- 1582 -

RINCIPIO huius anni Franciscus Stuartus Bothwelli comes, iuvenis regii generis ex pellice, e longinqua peregrinatione reversus, vectusque Perthum ad praesentiam principis, eum laudibus gratibusque veneratus est. Si, quanta fortitudo et indoles huic iuveni fuit, tanti animi moderatio fuisset, insigne exemplum posteris fuisset. Sed, mente turbida, insita vanitate, foeda lascivia, ac contumacia elatus, se domumque suam pervertit, ut suo loco dicemus. Extincto Mortonio, relegatis Hamiltoniis et Duglassis, cum iam ad ducis Levenii et novi Arraniae comitem arbitrium munia publica, conditiones belli et pacis tractarentur, Scoticae iuventis proceres aliquot, miseratione tanti viri acrius ad vindictam exardescere et complexi dextras pepigere Mortonii mortem ulcisci. Nulla res Arranium magis praecipitavit quam intoleranda potentia arroganter et immodice habita, qui indies fortunae indulgentia, imperio, potestate, prosperis rebus ferocior et civibus intolerantior quam novo homini conduceret. Quicquid secus fiebat, id ei uni exprobrabatur, odio iraque mortalium. Ad haec crebrae inter aulae regiae proceres contentiones, simultates, et aemulationes esse coeperunt, instigante Gaurio quaestore, semper aliud cogitante, aliud simulante. In tanta mole curarum proceres primae nobilitatis Marriae, Guariae, et Glencarniae comites, Patricius Lindesius, Alexander Bodius, et Oliphantus, secundi ordinis nobilium familiarum principes, Thomas Leon Glamii reguli tutor, Lacus Levini comarchus, Clisius, et Vemius Orientalis, coenobiarchae Fermilinoduni, Cainskinethi, Driburgi, et Pasleti, homines novos in procuratione publica administrationeque versari, se excludi regimine rerum iniquo animo ferentes, et privatis etiam de causis Iacobo Stuarto irati, dolo ante composito, unanimi consensu in eius perniciem incubere et in Leviniae ducis aeternum exilium. Pacato ubique a tumultibus regno, Levinio et Aranio in alias curas intentis, et iura per pagos vicosque regionum pro tribunali reddentibus, et in cognitionibus opes civium spectantibus, ministri quidam in consilium coniurationis adhibiti, acerbis verbis exagitarunt obsoletam camerarii iurisdictionem revocatam sine more aut exemplo, et immensam aulicorum cupiditatem. De nece Mortonii queruntur, et communem Scotiae calmitatem miserantur, unde e ministris quidam turbidi, quasi laesae maiestatis rei, in custodias traduntur. Id reliquis persecutionem interpretari placuit.
2. Interea, deplorato miserabili Scotiae statu et Aranii tyrannide acerbissime exagitata, pulpita nihil aliud sonabant quam commune ecclesiae cum republicae periculum esse, vexari ecclesiam, rempublicam premi, omnia divina et humana iura violare, aulam a fide iureiurando sancita deficere, veteres ceremonias comitiali authoritate toties abolitas restitui. Non enim sola nobilitas sed plebs etiam rebus Aranii invidit. Accelerata inde coniurationis coepta, et tempus rei patrandae XXIII Augusti constituitur. Tandem, cum rex in regionibus Transforthanis, Angusia, Fifa, Iernia, venatione et aucupio vaceret, proceres consilia de eo capiendo iamdiu agitata ad exitum perduxerunt. Gaureae comes, tum quaestor primarius magnas Perthi et in praefecturis propinquis clientelas habebat. Convenit ut is regem incautum venationique intentum Ruvenum domum sua sponte blandimentis vel invitum pertraheret. Ubi ea dies venit, consilium eventum sortitur, et rex subito raptus intercipitur, praetoriana cohors incorruptae erga Aranium fidei, fidem praestare principi frustra conatur, ac per vim irrumpentes proceres militari manu arcere. Facinore vulgato, Aranius, suspectans vim vel dolum inimicorum, pergit properus proceribus obviam, transversis itineribus per solitudines Ruvenum divertit, proprium etiam periculum negligens, dum exitium a rege festinatione propulsaret, fratremque Guilielmum Stuartum, luxuriae saevitiaeque deditum, cum equitibus praemittit. Serum auxilium: ipse in itinere a Gaureae servitiis comprehensus est in Dublinum in custodiam traditus.
3. Marrius, stipatus caterva nobilium iuvenum, Gulielmum Stuartum desperatione sola ruentem cum socialibus copiis inter Perthum et Ruvenum assecutus est. Multa utrinque vulnera et caedes; Stuartus sauciatur, post vulnerationem capitur et in custodiam traditur. Plerique comitum consternati, abiectis armis se dedidere aut fugae specie discessere. Iacobus Colvillus Vemius, genere et factis illustris, fugientes ex tam ancipiti praelio longius persecutus est. Hoc successu animi procerum aucti, regem cohortantur ut consuleret regno dominatione crudelissima novi comitis oppresso, omnem culpam in eum conferunt, deprecanturque liberationem facti. Ille petentibus dare veniam utile esse statuit, oratque ut dimitterent Levinium et ad suos redire paterentur. Levinius, qui primarium gratiae dignitatisque in curia locum obtinuerat, dimovetur muneribus publicis quibus a rege impositus erat, eique aula interdictum. Arranius in arcem Sterlinensem coniectus est. Ministri, scientes factam aperte esse coniurationem procerum contra regem, salutem et securitatem reipubicae, coacta Septembri proximo synodo unanimi consensu approbarunt tam exitiosam conspirationem, vetueruntque sub anathematis poena ne authores aliter quam religionis et libertatis vindices celebrarentur, idque plebi in concionibus nuntiari placuit. Pauci rephrehenderunt procerum in Deum et principem rebellionem. Ipse rex, coactus potius quam sponte, edicto significavit nihil expeditione Ruthuena contra suam aut publicam salutem factum, quod cum plausu exceptum est a populo, et accidisse hoc complures procerum amici clientesque vehementer laetati sunt. At adulta iam aetate puer ignarus aut dissimulans quid ageretur, per aliquot dies velut in custodia habitus asservatusque Ruthueni, pessimo exemplo arbitrio sui amisso, potestatis alienae factus est.
4. Exuto Levinio et capto Arrandio, hi quos diximus omne curae publicae onus in se transferunt, de pace ac bello consultant. Criminis et flagitii audaciam, quod per vim ad regem invitum irrupissent, edictis excusant ac in novi hominis superbiam ferociamque avertunt, ut a se invidiam vulgi amolirentur. Sic demum patientia silentiumque. Turbidi proceres, principes nefarii conatus, varie animis afficiebantur. Quidam de factis improbitateque Arranii secundum leges et instituta maiorum iudicium fieri voluerunt; plerique interea, qui praecipui eius capiendi authores erant, in diversam sententiam tracti, subverti noluerunt, seu fato adhuc potentiae, sive occaecata animi prudentia, nec ullis dissuasionibus diverti ab ea opinione poterant. Prudentiores hominem spoliis civium saginatum, sanguine nobilium imbutum, captivitate irritatum, vindictae avidum, a principibus nobilitatis odio avaritiae, libidinis atrocitatisque, comprehensum non dimittendum rati, gnari si elaberetur privatam iniuriam crudeliter ulturum. Convocata Sterlini nobilitate de Arranii exitio consultare coeptum. Dum sententiis certatur, dum deliberatio trahitur, spatium temporis fiut ei datum nobilium animos pertentandi, nec precibus pollicationibusve in tanto discrimine pepercit ut paratam sibi perniciem evitaret. Gourius fatali sibi clementia ei per amicos reconciliatus, in calamitatem incidit, et notam inconsulti hominis apud posteros subivit. Levinius, arbitrio rerum deiectus ac anxius, quia intentatam hanc tempestatem in se videbat, in concilio amicorum quibus maxime fidebat quid agendum esset deliberabat. Plerique viri praepotentes suaserunt ut bonum animum haberet, Britannoduni aliquot mensibus se contineret, ibique fortunae mutationem opperiretur. Plures censerunt ad regem irrumpendum, inimicos depellendos. Levinius in tantis angustiis, cum se non studiis vulgi nec viribus parem adversae factioni cerneret, in Franciam suopte consilio et opinione magni praesentis atque urgentis mali redire statuit, ne aemulatio ad civile bellum prorumperet. Igitur, missis Sterlinum summae prudentiae viris Ioanne Maxuallio Heresiano viro nobili, Iacobo Ferrestero, et Gulielmo Levistono Kilfsythiano equestris ordinis, et Marco Caro Neubotelii coenobiarcha, ut legatione apud proceres fungerentur et desideria ferrent. Delegatis de concordia agentibus et brevem moram precantibus, rerum novandarum authores, regia potiti, has conditiones proposuerunt: ut Levinius intra trigesimum Septembris diem Scotiae finibus discederet, Britannodunum arcem inexpugnabilem Ioanni Marrio traderet, Blacknesso praesidium deduceret; quae ni fierent, hostis publicis iudicaretur.
