iudaei principis olim
Non ego, Nestoreae quercus si suppetat aetas,
Incipiam tamen, et nemoris primordia sancti
His alius plures adiunget forsitan umbras,
Numen ades iam nunc, divum doctissime Phoebe,
Quaque venis, fundas circum lucemque caloremque,
Qualem te sentit brumalis vincula mortis
Ad Colchos Aries cum te vehit aureus aureum,
Unde inter ingrediar? Nam me blandum allicit omnis,
Non ego me methodo astringam serviliter ulla,
Quo me spes praedae et generandi gloria mellis,
Non hic areolis hortorum emblemata iustis
Naturae sed nos effusa sine ordine dona
Et variae reverenda imitabimur avia sylvae.
Tu primae augurium da, flave Diespater, herbae,
Omen adest faustum, bene habet, sperare iubemur.
Nam te prima oculis offers, vettonica, nostris,
Opportuna venis, generosa patrona cerebri.
Non te (crede mihi), nihil hoc, vettonica, tangit.
Te vero, ut merita es, viridis stirpis optima gentis,
Ille quidem Hercyniae faelicia germina sylvae,
Musa tuas iusto celebrasse volumine laudes
Ipse suos Caesar voluit memorare triumphos.
* Nam haec omnia scripta sunt paulo
ante foelicissimum regis reditum
Qui mea cuncta tibi breviter cupis acta referri,
Qua patet humanus nostra est provincia mundus,
Porrectum medio cernit quodcunque sub axe,
Sed data praecipue capitis mihi cura regendi,
Firmo fatiscentem, et sinuosa palatia purgo.
Illa oriunda polo, dilapsa nitentibus astris,
Heu mihi, quam fragilem pauper iam cogitur aedem
Pestiferi infaelix patitur contagia tecti,
Saepe aliquis sacri correptus fulmine morbi
Saepe caput celeri circum vertigine fertur,
Saepe gravis dolor incudem sub vertice tundit,
Saepe aliquas motus partes sensusque relinquunt,
Mezenti superat furias, et corpore eodem
Ast alios premit integra caligine torpor,
Heu vitam affinem similemque per omnia morti!
Saepe agitat vanis rationem insania visis,
Saepe etiam absumpto nervorum divite succo
Perpetuum vinclis quatiuntur membra solutis
Haec, et quae noceant sacro mala mille cerebro
Me pater aeterno iussit compescere bello,
Ac velut Aeneae mater vel mater Achilli,
Divinum folium informans unum omnia contra
Additur et succi non enarrabilis humor,
Phoebe pater, non me ignavam coelestibus armis
Non caput absolvet solum me crimine tanti,
Cum corda occlusis pulmonibus occupat humor,
Imparibus tentat conatibus excutere hostem,
Me petit, advenio. Reseratur semita cordis,
Vitali Zephyro mulcentur pectoris aestus,
Pellitur a siccis serpens quartana cavernis,
Tristia pelluntur stomachi fastidia crudi,
Sedatur torti tempestas turbida ventris,
Eluitur croceo tinctura inamabilis ore,
Lentus inhaerescens venis lunaeque rebellis
Alba sed illicit hauritur sentina floris.
Sistitur ipse etiam, rubroque remittitur orbi
Sistitur insanos matrix motura tumultus,
Maternusque tumet non fluxo pondere venter,
Sed cum natalis sacer ingruit impetus horae,
Quid quod et articulis podagram discedere cogo?
Quid quod serpentum furialia pello venena,
Illos subtili ferit arcanaque sagitta,
Sic, pater arcitenens, victum Pythona fuisse
Quid quod de membris per me dolor omnibus actus,
Quid quod defessis redeunt viresque vigorque,
Nec miserae satis est incommoda tollere vitae,
Per me purpurei formosum lumen honoris,
Talem me genuit faustis Hispania sylvis,
Nec Traianum orbi magis est genuisse regendo,
Implevit numerum certe laudum ille mearum,
Sed bonus a princeps, fatorum quam breve donum est
At nostra aeternum gentes virtute fruuntur,
Nostra capillaris cum sit domus optima gentis,
Pro cunctis voluere loqui. Numerosa propago,
Et filices, quarum est dominatio lata per agros,
Quidam etiam aetherios hinc deduxere cometas,
Sed consanguineos libet haud agnoscere tales,
Funditur augurio noster meliore capillus,
Ipsa mihi multum scit se debere venustas,
A me formosi lasciva volumina crinis,
Me cole quisquis amas, laetam nutrire memento
At nudum sine honore caput, tritisque capillis
Nimirum, tenerae nec credunt ista puellae,
Sic Veneri (delector enim cognomine diva)
Ipsa modesta quidem, contentaque simplice cultu.
Sobria praecipue, nec dulcia flumina libo,
Propinat plantis cum Iupiter ipse salutem,
Germina multa vides totum exhaurire liquorem,
Vitiferi credas habitantes litora Rheni
Me pudet hoc. Tactos foliis trepidantibus imbres
Non equidem invideo bibulis, nam laeta viresco,
Me tamen immergunt medici crudeliter undis,
Persequor humores odio post fata perenni.
Per iecoris splenisque vias renumque meatus
Et multos prono secum vehit agmine morbos,
His ego pro meritis poteram meruisse videri
Sed vertente polo recipit si sidera pontus,
Salvia, quae multis titulum virtutibus imples,
Cum damnosa tuo fugiant oblivia dono,
Mnemosynae charam celebrabunt iure Camaenae,
Celso monte super saxo circundata mentis
Artifici fuerit dextra fabricator oportet,
Hic sacra spirituum glomeratur turba potentum,
Concilium hic summis magnum de rebus habetur,
Fervet opus, portisque vagum ruit omnibus agmen,
Scilicet aetherios artus bombycina vestit
Omnia sed longo labefacta labore fatiscunt,
Saepe etiam intentos operi passimque vagantes
Saepe Venus toto praedatrix corpore raptos
Inde graves sensus invadit plumbea pestis,
Colluvies animam morborum frigida inundat
Inde tremunt nervis perterrita membra solutis,
Vix ori calices sitienti dextra vacillans
Tum demum apparet quantum tu, salvia, possis,
Frigore vallatum densisque humoribus hostem
Spiritibusque fatigatis certamine tanto
Et nova vita redit (liceat si dicere) vitae,
Et nervis iam membra suis religata tenentur,
Cuncta tuo adventu stabilis: tam fortia quisquam
Non fragili laxos solidas ferrumine dentes,
Ah! nunquam ruat hoc tam pulchrum atque utile vallum,
Lubrica tu firmas teneri primordia foetus,
Mors fera, parce precor vitam anticipare vel ipsam
Ah nimium properas, siquidem in navalibus ipsis
Parva quidem memoro. Tu coram absentia sistis,
Sed fluidarum animo signas vestigare rerum,
Ne male diluto fugiant pigmenta colore,
Ite procul, curae (nimium mihi turba sodalis),
Laeta venit, sertisque volens me cingit odoris.
Iamdudum insolito iuvenescunt corda sereno,
Iure tuam frondem signaris imagine cordis,
Vultibus impressum veluti regalibus aurum
Te fugiunt pluviae, te venti et nubila mentis,
Nec Bacchus plus ipse iuvat, cum rore superbo
Dulcia mortalis portans oblivia sortis,
Nescio quid plerumque bonis turbatur in illis
Nec saevum occidit Bacchus, sed vulnerat hostem,
At tua lene fluit, sine vi, sine faece, voluptas,
Nec nimium melli vicinus aculeus haeret,
O munus coeleste datum mortalibus aegris!
Infestant aliae pestes, haec possidet orbem,
Gaudeat innumeris et abundet floribus aetas,
Circumfert humana suum natura venenum,
Est morbus, nomen scorbuto Saxones indunt,
Faelix barbaricum cum quae ridet Graecia nomen!
Monstrum atrox! Nullum quo misit tetrius unquam
Centum illi horribiles, centum (mirabile!) formas,
Inter limosas abdominis ille paludes,
Illum et desidia, et nimii perperere labores,
Saepe etiam febris defunctae saevior haeres,
Nascitur exiguus, facilique domabilis arte.