5. Apolecti ad Levinium reversi cum ea quae imperarentur exposuissent et graviora atque indigniora mala, inclinante fortuna, imminerent, necessitas invitum discedere Scotia coegit. Nam haud defuere qui dicerent si cunctaretur vi acturos. Proinde duas naves in Aerae portu parat atque instruit, ut vitae periculum et capitis insidias celeri navigatione vitaret. Interim amici sibi secessu consuluere: ille moras et dilationes nectit, et per occultos nuntios singularem amorem regi demonstrat. Inter quae Georgius Duglasius equestris dignitatis, Lacus Levini comarchi frater, insimulatur consilium iniisse ut captiva regina decreto ordinum a rerum gubernaculo remota, communiter cum filio regnaret, ac pari authoritate in omnibus muneribus publicis fruereretur. Memoria prioris officii in regina liberanda in crimen tracta non valuit, licet is suspectus ut artifex talium. Per eosdem dies missi in Scotiam Georgius Carius Hunsdonii Bervicensis praefecti filius, iuvenis nobilis, et Robertus Bovesius, qui saepe ante legationes obiverat ad sedanda procerum certamina. Hi Sterlini in consilio auditi pluribus verbis commemorarunt nimiam potentiam Arranii, plurimam auctoritatem et vim principatus penes Levinium, utrumque bono publico exutum gratia potentiaque, proceres inter ludibria et pericula necessaria cepisse arma, nec poenitendum eorum consilium quod non acciti in curiam irruperint, cura pacis et amore reipublicae et alienigenam abigerint. Dein innocentiam ac integritatem Archibaldi Anguisiae comitis per privatas simultates in exilium pulsi, eiusque preces supplices retulerunt, postularuntque ut iniuste eiectus ob inimicitias Arranii notas, in pristinum statum restitueretur. Legatorum preces proceres qui aderant ac tum aula et rege potiebantur enixe adiuvere, nec rex a Duglasiis restituendis abhorrebat. Igitur Anglae gratia Anguisio redeundi in patriam facile data est venia, ac Tentallo arx tradita hac cautione, ut regi deposcenti redderet, multum acclamante plebe laudes gratesque. Inde rex Sterlino Edinburgum digressus nulla principali authoritate, comitantibus victricium partium ducibus, et offensam humilibus blanditiis velantibus.
6. Civibus Edinburgenis erat inter se de magistratu urbico contentio, furente plebe et insectante mercatorum ambitionem, quod e suo collegio praetorem mercatorum et urbanos magistratus quotannis crearent, ac petente suos decuriones suasque leges. Adversus haec postulata mercatores ita contendebant, ut morituros citius se dicerent quam vetera privilegia abrogarentur. Haec inter se primo plebei in conviviis et circulis disserentes fremuere, deinde ad arma extemplo discurrerunt, divites ad praedam, inimicos suos ad exitium destinarunt. Impulit alios iracundia, alios temeritas, alios avaritia. Hec cum summa contentione agerentur, nulla res alia manibus temperare irritatam multitudinem cogebat quam quod orto tumultu mercatores metu perculsi se domi continebant. Tam ancipiti periculo permotus, rex, qui semper Edinburgenae civitati praecipue indulserat, medium se gerendo, nec opifices artificesque irritavit, nec mercatorum salutem neglexit, inscientia levitateque vulgi increpita. In hac magistratuum controversia primores civitatis nominatim evocati monitique quam mitissime ut dirimerent eam legibus aut communium amicorum arbitrio permitterent, ne pravis certaminibus civitatem distraherent. Regi paruere, et sua urbi quies reddita, ac magistratus hoc anno electis adiudicatus. Versa hinc ad conventum ordinum cura, qui Edinburgum indictus, proceres milites regi circundedere: adversus repentinum impetum aut gravioris motus terrorem, duae cohortes peditum in urbe conscriptae et duae equitum turmae in agris. Per idem tempus actum in conventu ne authores Ruthenicae expeditionis alicuius facti in praeteritum interrogarentur: comprabavere proceres, incusata invidiose Arranii licentia, nec multo post decretum conventus in acta relatum, ut mox comitiali constitutione confirmaretur, neque princeps adolescens continere se potuit quin vultu et voce testaretur charitatem et affectum in Arraniae comitem, efflagitavitque ut e carcere emitteretur, modo caveret se neque adversus proceres quicquid attentaturum, neque ullam publici muneris partem aggressurum. At non obtinuit, praevalente metu ultionis et invidia nobilitatis adversus contumaciam ferocitatemque eius. Gulielmus Stuartus comitis frater, datis praedibus, custodia liberatus est.
7. In hac rerum perturbatione Archibaldus Angusiae comes et Duglasii exules, magna prosequentium multitudine a Waltero Stuarto Blenteyreo ad regem introducti, praesto fuere. Proceres Duglasianarum partium, nobilitas quae aderat gratulatione in regia Sanctae Crucis et magno vulgi plausu recepti sunt his conditionibus, ut hostilem animum adversus Leviniae ducem et Arraniae comitem exuerent, ne Anguisius civili actione et privato iure Mortoniae comitatum aut Dalkethae opulentum praedium repeteret, neu quam societatem cum ullo procerem aut quoquam alio inconsulto rege institueret. Adhortatio regis virum moderati et temperati ingenii movit, ut egregia animi alacritate de iure cederet, verum indignari coepit invehique graviter in perfidiam, saevitiam, et crudelissimam dominationem Arraniae comitis. Caeterum Leviniae dux, seu poenitentia relicta aula ductus, seu suo seu amicorum consilio, omissa navigatione prope privati hominis cultu comitatuque Blacknessum ingenti flexu rediit. Levistonus illustris familiae princeps circumdedit servitia, cinxitque cunctis fortunae ministeriis. Cognito eius reditu, proceres, authores perditi conatus Ruthenici, ultorem metuentes, summa diligentia misso Alexandro Haio ab archivis, ut intra XII Decembris diem terra marive discederet imperiose iubent. Amici qui aderant monent inimicorum primos impetus acres, tractu temporis languescere, utilitatem ex mora, tempus profectionis inopportunum, quia hyems incipiebat, profitentur se nullum discrimen eius salutis causa recusare. His agitatis, Levinius ex amicorum sententia in beneficii et gratiae loco exiguam moram petit dum reginae voluntatem exploraret, si per Angliam transire liceret. Haius postulata retulit. Proceres adversarum partium, moram et ludificationem non ultra ferentes, tutum commeatum reginae Anglorum impetrarunt, iussitque rex Lothianae regionis barones honoris causa deducere ad ripam Tuedae fluminis, et subministravit pecuniam ad itineris impensas, missusque Georgius Youngius amanuensis cum decreto senatus literisque regis et reginae Angliae, ut maturaret. Ille profectionem de die in diem prolatabat. Priusquam discederet consilium iniit, ut ferunt, trucidandi proceres adversae factionis inermes in palatio Sanctae Crucis, sed cum videret arreptis suspicionibus detectas insidias a tam praecipiti cogitatione abstinuit. Cumque nullum locum in Scotia sibi tutum cerneret, non ultra expectandum ratus, tempore constituto non recta Bervicum, sed flexu per orientalem plagam Angliam petit, confestimque rapido cursu Londinum cum paucis familiarum vectus, paucos post dies honorifice ab Angla receptus, statim in Franciam ad suos est dimissus. Is, vitiatus intestinis, in gravem morbum incidit, ac satis vehementer diuque aegrotavit, quem taedio hiberni itineris aut dolore animi, gravi iniuria commoti, ob miserandum propinqui regis casum contraxeret. Londini nihil firmior factus, Lutetiam profectus est, ibique quarum mensem periit. Ut discessisse Levinium certi authores attulerunt, plausit populus ingenti alacritate concidisse motum, et ministri laudes gratesque numini per conciones egerunt.
8. Interea Scotici tumultus fama omnium sermone celebrata, et captivitas regis pervagata Britanniam in Galliam penetravit. Missi a Franco duo equites clari, Mottafenellonius et Menivilleus, multo comitatu. Ab Angla Davidsonus. Causa adventus eorum fuit ut tumultus orientes quoad possent sopirent, concordiam pacemque suaderent, regem custodia eximerent, et nobilitatem ad obsequium redigerent. Legati Gallici intromissi multa commemorant de Francici regis erga Scotos studio et benevolentia, ac desiderarunt maiorum constantiam in antiquo foedere conservando, cohortatique sunt proceres ad concordiae inter se studium et reverentiam principis. Davidsonus Anglorum legatus idem petit, oratque ut, positis simultatibus, religioni, tranquillitati publicae, securitati principis consulerunt. Praeterea regi renunciat non ei defuturum Elisabethae tempore opportuno officium, neque populi Anglici studium contra scelestos et rebelles. Pro quibus meritis rex, collaudatis legatis, amplissimis verbis gratias egit. His rebus agitatis aperte, occulte certant partium contentiones augere, factiones confirmare, regis adolescentis animum in amicitiam omnibus officiis pellicere, iniecta varia spe. Davidsonus et Bovesius, qui in Scotia substitit ut reginam de statu rerum Scoticarum faceret certiorem, Anglici oratores multorum animos a studio Gallicae factionis averterunt, favorem, opes, et auxilium reginae suae, si opus esset, promittentes. Nec segnius Francici, Argathelium, Cranfordium, Mont-Rosium, et priscae nobilitatis proceres, quorum avi proavique Anglorum exercitus sustinuerunt, oratione benigna et promissis alliciunt. Ministri multitudinis animos ad benevolentiam Anglorum incendunt. Rex ipse, iuvenilibus annis medium se gerendo, apud utramque gentem gratiam iniit, Mottafenellonio in Galliam abeunti convivium magnifice ac splendide parari iussit. Ministri Edinburgenses pleni inconsideratissimae ac dementissimae temeritatis, praepostero ardore legatos Francicos in concionibus atrocissime lacerarunt et sacrum legationis ius inusitata rabie temerarunt, cumque epulum praetor mercatorum et urbici magistratus principis nomine darent, ministrorum intempestivo decreto interposito, cives urbani ieiunium ita celebrarunt ut aquam quidem non gustarent, ne quid ex contagione noxae, incommodi acciperet ecclesia. Conviviae quae praesto fueret et ieiunii diem non concelebrarent, numero impiorum ac scleratorum a plebecula habita, parum abfuit quin sacris interdicerentur.