Sic stupet ingentem Nilus crocodilon ab ovo,
Humore obscoeno et salibus nutritur adustis,
Ille nec in cunis tentat nihil improbus infans
Herculei citius non incepere labores,
Qui modo natus erat, iamdudum membra fatigat
Et languent, parentque animae non laeta moventi,
Pectore deducto vix aeger anhelitus exit,
Mox late dat signa sui fidentior hostis,
Tetra situ putri, fraudataque dentibus ora,
Nausaeque et vomitus, et clausi tormina ventris
Offusaeque animo tenebrae, sensusque ligati,
Hoc monstrum mihi tale dedit natura domandum
Sic taurum vigilemque draconem vicit Iason,
Sed vicit, rediitque potitus virgine et auro,
Gaudebam quod dura mihi provincia cessit,
Ipsa (fatebor enim) capior dulcedine laudis,
Invideoque illis quas magni charta Galeni
Invidit merito iuvenis Pellaeus Achilli,
Cumque aliae Graeco florerent nomine plantae
Tunc ego littoribus crescebam inhonora Britannis
Crescebam infelix Gothici procul accola Ponti,
Nunc deest obscurae damnum deforme iuventae,
Et decet, et facio: nunc inclyta gloria nostri est,
Quis meruisse negat, cum nostro Marte tyrannus
Dicite io Paean! ter io sonet ultima Thule,
Ille ferox morbus, manibus post terga revinctis
Nec folium, cassytha, tibi est, nec caulis egenae,
Tota quidem magica es, nec iam miracula miror.
Herbarum ut capias vires, tua retia temet
O animatum aenigma! Tuae mysteria plantae
Non tu vicinas sine causa amplecteris herbas,
Stamina larga quidem tibi nent vitalia parcae,
Fallor, an hinc gaudes filum praebentia lina
O bene dilectae coniux fidissima plantae
Iam pudeat lascivam hederam memorare, Cupido.
Corpore perfruitur placito. Divortia rebus
Sunt vires frondesque aliae, nec fructus et ipse,
Et radix aliis satiatur libera succis,
At bona de solo pendet cassytha marito,
Illius et succo nutritam, et stipite fultam,
Gaudet et illius quodcunque est sumere nomen,
Tali animo Alceste fuit, et Capaneia coniux,
Et puto te, Cassytha, mori pro coniuge lino
Hic viventis amor, claram post funera reddit
Quam iecori praestas splenique fideliter aegro,
Unde, precor, tantas tantillo in corpore vires?
Quis fore crediderit iecur ut medicamine tali,
Utere vel minimis, nec dedignare superbus
Infaustum pueris et detestabile germen
Insanire putant medicum, vel ludere certe,
Sed neque faemineo scio me placuisse palato,
Et puto vix paucis tristem arridere saporem.
Dulcia sola placent, sed dulcia quantus amaror
Longa voluptatis subeunt fastidia curtae,
Dat stomacho poenas, quem laeserat ante, palatum,
Tum gravis inferno spirare mephitis ab orbe,
Tunc primum succos non fastidire severos,
Nec frustra ingredior stomachum, nec inutilis hospes,
Non aliter solem recreor sentire tepentem,
Illic saepe mihi stabulum purgare nefandum,
Pondere discusso repetit sua munia laetus,
Purpureamque avido tincturam devorat ore,
Paulatim roseum depingit gratia vultum,
Quid praestet mea planta boni Venus ipsa fatetur,
Illa meis prudens aspergit gaudia siccis,
Scindimur herbosae studia in contraria gentes,
Sunt quae defendunt Epicuri dogmata plantae,
Et gaudent dulces populariter edere fructus,
At pars Zenonis rigidam colit altera sectam,
Nec pompas amat aut vana oblectamina sensus,
Et nulla in terris magis est me Stoica planta,
Delectent aliae, nostra est prodesse volu ptas,
Utilis est censor corruptae asperrimus urbi,
Nec feritate tamen nec vindice fulminor ira,
Nulla magis nostris compesco crimina regnis,
Me simul ac videt ingressam stomachoque receptam,
Nec venis nec mille remotis ausa latebris
Et sequor, et fugienti insto. Vestigia fumant,
Nec minus undantes exhaurio corpore fluctus,
Nec magis obscaenas Belga exsiccare paludes,
Saepe etiam obstructis renum canalibus arctis
Prodigium infaelix! Vicinis undique membris
“Quid vos ignavae (sic increpo) sistitis undae?
Rumpo. Patent, notasque suus vehit alveus undas,
Cannibales toto pello de corpore vermes,
Vermis edax, certus post funera corporis haeres,
Visceribus gens illa ferox pinguescere gaudet
Expectare piget donec mors praeparet escas,
Quid de pulicibus? Vitae salientia puncta,
Vix mihi maiores vacat enumerare triumphos,
Saepe vagum toto dispergitur aethere lethum,
Aegrotat tellus, aegrotat luridus aer,
Et miseros vastis mors una amplectitur ulnis.
Auxilia in tantis numen non pauca periclis,
Et saepe una feror (nec sum quoque maxima) planta
Non igitur frustra, nec, credo, sine omine sacro,
Ipse triumphalem victor certaminis haustum
Nobilibusque tenens spumantia pocula guttis,
Nec quod sit gustu minus illa placebit amaro,
Num me coenosas contentam habitare paludes,
Non ego de vulgo viridi, neque filia terrae,
Nympha fui, dea postremae non infima classis.
Flammipotens iubet ille, accendor in Hercule viso,
Mirabar famam herois, fulgentiaque acta,
Et me paulatim subiit scelerata cupido
Verum equidem fatear, noctem mirabar et illam
Nunc pudet, atque herbae tam foedos odimus actus,
Ille meos (quid multa?) ferus decerpsit honores,
At vagus ille Iovem fassus levitate parentem,
Monstra subacturus, peioraque monstra tyrannos,
Sed semper monstri merces fit virgo subacti,
Foemineumque genus mihi iam pro pellice totum est,
Ne valeam, sed et has mihi Sirius hauriat undas,
Iunonis nomen fuerim nisi torta per ipsum,
“Forsan et ille meos (dixi) iam ridet amores,
Vexant ira, dolor, pudor, indignatio mentem,
Visum est aeterni nisi sola morte doloris,
Fata obstant, sors obstat amantum dura dearum,
Interea lacrymas fundo noctemque diemque,
Fit lacus e denso tandem mirabilis imbre,
Siqua fides (magni quae gloria tetra doloris)
At tandem aetheriis sero miseratus ab oris
Iussit abire deae macro de corpore formam,
Descendit terram radix nodosa sub altam,
Perpetuumque bibunt folia insatiata liquorem,
Candor adhuc veterisque manent vestigia formae,
Nunc equidem totos dego genialiter annos.
Nos sapimus melius solem et coelestia dona,
Nectareos nobis calices Aurora ministrat,
Certe hominum miseret, quos mille incommoda vitae
Non ignara mali, veterumve oblita dolorum,
Victoremqe meum tandem vicisse triumpho.
Ne te mireris victae cessisse, Cupido,
Et ne forte tuo credas, hilarissime nequam,
Ipsius et vultus nostra medicamen in herba est,
Et faciem Veneris tribuo moresque Dianae,
Sed ne forte suas alieno nomine flammas
Institui nullos non debellare calores.
Seu furialis, ut supera in regione cometes,
Seu vaga perrumpat ventris fornacibus imi,
Seu Phlegetontaeas accendant sulphure venas,
Qualiscunque meis metuit concurrere succis,
Quid nictas? Quid dimidio me lumine spectas?
Et puto tam longus somnos inducere posset
Nec caulum natura mihi, nec floris honorem,
Nec me sole fovet, nec cultis crescere in hortis
Herba invisa deis poteram coeloque videri,
Gens hominum specie rerum captatur inani,
Pauperibusque horti nunquam patet area plantis,
Non ita dii: Phoebus me praefert mille tulippis,
Nam cum membra suis divisit finibus autor,
Tum mihi prae reliquis provincia dura tributa est,
Comprimo luctantem, saevoque humore tumentem.
Nequicquam, perrumpo aditus, commercia reddo,
Ni faciam, sine more furit, dirumque vaporem
Purpureos animae crudeliter inficit amnes,
Et summa immundi depascunt corpora morbi,
Hinc lacrymae curaeque malae, vigilesque labores,
Hinc laquei deformis amor, praereptaque fato
Monstra piae, precor, avertat tam turpia genti
Non male Traianus fisco assimilare lienem
Quid rides? Num Romanae quod nescia non sum
Tempore tam longo si, tot doctoribus usa,
Et didici, et proferre tibi miracula possem
Propositum ut repetam, multis animalibus ipsa
Creta quidem mendax, sed illi credite, grates
Splene tumente gravis durisque laboribus impar,
Ille mea pastus (miseret nam pauperis) herba
I nunc et vanos florum mirare colores,
Formosi laetique virent (quis denegat?) illi,
Augustum sanasse olim quod diceris aegrum,
Nasone infamem pulso et Cicerone necato
Sed puto tu neutrum nosti, mundique tyranno
Utilis ipsa quidem es cunctis medicina tyrannis,
Cinge, precor, caput illorum meliore corona,
Ipse tuo quondam iussu de corde perusto,
Falsus amor, neque enim tentas expellere verum,
Invisus merito est tibi Sirius ille Cupido,
Eadem
Adde oleum panemque mihi, nec deinde queraris
Has epulas habuit teneri gens aurea mundi,
Semideumque meo creverunt corpora succo,
Tunc neque fraus nota est, neqe vis, neque foeda libido.