9. Rex et Menivilleus quam saepissime de republica et adempta libertate inter se collocuti sunt, ac legatus praecipue congratulatus est secretis sermonibus quod regina mater singulari pietate regium honorem, auctoritatem, ac rerum omnium potestatem ei indulsisset. Nam, etsi rex legitime creatus esset, tamen iudicio optimae matris fastigium regium comprobatum, eo sanctius apud externas gentes valuit, ac proceres Scotorum, qui penes reginam regii nominis honorem et iubendi potestatem communiter se voluissent. Hoc maxime pacto Guisianorum turbidi conatus in Scotia evanuerunt, et Anglicae factionis proceres, insolentia ac arrogantia elati, abacto Levinio, capto Arraniae comite, summotis Gallicis oratoribus, veteris aulae ministros expellunt, novos eligunt, omniaque pro sua libidine gerunt. Arranium captivum huc illuc circumducunt, satis superque habent interclusum a rege a se retineri. Qui mox, rupta custodia aut deceptis custodibus, dilapsus, spei plenus ducem se victis partibus ostentant et in Angusia cum Atholio, Mont-Rosio, Crafordio apud Cuprum urbem provinciae societatem init, multorum animos ficta comitate sibi conciliat, qui factionis Gaurianae erant, plures homines nihili turbarum studio certatim aggregant se, vel invitati praemio transactionis, vel sponte commeantes. Arranius, suae quoque iniuriae ultor, ira, odio, vindictae cupidine accenditur detrudendi Gaurii causa. Inimici remotis aemulis inertia et socordia hebescunt, uxor quoque eius, mulier atrox acri dolore iniuriae, viri animum suopte ingenio trucem et immitem efferavit.
10. In his rebus occupato rege, eludentibus ministris aetatem eius, turbida tempestas orta ecclesiam pene evertit, quippe ministri velut iniuria commoti quod Mongmerius supra memoratus contra acta synodi archiepiscopi Glascuensis dignitatem suscepisset, diem ei ad fanum Andreae dicunt, ibi amplissimo sacerdotio multandum et censuris ecclesiasticis ob facinus graviter puniendum. Rex sibi egregium et ad immortalitatem memoriae gloriosum duxit minus liberali facto iure potestatis intercedere. Missus ilico Ioannes Gramo, homo per se cognitus, cum mandatus ut intentatam litem prohibeat, ni confestim pareant conventum dimittat. Grami et ministrorum altercatio in conventu secuta est. Isti cunctantur et non incallide tergiversantur. Ille non esse locum tergiversationi adversus regem ostendit, et imperata facere aut conventum dirimere iubet. Ita, quaestione in praeasens dilata, Gramus pro re certa spem falsam domum retulit. Post eius discessum ministri queruntur interpellari se quominus commode ecclesia administrari possit, nullo ordine, nulla iuris via, archiepiscopo sacris interdicunt. Qua contumelia rex provocatus excommunicationem irritam pronunciat et Montgomerium in diaecesim cum imperio mittit. Ubi Glascuam venit, fit fremitus et murmur. Praesul regius turbae impetu vulneratur ac sacris interdicitur quod synodi et capituli decreto non stetisset. Haec contentio de episcopatu magnorum malorum causa fuit. Nam ecclesiae status, hucusque serenus tranquillusque disciplina antistitum, qui deinceps per fastidium et contumaciam ministorum et potestatem et iurisdictionem amiserunt. Perdita lacerataque ecclesia, et duravit discordia usque ad maturam regis aetatem, ferocia et ambitu concionatorum, quibus tum coercendi ius erat pro suo arbitrio.
11. Per idem tempus Georgius Buchananus celeberrimi ingenii vir, domi forisque doctrina clarus, provectus ad septuagesimum sextum aetatis annum fato obiit, qui poeticam psalmorum paraphrasin varii generis versibus composuit singulare felicitate, nec minori elegantia tragedias scripsit et epigrammata. Item prosa oratione historiam gentis Scoticae tenus civili bello viginti libris complexus est, addiditque librum modicum immoderata libertate, cuius argumentum et titulus est De Iure Regni apud Scotos. Hic vir, iuditio doctissimi Scaligeri et publico deceeto senatus literati poeticae culmen attigit. Haud pariter probatus in historia sui temporis, in qua plus dignitatis eloquentiaeque quam veritatis et fidei, quippe Mariae reginae infensus invidia iraque foedissima quaeque obiectavit multa cum acerbitate, haud recordatus composita a se paulo ante in memoriam virtutis carmina, addictus Moriano patrono et multis beneficiis obstrictus, laudibus caelo aequavit. Orta inter eos contentione quam aequus iudex fuerit in eo negotio fides sit penes lectores, qui iniquitatem scribentis arguere possunt ex dubia argumentorum fide, temerariis suspicionibus, et inurbana dicitate patrono haud ingrata, caeteris mortalibus invisa. Praetera in libro De Iure Regni apud Scotos. praetendens severum et restrictum laudatorum principum imperium, ac speciosa nomina libertatis et moderati regiminis, procerum plebisque animos obstinatos pro legitimo imperio, iuri maiestatis, et summae potestatis callidis artibus subruit contra ius, fas, et instituta regni. Improbus liber qui circumfertur et in ore hominum est, ob scribendi genus elegans et temperatum gravissimo iudicio prudentiorum neutiquam probari potuit ob falsa in principes probra, legitimi imperii dedecus, summae et absolutae potestatis diminutionem, propter quae passim et propalam vilescit ac contemptui est. Nemo in libera civitate natus maiore obtrectatione aut malevolentia ius regium insectatus est, editis annalibus et non occultato de iure regni libro. Rex cum ulcsisci authorem paena legitima posset, tulit maledicta patienter educatoris et praeceptoris sui, haud facile dixerim maiore moderatione an prudentia. Nam si qua alia in Iacobo virtus, fuit et contumeliarum insignis patientia, hoc loco conviciatori dedecus, sibi gloriam aeternam apud posteros peperit. Antequam moriretur, seubeunte animum sera paenitentia procacis linguae et immodice liberae sive naturae vitio suae sive consuetudine, librum cremandum censuit, sed amore praestantiaque styli mansit editus et occultatus, a Blacuodio et Barclaio iurisconsulto Scoticae originis exemplis et argumentis confutatus est.

- 1583 -

N Scotia cum coniurati proceres ad securitatem, Aranius et suae factionis primores ad occasionem recuperandae potentiae caute verterentur, multi casum fortunaeque principis miserarentur, regi erat animus elabendi specie venandi, sed custodes appositi, Anguisius, Bothuelius, luxuriosa adolescentia famosus et insita vanitate periculorum contemptor, Marrius, Glanii tutor, vix strenuus et futuri providus, hoc consilium impediebant. His anxius curis cum aliquot menses egisset et spes varias versaret animo, mense Maio profectionem ultra Bodotriam meditatur ad Farmiloduni et Falcolandiae amaenitates, in eo cogitatione curaque defixus, ut, si occasio daretur, ad suos transiret. Bovesius Anglorum legatus, rerum mutationem praesagiens, consilium profectionis impedire aut certe tardare conatur. Rex insigni equo multo cum honore digressus Limnuchum composito agmine incessit. Erant in comitatu Argathelius et Mont-Rosius, imbuti favore comitis Araniae et consiliorum haud ignari. Acclerata interim caepta fide ac taciturnitate, et Gordonii numerosa clientela ac opibus insignes adsciti in partes, inter quae Gulielmus Stuartus, strenuus bello, qui tribunus militum in Belgio gloriam adeptus, eoque praetorianae cohortis praefecturam, incorrupta erga Aranium fide ad Elisabetham a rege legatus missus. Regis Scotorum erga eam amicitiam et benevolentiam, studiumque pacis et concordiae servandae declaravit, rebusque domi turbidis petiit ut regina velut arbitra auctoritatem interponeret, discordes proceres ad concordiam traheret, maritima Anglorum latrocinia cohiberet, Iacobi regis salus, dignitas, matrimonium ei curae essent, legati utrinque congrederentur quo foedus perpetuum religiosumque facerent. Ad haec regina respondit regis salutem, regni tranquillitatem, procerum curam tantae sibi curae fuisse ut rogari admonerive vix sustineat, neque defuturum suum in tempore studium aut in foedere renovando aut in matrimonio contrahendo.
2. Paucos post dies Stuartus in Scotiam rediit et Fermilodoni quae cum Angla acta erant exposuit. Per haec dubia et formidolosa tempora ministri procerum authoritate ac gratia, quorum causam enixe defenderant, disciplinam suam comprobari postulabant, verum illi in maximis curis suis causae iniquitatem secum reputantes ministrorum iniquis postulatis regis gratiam praeferre satius duxerunt, et omnes suas cogitationes contulerunt ad retinendam potentiam. Leviniae dux, recenti calamitate et angoribus confectus, nullo in Franco subsidio, vitae huius molestiis omnibus Parisiis liberatus est, magna Iacobi regis commiseratione, in mortis articulo conscientiam in fide testatus ministorum calumnias perpetua instauratae religionis professione confutavit. Fuit vir is egregius, naturali suavitate morum, temperantia, integritate, moderatione, et in omni actioni insigni comitate, tum nulla in aemulos malevolentia suffusus. His virtutibus favorem Iacobi regis meritus, potentiam, gloriam, dignitatem consecutus est, singularibus ornatus et novis honoribus invidiam magnae fortunae perpetuam comitem effugere vivus non potuit, mortuus magnum sui desiderium reliquit, quippe popularis invidia partim lenita, partim in misericordiam versa.