Sit sacrum illorum, sit detestabile nomen,
Hinc vitiis patefacta via est, morbisque secutis
Ah! fuge crudeles animantum sanguine mensas,
Posces tandem aeger, si sanus negligis, herbas.
“Ingredere, o, oculos, hospes dulcissima, nostros,
Si bene de vobis merui, si carmine in isto
Talibus orabam recubans in gramine moestus,
Mirabar funginum ortum tam nobilis herbae,
Dodrantalis erat fusco velamine caulis,
Stipite de medio lepide flos emicat albus,
Agnosco euphrasiam bello cum nomine bellam,
Prodigium ecce novum! Mihi flore et stipite toto
Submisse, namque est herbis mos ille modestis,
“Florentis vates (sic incipit) unice mundi,
Non cuivis voces herbarum audire tributum est:
Non hominum ingratos imitamur germina mores,
Vellem equidem radix possit tibi nostra mederi,
At si naturae culpa immedicabilis obstat,
Naturae nobis haud iussa infringere fas est.
Gaude siqua dedit, ne irascere siqua negavit.
Sed cum debilitat morbi vis improba visum,
Aut crapula, aut curae vigiles, aut putridus aer,
Tunc ego non frustra poscor. Quot fundimus hostes,
Ante bonus versa me proluet hesperus urna,
Saepe ferox capitis decurrit vertice flumen,
Qui solent esse alibi lacrymarum fertilis author,
Saepe tument albae peregrino sanguine venae,
Ah! cave ne subito parvi sol occidat orbis,
Saepe observantur fumi muscaeque vagantes,
Fume, quid hic facias? Nullos prope cernimus ignes?
Saepe nivis falsae obruitur caligine visus,
Distantumque olim simulachra fidelia rerum
Quid memorem aegilopas et carcinnomata foeda,
Innumerasque ipso metuendas nomine pestes.
Haec ego cuncta domo. Quacunque iter aethera purgo,
Et ridet laetus diffuso lumine vultus.
Scis nostrum Arnoldum (si Arnoldum legeris unquam)
Restituit certe, et mea multum cognita virtus
Ille quidem foliis (bene miscens utile dulci)
Illa dabunt vere tibi lucem et pocula sacra,
Illa puer trulla fundat tibi vina capaci.
Et ‘bene vos oculi,’dicas, ‘oculisque propines.’
Sed nimium cessamus. Abi. Non immemor esto,
Dixit, et avertens festina evanuit herba.
Saepe mihi (ut mos est) tacite non pauca putanti
Plantarumque genus (nisi queis praecordia Titan
Indignor non posse hyemem nec frigora ferre,
O frustra patre sole et terra matre creatas!
Mirum delitiis ni cedant tempora nostris,
Nos Deus Elysiis mirum ni conserat hortis,
Scilicet halcyones sumus, et producere foetus
Nec tantum haec parvas ignavia possidet herbas,
Patricias ulmos quercusque effoeminat ipsas,
Nec pudet haec virides Sibaritica vita gigantas,
Eia! Actum est, illis tergum si verterit annus.