3. Is tunc rerum Scoticarum status fuit, ut in proditorum procerum potestate rex potius esset quam eorum potens foret, tandem eorum imperii pertaesus qui imperabant potius quam parebant, ac recentis iniuriae in se detinendo memor, conventu ordinum ad Fanum Andreae habito, ibi tempus opportunum nactus de se vindicando in libertatem cogitavit, et cum persuadere posse diffideret, cogere fas esse existimavit. Omnia enim in eum diem comparaverant subsidia authores regis liberandi Huntileae, Crafordiae, Argatheliae, Atholiae, et Montis-Rosarum comites, ut si armis decertandum foret, comitatu et caetero belli appartu superiores essent. Angusius, Marrius, Gaurius interim turba septi, nihil ex adverso praeparati habuerunt. Rex salutis cura cum fidelissimis clientibus in arcem episcopi secessit, ibi periculum tumultuantium in urbe procerum discussurus. Gulielmus Stuartus praefectus praetorianae cohortis, stationibus et vigiliis in opportunis locis dispositis clausisque arcis foribus et adversus vim firmatis, proceres exclusis immensis commitantium agminibus cum paucis clientibus intromisit, ac maxime inimicos coniuratorum procerum. Interea rex omne illud tempus meridianum in acerrima et attentissima cogitatione posuit, edixitque ut Huntilaeus ac Crafordius, Angusius, Marrius, ac Gaurius, tumultus effugiendi gratia aula abstinerent et in domos secederent. Angusius et Marrius edicto paruerunt, Huntilaeus ac Crafordius retro in Fifam concesserunt, ibique cum amicis et clientibus manserunt occasioni intenti dum illi urbe discederent. In medio aestatis a Fano Andreae Falcolandium pallacium satis amaenum se contulit, ac brevi, multis veteranis proceribus accersitis et aliis sponte accurrentibus, ac revocato Araniae comite, iam suae potestatis factus et satis adversus vim tutus, ex horum sententia edixit, ut Angusius, Marrius, Gaurius, Glamius, propinqui, affines, et clientes omni procuratione publica ac ministeriis domesticis abstinerent, item alii alio in exilium intra certum diem irent. Huic edicto si pararent, regiae clementiae spes facta tanquam scelere expiato; si quis secus fecisset, ei capitale fore denunciatum est. Omnes edicto paruerunt: Angusius trans Spaeam, Marrius, Glamius, et tres coenobiarchae Driburgi, Pasleti, et Cainskinethi in Hiberniam circumiectasque insulas, abbas Fermelinoduni et Colvillus Cliffius in Belgium, Bodius, lacus Levini comarchus, et Colvillus Vennius in Franciam secesserunt.; Gaurius, commeatu in tres menses impetrato, priore fato mansit,. Ita Arianus adversarios suos a quibus paulo ante erat eiectus regno expulit, et suam vicem ultus est.
4. Inde rex Perthum ad conventus peragendos proficiscitur, ubi edictum Levinium morientem doctrinam et ritus instauratae religionis sanctissime professum, rumoribus improbissimis dissipatis infamatum, si quis iracundia, levitate aut malitia defuncto maledicere perseveraret, capitale fore. Adiectum et aliud edictum quo rex affirmavit quamdiu apud Gaurianos fuit captivum fuisse et semper vitae suae timuisse. Hoc edicto proposito, magnus animorum motus est factus, quippe ministri auctoritate et sententia synodi expeditionem Ruthenicam iustam, legitimam, et publice utilem pronunciarunt, mirantibus cunctis tantum vel animi fuisse in ecclesiastico ordine vel temeritatis. Rex, consilio senatus, studiis procerum, et singuli bonorum omnium consensione adiutus, infamem proditionem asseveravit. Interim, recuperata libertate, scripsit ad Elizabetham literas quibus promisit amicitiae ac faederis officia diligenter sancte servaturum, et consilium eius in ordinanda republica amplexurum. Hunc casum illi ita improvisum inopinatumque accidisse ut consulere non potuerit quid faciendum censeret. Regina Anglorum cum denuo praeter spem auctoritatem Araniae comitis et potentiam crescere cerneret, non immerito timens ne flamma ex Scotico incendio in Angliam evolaret, subsidio opportunissiimo subvenit, saluti regni Scotici et Anglicae factioni, consilio et ope Francisci Valsingami ab epistolis, prospexit. Ille ad res Scoticas inspiciendas remediaque malorum inquierenda in Scotiam profectus regi aperit quod malum extremum reipublicae discordia civilis afferat, quod horrendi eventus, caedes, incendia, ruinae, vastitas, solitudo, orbitas, seditiones consequantur, quam salutaris ei et honorifica fuerit semper reginae benevolentia, eumque orat ut studium pacis concordiae, propagandae religionis, quod non ita pridem literis ei declarasset, in posterum quoque praestaret. Deinde, sermone confecto cuius rei causa venerat, sedulo sed frustra egit ut proceres inimicorum calumniis pulsos in veterem gratiam reciperet, simultates oblivione finiret, bellum civile imminens in ortu extingueret, neque res diu fore pacatas ostendit sine Gallicae factionis pernicie.
5. Rex ad ea breviter moderateque respondit nunquam declinasse se a religione officii in aliqua re erga reginam, etsi dirumpendae amicitiae deserendique officii plures essent iustae causae, nec quicquam adhuc gessisset cuius aut ipsum aut reginam paenitere debeat; quod si in charitate et amore pristino perseveraret, neminem Elizabetha neque chariorem neque iucundiorem unquam fore. Addit nomen regium sperni, et sacrosanctae maiestatis potestatem vilescere, si alieno iuri subiicerentur, ad se quidem captivitatis atrocissimam iniuriam, ad omnes reges pertinere exemplum. Tali oratione admirationem animi et ingenii excitavit. Legatus longa et accurata oratione reginam turbarum in Scotia ignaram docebat, donec literis quam familiarissimis pernotuit, gravissimam procerum culpam communis concordiae causa voluntaria oblivione deletam, et impunitatem concessam. Ad ea rex responit invitum, vi coactum, metu impulsum scripsisse: excusandos magis quam reprehendendos formidine lapsos, consilium suum non improbandum, et exemplum praeclarissimum vindicandae seditionis, quod usus esset quibusdam nobilissimis hominibus, fortioribus in se restituendo quam fuerant coniurati proceres in tuendo; denique prudentia et patientia suam auctoritatem, potentiam simul cum salute et securitate recuperasse. Postea Valsingamius secretum nactus multos sermones collocutionesque cum rege habuit de statu regni, administratione reipublicae, de sanandis partibus quae seditionibus erant divulsae, authorque fuit ut benevolis et fidelibus consiliariis uteretur, malos et imperitos vitaret, pulsos proceres aut reconciliaret aut mitigaret ad vitandam seditionem atque discordiam. Cum paraeneticis Platonicis et †Isaraticis† sermonibus aliquot dies consumpsisset, et rex vicissim specimen virtutis, indolis, ingenii dedisset, restitutione procerum inorata in Angliam rediit.
6. Aranius, discessu Valsinghamii laetus, novis et singularibus honoribus ornatus, immensis salutantium agminibus comitatus, munia imperii impigre obit, nec segnius invadit domos, hortos, praedia fructuosa procerum. Maxualli rupem, peculiare Ioannis Maxuallii comitis Mortoniae patrimonium, permutatione cupit, homo ferox et nobilis avitum patrimonium et gentile decus cum aliis praediis non minus commodis sed male partis commutare recusat. Hinc Aranius, accessione fortunae et dignitatis elatus, iracundia exarsit, Iohnstonium tribulium principem, olim Maxuallii aemulum in praefectura occidentalis limitis, nunc apertis odiis discordem acrius ascendit, et Maxuallios ac Iohnstonios finitimos velut in praelia accendit, nec alius discordiarum solet esse exitus inter claros ac potentos viros nisi ducum interitus. Igitur crebris incursionibus immittunt latrocinantium globos, disponunt insidias, et aliquando levibus praeliis congrediuntur, spoliaque et praedas velut in hostili solo impune agentes ferentesque. Harum turbarum nuncio in aulam perlato, Aranius de periculo Iohnstoni, viri maioris animi quam consilii, sollicitus Lannium et Cranstonum centuriones cum duabus cohortibus peditum auxilio misit, missus obviam a Mortonio Robertus Maxuallius ex pellice frater Langholmi praefectus cum turma equitum et Iacobus Fraserius cum cohorte peditum. Lannius et Cranstonius itineris labore fessi in Crofordiae valle aperta, equestre praelium haud patiebantur: caesus Lannius cum multis militibus, captus Cranstonus, caeteri se in fugam coniecere, multi caesi captique in ea fuga. Iohnstonius, malignissime ferens hanc cladem auxiliarium, coactis amicis et clientibus ferro flammaque in vicina Nithiae praedia grassatur, domibus Mortonii direptis et incensis. Mortonius, ut damna accepta ulcisceretur, pari crudelitate Anandiam ingressus tecta Iohnstonii incendit, aedificia diruit, pecora abigit, multos Iohnstonii generis mortales interficit, et multa maiora quam accepit damna hosti rependit.
7. Ex eo die Anandiani in Ulithiam, Ulithiani in Anandiam incursiones fecere, omnia igni ferroque vastantes. Iohnstonium tribulium principem frequentibus irruptionibus territum compulere in castellum Bonstaum, cui Eduardus Irvinus praefectus erat, et cum minae negligerentur, repente obsidionem incipiunt ac acriter oppugnant, iureiurando se obstringentes nisi arce dedita non decessuros. Arx per aliquot dies animose defensa, sed, intercluso ad obsessos omni aditu, conditionibus conventum, Scrupo Anglo homine nobili auctoritatem certantibus interponente. Haec Holingshedius. Ego verius crediderim obsidionem relictam ob inopiam machinarum, inscitiam oppugnationis, labores et vigilias obsidentium. Iohnstonius, Anandia vastata et omni clade belli ad solitudinem paene redacta, cum regi scripsit non satis esse in suis praesidii, Maxuallios successu fortunae elatos exitio imminere, nisi ferret opem, tum uxorem, virilis animi faeminam, misit nuntiatum quo in statu Anandia esset, vicis aedificiisque incensis. Illa regem muliebribus lacrhymis commoverat vehementer et proceres omnes qui aderant, sed in tantis malis domesticis regiae vires infirmae erant. Iohnstonius destitutus non fractus est animo, quippe vindictae avidus egregia alacritate tribulium copias contrahit, sed in ipso apparatu belli cum delectum haberet, inconditam multitudinem militiae muneribus erudiret, repente nihil minus eo tempore timens opprimitur a finitimis latronibus, Gulielmo Caruthero duce Holmencii comarcho Dumfrisam captivus abducitur, et infesto sermone vultuque a Mortonio cognato exciptur. Supplex fieri non ferens ad suos dimissus est, nec diu supervixit vir fortissimus dolore iracundia, indignitate, et animi aegritudine victus. Rex, auctoritatis suae contemptu, Iohnstonii calamitate, Maxuallii Mortoniae comitis superba contumacia, et Aranii patrimonio eius inhiantis invidiosissima insectatione irritatus, vocat consilium procerum. Docet acta Mortonii et quomodo ulcisceretur consultat. Plures censuerunt spretae maiestatis paenas ab eo expetendas, ne tanti facinoris impunitate improbrorum audacia cresceret. Missi ad Mortonium nuncii ut iudicio adesset, audiretque sententiam senatus, sed in ius vocatus haud obtemperavit.
8. In tam turbido regni statu res ecclesiastica suis vitiis laboravit et morbis, excusso pontificis iugo, profligatisque Romanae ecclesiae corruptelis, praeproperi et praefervidi concianatores modum, ordinem, dignitatem, decus non adhibentes in sacris tractandis, sed rerum omnium humanarum contemptum praeferentes, et puritatem Evangelicam spirantes, opes, honores, potentiam, dominatum a religione aliena praedicabant, praesulum ecclesiae ordinem divinitus institututum initio inopem ad pascendum plebem, deinde pietate mortalium locupletatum, nunc propter ambitium cupiditatemque ad pristinam rursus egestatem et veteris disciplinae severitatem redigendum, quam iampridem licentia temporum aut solverant aut abiecerant. Nomen, dignitatem, iusque episcopis in facultatibus concedendis, in ordinibus conferendis, in censuris ecclesiasticis, in suffragiis comitialibus abrogabant, aequalitate quadam in regimine ecclesiae falso constituta, ad restituendos collapsos mores ac tribunitia quasi potestate arrogata, quam Romana ecclesia sibi ascivit, magno reipublicae discrimine, summa imperitae plebis laetitia, cui gratisisimum erat eo tempore contra fortunas et honores antistitum sacrorum omnia dicere atque audire. Haec et pleraque huius generis praedicantes ausi sunt clara voce pronunciare, ex ambone in scholis, in circulis, non esse dominatum qui a numine committitur episcopis et clericis, sed curationem et tutelam, itaque curatores esse, non dominos; caeterosque magistratus ecclesiasticos administros divinarum curationum aequam habere in administratione ecclesiae potentiam. Inde paulatim se ditioni regiae in causis sacris subtraxerunt, omnesque sacris initiatos ab omni principum iurisdictione liberos esse assuerunt, nec eorum legibus teneri; denique separatam praesbiterii iurisdictionem per singulas provincias instituere aggressi sunt ac per ordinis eius potentiam, regem etiam obnoxium tenere. Eoque contumacia quorundam processit ut in ius vocari ad tribunal regium obsequium detrectarent et rationem rerum a se gestarum nisi apud synodos reddere recusarent. Conventus episcoporum synodos antiquitas vocabat, in quibus tam circa vitae instituta contra pravos mores quam circa rectam doctrinam contra haereses ac de religione et fide male sentientes inquierebat.
9. Ministri nunc synodos vocant caetus doctorum pastorum, seniorum, et diaconorum, modo in universo regno, modo in parte et singulis provinciis, non ad emendationem malorum, sed ad ambitionis fastusque propugnationem coactos, idque praesidente aliquo eorum eximiae pietatis et virtutis viro quem moderatorem appellant. In synodo Glascoensi aggressi evertere omnes ecclesiasticae iurisdictionis partes quas episcopi recepto more veteris ecclesiae sibi vendicarunt, et omnes divinarum legum interpretes probarunt, pronunciaruntque se episcoporum neque munus ullum praeter consuetum cunctis ministris, nec usum in ecclesia agnoscere, decreveruntque ut omnes pontificatu abirent, omni procuratione ecclesiastica, senatu et publico gentis concilio de statu ordinando abstinerent, nisi auctoritate synodus generalis interposita. Si quis privatus aut magistratus eorum decreto non staret, sacris interdixerunt. Patricius Adamsonus Fani Andreae archiepiscopus, eruditionis magis quam sanctitatis gloria pollens, dum summam authoritatem in ecclesia retinere et in synodo generali cleri praeesse invictis rationibus scripturarum, conciliorum, patrum, ac sacrarum historiarum testimoniis contendit, iram et odium ministrorum in se concivit, qui maledictis lacerant et ultionis cupiditate nominatim execrantur, quod praesulum ordinem in synodo damnatum, ex usu pietateque veteris ecclesiae habendum probasset. Ille hominum ex inferiore ordine interdictum contempsit, atque ad ea quae sui muneris erant privatim et publice se comparavit. Nec singuli modo sed universi ordinem insectantur. Praesules ministros ut homines turbidos, inimicos pacis, novatores rerum a maioribus bene institutarum, publice privatimque perniciosos, seditiosos, schismaticos, hypocritas appellant, quod paupertatem quam episcopis exigerent summopere vitarent et honores ac divitias quas verbis tam studiose execrarentur omnibus votis exoptarent, nec acriore hodie quam antea disciplina agerent, aut maiore voluptatum parsmonia.
10. Hinc inde dira anathemata circumvolitant, sed dispari eventu, quippe vulgi iuditio episcopi numero impiorum ac sceleratorum habentur, congressum eorum sermonemque omnes defugiunt, at ministri claro rumore erant per virtutes aut virtutum simulacra, obstinatam contumaciam adversus maiestatem, imperium restrictum et perseverum in plebem. Fracta procerum ecclesiae potentia, et sacro pontificioque iure abrogato, politicae administrationis negotiis se immiscent, nec minus cessant vitia aulae graviter publiceque increpitare, rumores satis quidem inconstantes et sine authore plerumque aucupati. Irruere in homines nobiles cum impetu et clamore, testimonia sacra temerariis opinionibus praetendere, auctoritatem religionis immodestia imminuere, interdum intemperantia linguae fervore et ferocia, inter dicendi contentionem, in tempora et mores inconsultius evecti. Ipsum regem et proceres aulae insolitae libertatis taedio offenderunt, nec deerant inter eos qui sacram maiestatem Iacobum, nullo alio verborum adhibito honore, compellarunt,. Igenus loquendi non incivile sacrarum literarum authoritate probarent, ac reges omnes libertati ecclesiae infensissimos hostes esse natura duce seditiosissime praedicarent. Aranius cum furcae minis cohibere impetum ferocientium animorum et intempestivam libertatem non posset, ac prospiceret, nisi ministrorum conatibus mature obviam eatur, regem propediem in ordinem redactum iri, et penes illos omnium rerum divinarum et humanarum potestatem fore, ex decreto consilii summos viros facundia, literaturaque praestantes Melvinum, Lausonum, Gallovidium et primores ministrorum ad diremendam de regimine ecclesiae controversiam, et praesules aliquot ad idem munus nominatim evocavit. Ministri eorum ordinem a synodo sublatum contendebant; illi contra divinitus institutum ex usu dignitateque Christiani nominis retinendum disserebant. In illa ecclesiasticorum controversia rex, universo regno damnosa per ministros agitare praevidens, pro episcopis omni ope et consilio pugnavit, ut antiqua munia tenerent et publicis comitiis assisterent, oravitque ne paterentur ecclesiam imperitiae multitudinis et quorundam adolescentulorum pravis consiliis divelli, quod futurum providit si episcopis sua auctoritas abrogaretur, monuitque ut praesules exemplo et doctrina gregibus suis praelucerent, ministri Evangelium syncere praedicarent, sacramenta administrarent, et ne reipublicae negotiis se immiscerent neve inanes rumores aucuparentur, aut procerum aulae dubia vitia tanquam manifesta insectarentur. His autem cohortationibus cum impetum sisteret magis quam curaret, nunquam tamen destitit quoad vixit obsistere, donec ecclesiae vulnera sanaret.
11. Interea Ludovicus Stuartus Leviniae dux, Amati nuper mortui filius, e Francia puerilibus annis evocatus, Letham appulit. Tanta synceritas, integritas, et moderatio animi in prima adolescentia erat ut omnes uberiores fructus provecta aetate prudentiores augurarentur, nec fefellit divinatio. Audito eius adventu, magna laetitia in regia fuit. Navem egresso Huntilaeus et Aranius praesto fuere ut deducerent. Itaque introductus ad regem memoria meritorum patris charior acceptiorque erat. Mox duae sorores e Gallia in Scotiam evocatae, clarissimis viris Huntileae et Marriae comitibus suo tempore collocatae.

- 1584 -

RINCIPIO anni huius in Scotia res turbulentae fuere, exulantes proceres mutationis rerum cupidi, solicitare alios eiusdem ordinis nituntur, quantum gratia, authoritate, necessite valebant, ne se in Aranii superbum ac crudele arbitrium venire sinerent. Rex, cum literis et rumore comperisset Gaurium, qui Taioduni hibernis mensibus substiterat, edicti definitum diem obire neglegixisse, traductis ad se iam pluribus nobilibus conspirasse, iterum cum Angusio, Marrio, Glamio, ut Sterlini ad res novas constituto die convenirent, turbare omnia ac permiscere voluisse, perfidiam eius iudicavit comprimi oportere, quem, qui non existimabat vocatum in aulam venturum, ne tentando hominem callidum cautiorem faceret, Gulielmum Stuartum praetorianae cohortis praefectum, virum summae audaciae, misit ut insidias struentem et res novas molientem per dolum interciperet. Is ideo festinanter Taiodunum venit, et aditus omnes hospitii armatis obsedit, et inopinantem pene oppresserit. Gaurius, audito tumultu, obstinatus ad resistendum arma capit aedesque pertinacissime tuetur, famulis haud segniter opem ferentibus, verum cum se diu armis defendere tentasset impar adversariorum multitudini, captivus magna circumfusus armatorum turba abducitur, invitis et gementibus civibus Taiodunanis ob suspicionem huius coniurationes contra regem. Lindesius, Coldinnovesius, Casilissae tutor, circumpositis armatis in carcerem coniecti, ablato capite non ideo destitutum consilium. Nam constituto tempore profugi proceres Marrius et caenobiarchae Hibernia regressi ad captandas novarum rerum occasiones, factionis suae viros cogunt. Sterlinum sine vi occupant, arcem intercluso commeatu et levi aggere circumiecto triduo expugnant, Angusius, Glamius et multi Duglasi nominis comarchi sponte et ultro confluunt, operamque suam tumultuosius pollicentur.