Hic iacet, ingenti possis inscribere trunco,
Ast ego, quae fruticis vix ausim assumere nomen
Provoco terribilem pulchro certamine brumam,
Bruma venit, ventique mihi pluviaeque minantur,
Tunc fructus produco meos, ante ora tyranni
Fude tuos imbres, saturatas murice baccas
Fundere nives. Nivibus renitescit purpura iunctis,
Sic prodest labris albi vicinia dentis,
Hisce rudimentis morbos victura rebelles
Sic didici immenso perrumpere saxa labore,
Non etenim solas (cum de male fortibus herbis
Sed lapides duros silicumque obstacula rumpo,
Ah nimium infaelix scopulum qui impingit in istum,
Ah miser, indigenae qui urgetur pondere saxi,
Ah quantum extinctis, quantum invidet ille sepultis,
Huic ego non ferrem auxilium? Mihi terra dehiscat,
Tunc ego de dura genitam me rupe fatebor,
Sed miseresco equidem, molemque liquore resolvo
Obstructumque diu prono ruit impete flumen,
Pol tibi se praebet nimium natura benignam,
Flos micat argento, tegitur lanugine corpus
Nec non in calicem folium tibi quodcumque cavatum est,
Exsiccare illum non comessator Apollo,
Arentes circum despectas turgida campos,
Et bibis, et rides sitibundos improba menses,
Te tuus irrorat Nilus de fonte latenti,
De eadem
Abiectis hinc sume hederis tibi, Bacche, coronam,
Copia quam diti perfundit lubrica cornu,
Sic tu, Bacche, bibis, sic non frugaliter hauris,
Sic tument epotus renovato nectare crater,
Nec labor est Phrygio calices implere ministro,
Sic bina ansati pulcherrima pocula cordis
Pocula divinum divini opus Alcimedontis,
Natura absumit sine damno prodiga censum,
O radicalis plantae praedivitis humor!
Corpora quid mirum si tabescentia sistis,
Quid mirum dubiae nictantem lampada vitae
Quid mirum si grata venis pulmonibus herba,
Grata ades et Veneri merito, quae plena caloris
Haec duo sunt elementa libidinis ipsa, calorem
Sanguine stillantem naris quae occludere venam,
Nec ratione eges. Nam iure Patulcius huius,
Eadem
Ecce superbit ovans generosa vite fugata,
Victricem regum debellat rustica plantam
Nempe cibum medicamentis decedere fas est,
Non alias herbas moresve imitaris avara
Ipsa tua frueris virtute, et viva vidensque
Eadem
Docta mihi dederit cum Graecia nomen honestum,
Gens inimica novum cuderunt pharmacopolae,
Foedorumque (nefas!) animantum iniuria nostros
Non ego tam porcis, quam vobis praebeo panem.
Ulcera desicco putri manantia tabo,
Nec mihi duritie vari panique resistunt,
Non ambustorum patior vestigia foeda,
Nec florere diu picta exanthemata possunt,
Et vitiligo fugit, fugiunt et ephelides ipsae,
Nec patior vultu quicquam apparere puellae,
Fallor, an et mollem forsan minus obligo sexum,
Eadem
Igne meo falsum icterici consumitur aurum
Per me posticis ductus canalibus ater
Flaventem bilem, pituitam pellimus albam,
Pellimus ex oculo nubem et meteora maligna,
Pellimus articulis saevi mala semina morbi,
Pellimus et spinas, infixaque corpore tela
Parva loquor. Membris depellimus omne venenum,
Duraque crescentes in vitae incommoda foetus,
“O scelus!” exclamant omnes. “Num morbus habendus
Si volumus vere rationem ducere, vitam
Ingentem ranam conditam lente palustri
Et quod tam lautam si doctus Apicius escam
Non sumus ergo nihil, nec pondus inutile stagni,
Nec virides constravit aquis natura tapetas,
Nascor ad humane non vilia commoda vitae,
Currit in exiguo doctorum industria circo,
Germina quid memorem vastum dispersa per orbem
Curtum aliquid scitur, maioraque dicere vellem,
Pauca loquar. Tosto liventes sanguine cancros,
Corporis et fissi parvas extinguimus Aetnas,
Frigore natali et genitalis viribus undae,
Cumque dolore truci et subiecto corporis igne
Frigida ferventem compescit nostra lebetem,
De morsu tarantulae
Sedula, nec telis vel adhuc cessura Minervae,
Unde lepos oritur tibi, Arachne Daunia, saevus?
Unde vel ingenium moestae ioculare nocendi,
Ille furit quicunque tuo vix tangitur ictu,
Exiguique atomus non percipienda veneni
Occupat arcanis mentem in penetralibus ipsam,
Hic silet, ille altis clamoribus aethera rumpit;
Solvitur hic lacrymis, quassatur et ille cachinnis,
Omnes una tenet saltandi dira voluptas,
Nam pulsis simul atque resultet musica chordis,
Saltat anus tristis, saltat lethargicus aeger,
Ipse potest, hilari correptus membra veneno,
O misera, et cantu Sirenum digna chorea,
O designator ludorum pessime morbe!
Talem ego, et ignoto causarum fonte fluentem,
Namque ita me calidus iuvet et conservet Apollo
Obscuri (ne vera negem) sum nescia ipse
Sed cordi et cerebro (mihi quae provincia cessit,
Agmina spirituum saepe auxiliaria mitto
Multaque se comites tanti bona germina belli
Laeta meliphylla et serpentum ruta venenum,
Tuque a pellendis nomen sortita secundis,
Medica nec mihi malus opem fulgentibus armis,
Nec lauri myrtive aut frondiferae tamaricis,
Celtica nec nardus, nec dulcis amaricus aurae,
Plantago et sacro cognomine carduus adsunt,
Semen adest daucique anisique, albique cumini,
Scorzonera venis saeclo non nota priori,
Allia nec pudet et graveolentes iungere cepas.
Indignor stomachorque unum, quod musica mollis
Ut sunt mendaces, dicent verum esse poetae,
At fovet insanos, non curat (testor amantes),
Hic debellando blanditur inepta tyranno,
Pars morbi est vano quod iactant membra labore,
Nulla quiescendi loca sunt nec tempora pesti,
Nos quoque Naturae se iam relevare paranti
Hoc aliquid certe est, sed casus scilicet ipse
Ambiguis, homines, moneo, ne ludite dictis.
Si ne vulgentur mysteria vestra timetis
Quid tormenta iuvant dubii crudelia sensus,
Haec ego iure queror, veterumque oracula nigra
Quot coniecturas movit sententia turpes,
Lectorem obscuri dicti iuvat esse malignum,
Hinc aliquis, “mentham bene Mavors oderit (inquit),
Mars generare homines, non tantum perdere, gaudet,
At Venerem enervat semenque effaeminat ipsum,
Adiuvat errorem (facile enutritur ut error)
Qua virtute vetem, tum vos, gens docta, docebo
Cum mihi dixeritis, quo res comprehendere mente
Hoc dicam audacter. Veneris me lampada sacram.
Exhilarare meo, blandumque fovere calore.
Ignoremne illam nimium Proserpina novit,
Quid quod nulla magis stomachum corroborat herba,
Iniusta est talem nisi amet dea Cypria pla ntam,
Ergo alias alii non parce reddere causas,
Nempe recrudescunt nostro loca saucia tactu,
Quis pudor? Astringens mihi vis et sicca tributa est,
Sanguinis et fluxus sisto, medicarier ausa
Factaque serpentum, rabiosi facta levare
Vix memorare ausim quod ab intertrigine tutus,
Ridetis? Patior lege hac, ridere vicissim
Quorum praetereo reliqua, atque exponere verum
Quanquam animus meminisse horret, luctuque refugit,
Non ego vestrorum pars (credite) semper odora
Nigra quidem (nam me genuit Cocytius amnis),
Ne quis mentiri me forte existimet, ore
Lucus erat moesta patri gratissimus umbra,
Sunt illic taxique et funereae cyparissi,
Hic me secreto spatiantem tramite vidit
Vidit et heu! placui. Nam vultu exardet in omni,
Ah! si nescitis, deus insatiabilis ille est,
Me rapit, amplexus quanquam perterrita fugi,
Quid facerem? Saevum est et inexpugnabile numen,
Quid multa? Invitam secretum ducit ad antrum,
Nescio quo casu (namque hoc siluere poetae,
Ecce venit scelere in medio Plutonia coniux,
Nec purgare data est, nec me relevare potestas.
Dixit, et extemplo compagem diffluere omnem,
Venaque radices sub terram quaelibet (ex qua
Cauliculosque ornat florum rubicunda corona,
Et bellam efficio menthae, cognominis herbae,
At duram infernus sortem miseratus adulter
Pro forma humana, pro virginitatis honore
Ditavitque humilem multis virtutibus herbam,
Haec bene cum veteres (ut erant certissima) scirent,
Plutoni sacram duxere, atque omen habere
Errarunt: alios ne raptet sedula curo,
Viscus (io!) magni donum Teutatis opimum,
Solennes aras de cespite ponite vivo,
Rite deos orans pura cum veste sacerdos
Scandat adorati faelicia culmina trunci,
Tum vero aurata demessum falce decenter
Et duo candentes immuni corpore tauri
Tum laeti celebrate dapes, plaususque secundus
Hos habuit viscus diis invidiosus honores,
Nec sibi visa minor Dodonae quercubus olim
Scilicet hanc veteres plantis magis omnibus unam
Haec sola est spernit quae terrae filia dici,
Huic soli geniturae expers genitalis origo,
Cumque alia humana concrescant insita cura,
Hinc et serpentum nigra exarmare venena,
Et morbos (quam multi!) omnes superare putarunt.