2. In tanta trepidatione ac reipublicae metu subito rex, advocato procerum suarum partium consilio, consultavit quid agendum censerent, ipseque primus sententiam protulit ut arma pararent. Proceres qui aderant probarunt principis consilium ut tutum simul et generosum, edixit voce praeconis ut rebelles Sterlino decederent, copias deducerent, urbani cives sibi prospicerent, seseque a contagione coniuratorum segregarent. Senatusconsulta facta sunt, multa odiosa Aranio postulante. Omnibus rebus satis comparatis, rex iterum edixit ut omnes Cisforthani armati adessent cum apparatu belli, quo ipse duceret secuturi. Brevi Edinburgum convenere supra decem millia. His copiis fretus expeditionem suscepit, praemisso cum equitatu praefecto Stuarto, qui statim in hostem ducit et, adiunctis Levingstoniis, quorum magnum nomen et magna auctoritas in iis partibus, ad Varium sacellum castra locat. Rebelles, pensitatis suis et inimicorum viribus, desperantes tam praecipitis consilii eventum, non tentato praelio timide ac trepide fugerunt. Stuartus, dilapsis metu exulibus, urbem statim in suam potestatem redegit, arcem intra biduum dedicatione sine pacto salutis cuiusquam praesidiariorum recepit, tum fugientes longius insecutus est, captique ad Lauricum Archibaldus Duglasius, arcis Edinburgenae quondam subpraefectus, et Ioannes Forbosius Marri cliens reste luerent. Rex, decem stipatus armatorum millibus, Idibus Aprilis Edinburgo digressus, ingenti plebis gaudio et regio apparatu Sterlini excipitur, ubi mitior Arano in puniendis sontibus fuit: praesidiarii XXV damnati productique ad supplicium, quatuor eorum reste luerunt, ceteri testes lenitatis ad refellendam crudelitatis invidiam servati. Senatum ob hos tumultus festinato coegit, et cum intimis amicorum excogitare cepit praesentibus malis remedium, et concitatae seditionis temperamentum. Ad senatum res defertur, proceres auctores novissimae coniurationis consularibus literis in aulam evocantur; cum non adessent, rei fiunt rerum capitalium senatoria sententia, tunc plane deterriti perturbatis animis atque vultibus evolant ex Scotia in Angliam ac crudelitatis senatum condemnant, si tum senatus aliquod in republicae posset, cum Arianus eo tempore omnia in regno ad arbitrium administraret. Elisabetha, quae rerum Scoticarum mutationem lubens cupiebat, proceres Scotorum sui studiosissimos in honore gratiaque habuit, Valsingamius ab epistolis iis impense favit, aulae primores benigne invitaverunt.
3. Nec quietores res ecclesiae fuere. Andreas Melvinus, ira odioque praesulum ardens, ad Fanum Reguli concionem habuit, qua inusitata rabie in praesentem rerum statum acriter invectus, subiecit procerum officium esse ac reliquorum regni ordinum aulae vitia ab ecclesia alienatae interposita auctoritate corrigere et coercere, prolatis in medium superioris seculi examples, et in his Iacobi tertii, abavi regis, in ordinem redacti. Quamobrem a sanctiore consilio ad causam dicendam evocatus, ab audacia temerarium consilium mutuatur et respondet se nullius praeterquam Dei immortalis imperio subieci, omnes sacris initiatos a regum iurisdictione immunes esse, nec eorum legibus obligari. Ille quid auctoritatem regis et senatus declinaret ac contumaciter se gereret, in custodiam Blacknessum abire iussus, commutato itinere Bervicum profugit, quo etiam paulo post ministri Edinburgeni, improbis concionibus dominantes, Lausonius, Drurius, Balcanquolius, Gallovilius Perthensis pastor, Davisonus, Poluardus, Gibzonus et Carmichelius, ut creditum est, superioris tumultus haud ignari, authoritate ordinis amplissimi evocati ut causam dicerent, exanimati metu in Angliam profugerunt, ac edita apologia fugam suam in aulae rabiem et Aranii tyrannidem contulerunt, ibique omnia querimoniis miscuerunt. Tantus est gemitus factus discessu eorum ut populus luctum et dolorem suum voce et lachrimis testaretur. Aranius, execrationibus interritus, scripsit lachrimas non consolando sed dominando, edicitque ut ad operas et munia rediret. Id omnibus permirum videbatur, ut quos luctu afficerent lugere non sineret. Indignum visum prudentioribus, ministros, quibus praecipue tranquillitatem publicam cordi esse oporteret, eos principes turbarum inventos. In tanta maestitia publica et tam perturbato rerum statu rex memorabile exemplum servatae religionis dedit, Hispano, Franco, Guisiis amplissimas spes indies ostentantibus si ad veteris ecclesiae sacra caeremoniasque tot saeculis a maioribus servatas redire vellet, ab exactissimo pietatus cultu non descivit, sed decori summae maiestatis atque imperii religionem praetulit, gnarus omnia prospere evenisse semper pie colentibus numen, adversa spernentibus.
4. Inter haec magna Aranio spes erat in Gaurii morte proposita. Gaurius ab Araniae comite Sterlini maiestatis acerbe postulatur, quod contra regem aperte coniurasset ac captivum eum iniecta manu detinuisset; quod ante paucos dies cum desperatis hominibus Angusio, Marrio, Glamio occupandi Sterlini nefarium concilium cepisset, literas mandataque ad comites dedisset; quod, recepto in domum praesidio amicorum, Stuarto praefecto satellitum Taioduni acriter restitisset, spreta regis potentia; quodque Madenam famosam venificam in perniciem principis consuluisset. Nec deerant qui peculatum pecuniae publicae in quaestura deferrent. Ad haec reus respondit quod arma cepisset ut cives universos praesentibus malis liberaret, regem crudeliter et avare dominantium manibus eriperet; ea in re si qua fuerit culpa, iampridem impetrasse abolitionem quod sese Taioduni defendisset et Stuartum vim tentantem vi et armis repulisset, persuasum diplomatis regii auctoritate, et iuris publici beneficio, quibus privati Aranii codicilli derogare non poterant. Postremo crimen et periculum proprium negligens ac syngrapham negans, expostulavit cur, dato commeatu discedendi navem conscensurus in ostio fluminis, contra ius fasque comprehenderetur. Irrisit magicas superstitiones, nec questu et exprobatione abstinuit, obiectans Aranium contumeliosum, barbarum, ferum, et sanguinarium beneficio suo vivere, minime grato minime nobili animo esse. Tandem acerbitate accusationis procerum suffragiis damnatur. Productus in forum Sterlini vesperescente die, graviter et copiose de inconstantia rerum humanarum, de crudelitate inimici disseruit, cuius immanem animum cum tantarum iniuriarum satietas explere non posset, coactum salutis tuendae causa arma sumpsisse adversus hominem bonum, contra mores, leges, et instituta maiorum administrationem publicam usurpantem, plusque potuisse Aranii iracundiam ad perniciem quam multa familiae suae in rem Scoticam merita ad salutem. Haec et pleraque huius generis, non sine lachrimis circumstantium, locutus, cervicem securi placide subiecit, interfecti corpus ad omne genus ignominiae damnatum in quatuor partes dissectum non est. Rex, puniendis sontibus mitior, remissa ignominiosa paena, sepeliri permisit.
5. Hoc supplicio caeteris metus iniectus, res ad tempus pacatiores reddidit. Iam molestis auctoritatis interpellatoribus remotis, fracta inimicorum potentia, et caede Gaurii consternata nobilitate, Araniae comes, magno electorum iuvenum globo circumdatus, addita etiam custodia adversus vim et insidias magis firmus omnibus rebus iuvenilem regis animum pellexit, quibus ille aetas capi aut deliniri potuit, ut diutissime obnoxium teneret. Ferunt uxorem, muliebri impotentia faeminam, ardore retinendae potentiae luxum etiam obtendisse, quo blandimentis spectaculorum ac conviviorum et immodica licentia arctius devinceret. Verum non delitiarum ullae illecebrae, non lubricae aetatis irritamenta, non cupidines praevaluerunt. Gulielmus Stuartus Aranii frater, ex fraterna gratia licentiam usupans et cuncta scelera sibi impune ratus, rapit, spoliat, verberat, vulnerat, occidit insontes quasi superioris tumultus conscios. Per fas et nefas multorum invadit patrimonia, tenuiores adversantes libidini, bonis evertit. Inter alia faeda quae edidit facinora, fecialem ministrum iuris publicum crudelissime interfecit, apparitorem diploma regium comedere coegit, neque tantum erat improbus ipse, sed etiam alios docere voluit. Ista duo prodigia non solum factis sed etiam exemplis rempublicam vulnerarunt.
6. Caeterum rex, iam adultior, secum reputare caepit. Impiam spretae maiestatis opinionem, ecclesiasticorum contumaciam, ac licentiam, qui exemplo aliis esse deberent, eorumque culpa coniurationes proximas potissimum concitatas salutaribus legibus coercere instituit. Habuit itaque Edinburgi XX Maii conventum ordinum, in quo aderant multi amplissimi viri, ac salutares reipublicae leges latae in acta relatae sunt. Dein, exagitata flagitiosa perfidia procerum, efflagitatumque adversus male meritos remedium, Angusius, Marrius, Glamius, publicatis bonis, his comitiis imperpetuum finibus interdicti, atroci proposito edicto si quis de restituendis ageret ferretve. Rex cum non modo religioni, sed etiam regno ex contumacia ecclesiastica summam pernicem imminere cerneret, ut ministorum accensum zelum, insolentiam, superbiam, contumaciam intra limites modestiae cohiberet, eorumque authoritatem quibus posset modis deminueret, rogationem tulit ut ipse per suffragia populi, procerum regni et ecclesiae, in omni causa non solum civili ac profana, sed et in sacra quoque iudex et auctor esset, quicunque autem iudicium eius contumaciter declinarent, pro duellionis crimine tenerentur, utque episcopis per tribunitiam vim disiectis prisca constaret dignitas, ministri auctoritati praesulum cederent, sublata aequalitate in regimine ecclesiae, qua tenuiores disciplina cultissimis ingeniis aequari se putarunt. Decreverunt ordines regem summam plenamque in subditos cuiuscunque ordinis aut conditionis essent potentiam habere, quam qui ministerii aut clericatus obtentu subterfugere conatur, laesae maiestatis reum esse. Hoc freno nonnihil coercita est ministrorum licentia, ut sentirent regiam auctoritatem sine provocatione esse. Terrebant haec, sed ille maximus terror agitabat animos, quo rex publico ordinum decreto praesulibus potestatem in ministros restituit, obtinuit, adversante ministrorum factione, ne publici conventus ecclesiastici ordinis aut privati praesbyteriorum concessu, inconsulto se aut sine sua auctoritate interposita haberentur, neve synodi iurisdictionem exercerent nisi episcopi assisterent, aut apolecti regii, in quo uno fuit ecclesiae salus, et seditiosae tribunitiae potestatis temperamentum, quod non diu duravit. Ministri enim se in praesulum potestate futuros esse impudenter denegarunt.
7. In hoc publico gentis consilio cum iactata multa fuissent temere de ecclesiae libertate retinenda, de manifestis praesulum flagitiis expurgandis, de luxu cleri coercendo, tandem cunctis suffragiis et multis praeclarissimis legibus sua stetit episcopis auctoritas a ministris vehementer diuque oppugnata et pene versa, ac paucorum culpa nihil universorum praesulum iuri derogatum. Ministri, ira ac odio accensi tanquam acta synodi subverterentur, indignabantur quicquam sibi ex veteri potentia detrahi. Regem falsa invidia onerabant, nec ullis verborum contumeliis aut mendaciis abstinebant, quasi evangelii professores eliminare, synceram divinae legis praedicationem abrogare, Papanae superstitionis cultum promovere, pietatem, libertatem ac disciplinam ecclesiasticam evertere tentaret. Cum huius generis multa adversus sacrosanctae maiestatis authoritatam convitia dicerentur, et rumores in vulgus spargerentur, ne nomen regium contumelia affici ac vilescere apud finitimos populos sineret, obviam eorum conatibus eundum censet, et res iudicatas in conventu ordinum novo et insolito more in dubium revocat, ac causam profert quae proceres ad tam accurate decernendum impulit, obstinatam ministrorum adversus regiam auctoritatem contumaciam, singulorum decretorum naturalem aequitatem ostendit. Primum numen regibus summum imperium in universos subditos tam politici quam ecclesiastici ordinis indulsisse, unum pontificem iniusta tyrannide clerum Romanum eximere iure magistratuum, deinde praesbyteriorum sediosos consessus plenos periculi et dedecoris, synodos publice exitiosas. Igitur eiusmodi congressu imposterum adversus publicam utilitatem, leges, maiestatem imperii prohiberi, nisi antistes more maiorum assiderent. Postremo episcopos iure divino, legibus humanis, vetustis ecclesiae institutis, regibus ac rebus administrandis praeese, atque hanc rationem maiores nostros MD annis secutos, regimen secutos, regimen inconsultae multitudinis superbum et violentum videri. Denique propter nimiam dominationem praesulum, adiecti tredecim e prioribus ministrorum per provincias qui una statuerent de controversiis, si opus esset, de vita et moribus, ac homines maxime idoneos suis sententiis deligerent et probarent: virtus, probitas, integritas in legendo spectaretur. Ita ius episcoporum temperatum et restincta est tribunitiae potestatis vis.
8. Tandem rex ad convitia respondit et multis verbis iniurias a ministris factas, maiestatem imperii, subditorum fidem labefactatam, exactos praesules, ac periculosas contentiones apologetico libello exposuit, confessionem fidei non gravate divulgavit, Papales errores abrenunciavit; formam futuri regiminis ecclesiae articulatim praescripsit ne ultra calumniarentur, monuitque ministros ne ordo alicuius improbitate faederatur, ex ecclesia eiicerent scelere contaminatos aut aliquo dedecore infames. His remediis animadversionem atque auctoritatatem presbyteriorum retulit, et imperii decus conservavit, reddita praesulibus libera iurisdictione, cura censendi, suffragiis in comitiis. Postea eorum maxime opera seditiosis atque improbis ministris obstitit. Digna certe vox maiestate regnantis, rationem rerum a se gestarum reddere, confessionem fidei palam edere, publicorum decretorum aequitatem exponere. Sacratis legibus latis, prorogata comitia in tertium Calendarum Augusti, proinde parliamentum cursorium vulgo dictum, quod saepius diem diffisum esse rex iuberet. Relatum inde in comitiis ad proceres de historia Georgii Buchanani, referta contumeliis in matrem regis, et de dialogo De Iure Regni apud Scotos virulentissimo. Publica ordinum auctoritate sancitum ut libri intra 40 dies ad secretarium deferrentur, neque habere privatim in manibus lectitareve liceret, datumque ei negotium ut stili mucronem retunderet, probra temere vulgata obliteraret, vera descerneret ederetque. Promulgatum decretum ne Buchanani scripta comitiali auctoritate abolita per ignorantiam iuris lectitarentur. Cautum quoque comitiali auctoritate sub paena publicationis bonorum, ut omnes die Mercurii et Veneris, Sabatto quoque et quadragesimali tempore esu carnium abstinerent. Idem edicto per vocem praeconis promulgatum pro communi totius regni bono. Rex enim, ubi sensit ita aegram ecclesiam esse ut consuetis remediis aegritudo sisti non possit, legum salutari auxilio usus est ut contineret in officio ministros qui se moverint ad convellendum reipublicae statum, cogeretque fisci, carceris, exilii, atque mortis terroribus ad ea praestanda officia, auctore Deo et conscientia teste, quae principibus praestare tenentur praecepto apostolorum.
9. In tanta rerum perturbatione Scoti Anglis finitimi incursione in Rhedisdaliam facta longe lateque populando solitudinem et vastitatam fecere. Angli inopinato malo tacti ut parem cladem inferrent, Liddaliam repentino latrocinio atque impetu ingressi ferro ignique accepta damna crudelissime ulti sunt. Aranius ipse excursiones in Angliam fieri patiebatur, arbitratus hoc maxime modo inter vicina regna bellum exarsurum et e publica calamitate se privatum emolumentum facturum. Ne tamen ex professo Anglorum hostis videretur, per speciem et simulationem concordiae Hunsdonium baronem Bervici et orientis limitis praefectum admonet posse de rebus repetendis reddundisque transigi, si in colloquium veniendi potestatem faceret, ut in publicum consulerent. Placuit dehinc colloquio ipsorum tempus locumque destinari, dilecto inter Bervicum Scotiamque idoneo loco ad Fuldonum convenere. Superba hinc inde magnificentiae ostentatione, salute accepta redditaque, Hunsdonius orsus, comm2emorat incursiones in Angliam, furta, rapinas, incendia superioribus diebus facta, se publica auctoritate res repetere aut auctores noxae dedi; sin ne id quidem vellet, se suo milite iniurias et maleficia persecuturum. Ad haec suadet Aranio Elizabethae amicitiam amplecti, omissa longinqua spe Gallica, Anglicam propriorem potioremque sequi. Ad ea Aranius respondit se paci magis quam praelio paratum, velle se reginae purgatum; publice interesse ut Liddalianos et Rheddisdalianos latrones vagos omnia caedibus, incendiis, rapinis vastantes, sedibus exuerant. Inde profugos proceres quam plurimis posset criminibus onerat, et eorum discessum ex Scotia invidiose infamat. Caeterum se reginae amicitiam unice expetere affirmat, amicitiae officium, et ius diligenter sancteque servaturum spondet. Hoc colloquio nihil ultra actum.