Quis magis horribilis? Quae forma Chymaerica morbi?
Hoc superat monstrum, tamen hic quoque posse minora
Credidit antiqui simplex infantia mundi,
Nec modo tutari, vitam dare creditus olim,
Quid sterile esse potest plantae sine semine natae?
In lucem immani quae prodit ab arbore nixu,
Quod si priscorum vera est sententia vatum
Non miror, quoniam cognatio iungit utrosque,
Ipsi homines olim rupto de robore nati,
Aspice suffuso flaventia lumina felle,
Dilectus nimium sacri color ille metalli,
Occupat iniustus cum regna aliena tyrannus,
Talem equidem formam, tam foedam mentis avarae
Si mens auro inhiat, si solum cogitat aurum,
Sed Deus hunc curet, ratioque potentior herbis,
Nescio quid faciant aliae, mihi credite, nostram
Non ego me tantae temere ingero vana medelae,
Naturae ipsius mecum diplomata porto,
In foliis, in caule meo, in radicibus ipsis,
Felle redundanti suffusam credet, et esse
Interea cutis est viridis mihi corpore toto,
Dii faciunt bona multa tibi, vocalis hirundo,
Quod nobis plantae docuisti nobilis usus,
A te pro cellis iam pensio larga tributa est,
Omnia te picti comitantur germina veris,
Scilicet huic debes ipsum hoc quod caetera cernis,
Te veniente alia adveniunt. Non sufficit illud
Nos huic plura tamen quam te debere fatemur
Mille malis vitae, tormentis mille medetur,
Illius adventu mitescunt tormina ventris,
Morbus et auratis depellitur aureus armis
Et succrescenti florentia carne replentur
Et coeunt fraterna per oscula vulneris ora,
Et fugit ambustus cancer, fugit improbus herpes,
Morborum pigmenta abeunt, atque oscula solis
Et ridet vitio vultus purgatus ab omni
O patrona oculi! Videant ut lumina pulchre,
Spectatum veniat, veniat spectetur ut ipsa,
Te quoque formosi comitantur tempora veris,
Vos, o legitimo quos iungit foedere lectus,
Nostris ne pudeat foliis coenare libenter.
Ista dabunt tota convivia dulcia nocte,
At vos, o iuvenes casti innuptaeque puellae,
Si sapitis, Veneri sacram ne tangite plantam.
Ipse Cupido mea latitat, velut anguis, in herba,
Hortorum praeses plus nullum germen in hortis
Hinc reor aeternum pruris, lascive Priape,
Me iubet ut vites, qui ponere quaeris amorem,
Sed, bene si memini, nihil ipse gulosius edit,
Ah vafer! At cum tu tibi, Naso, medeberis ipsi,
Sit donata aliis folii laus frigida casti,
Me iuvat, o fortes ludo committere amantes,
Me nequam esse iuvat. Iuvat indefessa libido,
Non ego morborum medicamina tristia curo
Grata voluptatis tenerae fomenta ministro,
Sic ego sum, lector. Si sic placeo, utere. Sed me
Si te crassa iuvant tetricorum frigora morum,
Lena voluptatis foedae, discede libello
Nec castas herbas castumve offende poetam.
Cum meretrice simul veluti matrona videri
Sic dedignatur nymphaea volumine eodem
Non impune olim foliis coenata libenter,
Namque illa Alcidi se primum nocte misella,
Ipse ego (quis credat?) de te dum carmina pango,
Nescio quem sensi perrepere in ossa calorem,
Ille quidem tali pugnam cum velite flamma
Nunc invisus amor, mihi nunc insana libido
I, fuge, quaere alium, lasciva eruca, poetam,
Carmine tu nostro vel praetereunda, vel inter
I, fuge, nil opus est vitia irritare molesta,
Inficit accenditque (heu!) nostra alimenta Cupido,
Linque herbas saltem nobis, medicamina linque
Germina quae sexu voluit Natura carere,
Haec tamen ipsa venus, Venus haec convertit in usus
Quis tantam viridis flammam sub tegmine vitae,
Quid mirum est, si densa inter conviva regum
Illam inter medias latitantem repperit herbas