10. Clientes amicique damnatorum et exulum proni ad novas res, Duglasii praefecti Glencludensis consilio concitantur in perniciem Aranii. Hic omnes motus conatusque compressit praesidio amicorum et arcem Edinburgenam possedit, blandiente ceptis adhuc fortuna. Nec deerant sermones superbiam crudelitatemque increpantium. Interim rex Edinburgo Falcolandiam se contulit, inde Ruthuenium ad aucupium atque venationem progressus. Saevissima interim lues cum magna hominum strage per totam Scotiam grassans familiam eius Perthi contagione invasit, servi infecti. Ipse cum paucis Sterlinum profectus edixit ne quis domesticorum aut clientum ad aulam accederet donec vis morbi languesceret. Illi edicto parentes Ruthuenum concesserunt, ibi mansuri dum de voluntate regis certiores fierent. Iisdem prope diebus missus in Angliam cum lectissimis et spectatissimis comitibus Patricius Graius familiae princeps, ex intima regis amicitia iuvenis, decore nobilis, praeter formae egregiae decorem acri ingenio, at proclivi ad Romanae religionis cultum. Is dubiae suspensaeque ex fortuna fidei in adolescentia Guisii amicitiam ambitose coluit, gratus ei paritate cultus. Nunc, attritis opibus et lubrico statu, occasionem nactus ad venerationem cultumque Angliae conversus. Petit sibi senatum dari. Manus osculo et complexu exceptus queritur de maritimis Anglorum praedonibus impune latrocinantibus et limitaneorum furtis, postulatque ut exules. adversus securitatem innoxii regis res novas molientes vel ex faedere redderentur vel regni finibus longius summoverentur. De coercendis incursionibus terra marique facile consensit Elizabetha, sed ostendit interesse saluti regis regnique Scotici ut simultates procerum amnestia ac oblivione finirentur, contumeliis inimicorum expulsi ad suam dignitatem restituerentur, Aranius administratione reipublicae decreto ordinum summoveretur. Nobiles in Anglia exulantes nihil aliud spirare quam numinis gloriam, instauratae religionis incrementum, regis salutem, regni incolumitatem, et amicitiam cum Anglis sempiternam; contra, Aranium lubricam regis adolescentiam corruptelarum illecebris irretire, ac pravis consiliis in exitium rapere. Legem illam de rebellibus reddendis iampridem exolevisse, omnia regna profugis libera esse perfugia, nedum amicis in religionis cultu et ritibus ecclesiae consentientibus. In consilio de exulibus et postulatis legati cum diu deliberatum esset, Norvicum traducti sunt. Graio habiti sunt extra ordinem a regina honores, dataque munera abeunti magnifica. Antequam digrederetur, in secreto congressu Elisabetham commonefecit nisi praeveniretur Scotorum regina, pereundum ei esse; solum insidiarum remedium si praeverterentur. Sequentia documento erunt Graium, omnibus flagitiis exercitum, legatione male usum.
11. Per idem tempus quidam Eduardus Henrisonus, desperatus pistor, furore vecors, per iram et levitatem paternae ericae cumulo facem immisit et urbi regiae foedum incendium intentavit. Ignis late circumvolitans coruscansque flamma, puerorum faeminarumque ululatus, spectantium animos terruere. At benignitate numinis et servorum egregia opera cuncta tecta defensa fuere praeter privatum aedificium patris incendiarii, velut numine plectente. Comprehensus conflagrationis auctor postera die, questione habita, damnatus: foco in foro posito, et circumfusa ingenti multitudine vivus crematus est. Crudele quidem et inhumanum facinus, sed ultra humanissimum naturae nostrae affectum crudeliter vindicari visum Araniani temporis rabie, cum reliquo corpore depasto viscera tetro odore flammisque torrerentur. Interim exules clam redeundi consilia struentes cum aliis alia moliuntur, et literas amicis ac clientibus dant, ut a contumeliis inimicorum defenderent, ferrent opem in asseranda dignitate, ac adiuvarent honestos conatus patriam patrimoniumque repetendi. Ergo dum coniurati, remotis arbitris, inter se aut inter socios ac adiutores multa iaciunt de novo consilio regis intercipiendi et Aranii contrucidandi, Robertus Hamiltonius Inchmachanus iudex, sive gnarus coniurationis et infidus, sive arreptis suspicionibus ex signis et sermonibus incertum, ea quae auderat aut coniectaverat ad Aranium detulit. Deprehensi sine tumultu Iacobus Edmestonus Duntrethensis et Malcolmus Duglasius Mamii, comarchus, ac extemplo in carcerem coniecti. Edmestonus interrogatus in arce Edinburgensi de sermonibus, de literis, de sociis teterrimi facinoris, sive imbecillitate animi lapsus, sive proposita vitae spe ac impunitate corruptus, fatetur primum de Angusio et Marrio condemnatis, ut Aranii gratiam pararet omnes ad eos opprimendos artes conquerentis, deinde adiicit Ioannam Humium cognomento Nigrum, extorrem egentem internuncium inter se proceresque profugos fuisse, tum aperit Cuningamium Drumuhasellensem a se paulo ante socium accitum, multos praeterea primores viros in ea coniuratione esse. Cuningamius quoque edicere iussus quae sciret, nec patefacta coniuratione ullum silentii emolumentum existimans, eadem fere quae Edemestonus in custodia fessus, ediditque ultra Duglasium Mainium Angusii intimum conscium. Is accitus et interrogatus ad ultimum vitae spiritum abnuit detectae coniurationis conscientiam. Post eum diem Edmestonus ad iudicium productus sententiis omnibus absolutus est, quia fide publica dicere iussus omnia uti gesta erant aperuit. Cuningamius Duglasiusque damnati ac ignominiosa morte affecti Edinburgi in foro rerum venalium miserabili plebis lamentatione periere. Aranius caedibus ac rapinis potentiam exercuit, sanguinaium animum ultione explevit, suspecta sibi cuncta redidit tam externa quam domestica.

- 1585 -

PUD nos rex Levniani agri avita iura persequitur, causam diuturno silentio velut inter mortuum. Missus in Angliam Ludovicus Bannantinus equestris ordinis, vir summa vi et animi et ingenii praeditus, ut exploraret exulum destinata et Laviniae familiae in agro Eboracensi peculiare patrimonium repeteret ad sustinenda regni onera. In magna inopia aerarii cum proprium regis patrimonium ac pecuniam publicam in privatos usus proregis absumpsissent. Is, luculentia oratione apud reginam habita, multa commemorat de regia sui erga eam studio, fide, et benevolentia eius, maxime post Deum opera, consilio, gratia, in eiusmodi rerum perturbatione servatum, nunc liberalitate et subsidio rei numerariae fovendum, oratque Elisabetham ut suum beneficium tueatur, neque iacere regem genere maxime propinquam patiatur, quem, salvo pudore, in angustiis fortunae deserere non posset. De ea re disserens benigne auditus, dimissusque est amice et humaniter. Avitus dominatus non redditur, aliquot librarum Anglicarum millia promissa ut proximo genere, fidesque mox servata est. Inter Maxuallios et Iohnstonios antigonistas exacerbata sunt odia, accesserant maiores irarum causae. Namque Iohnstonius, occidenti limiti praepositus, non cessavit efflagitare Dumfrisiae urbis praefecturam, quae diu in Maxualliorum familia haeserat, et tentare civium animos ut ad publicum munus admoveretur. De qua re certior a Roberto fratre factus Maxuallius Mortoniae comes, tumulto orto, Iohnstonum urbe trepidum exturbat. Securus iam ab hac parte, Anandiam incendiis ruinisque depopulatur, quo discrimine coactus est Iohnstonius apud regem gravissime deplorare miserias suas et iniurias tribulium. Inde rex Maxuallio infensior, studiosior alterius partis erat. Inter tot omnium rerum difficultates et assiduas tam vicini ac praepotentis inimici incursiones, Iohnstonius, corporis et animi viribus ferocissimus, maerore extinctus est. Iacobus filius ei successit pari virtute animi constantiaque, faelicitate maiore, et acerrimus vindex paternae iniuriae extitit.
2. Eodem fere tempore Elisabetha, cum per speciem sancti faederis aperte factum coniurationem a Philippo Hispano, pontifice, et Guisiis fratribus contra Evangelii professores videret, Eduardum Vottinum, virum prudentem et humanum, in Scotiam mittit ut Iacobum omni cautione perpetuo foedere annua pensione aequissimo iure devinceret, receptae religionis mutationem et imminentem instauratae ecclesiae ruinam averteret, nuptias cum Daniae regis filia promoveret. Data etiam occulte mandata ut exulantes proceres in gratiam cum rege reduceret, ministros ecclesiae in locum unde deiecti erant restitueret, Aranii potentiam infringeret, Anglicae factionis homines spe aleret. Legatus auditus a rege petit ut non modo in antiquo faedere constanter perseveraret, sed arctioribus, si fieri posset, vinculis novum iungeret. Capita novi faederis et arctioris amicitiae a primo usque ad extremum scriptura exhibuit. Metellanus ab epistolis ait convenire prius de conditionibus oportere et singula faederis capita diligenter pependit, ac, scrupulosa adhibita interpretatione, non ex aequo et bono sed ex callido versutoque iure legato reddit, additque nihil in re tam gravi non diu deliberandum. Rex apud Fanum Andreae, coacto procerum conventu, disseruit perpetuum faedus cum Anglis multis modis utile fore, et magnopere ad utriusque gentis salutem ac instauratae religionis securitatem pertinere, cuius incolumitas in hoc uno verteretur. Gallicae factiones proceres omnes circumspiciunt turbandae concordiae rationes, arctissimam amicitiam et perpetuam societatem ita demum pollicentur, si Scotos omni onere immunes Angla praestaret et non ultra alienigenas censeret, sed in regni societatem ac fortunarum omnium communionem assumeret, si Iacobum regem sua auctoritate et procerum omnium consensu secundum se haeredem regni Anglici statueret. Super his postulatis consultus legatus Anglicus respondit his de rebus arduis certa se mandata non habere, et regnicolatus privilegium non reginae arbitrio sed publico ordinum decreto concedi. Tandem procerum omnium consensu promisso faedere palamque approbato, censuit rex ut delegati utrinque congrederentur, qui faedus retractarent conditionesque expenderent.
3. Cum haec de faedere Anglico et postulis Scotorum ultro citroque disputarentur, tumultus in finibus ortus aut impediturus concordiam videbatur, aut certe tardaturus. Per eos dies Ioannes Forresterus equestris dignitatis, medii limitis praefectus, et Thomas Carus Fernihurtius eiusdem ordinis veteri more congressi, egere de controversiis limitaneorum, latrociniis, pecoribusque per vim abactis. Ibi, tumultu forte orto, Franciscus Russelius Bedfordianae familiae proximus haeres, qui Foresterum socerum honoris causa comitabatur, globo ictus interiit, magno utrinque gentis maerore. Rex, non minus atroci facinori quam Elisabetha infensus, Fernihurstium in custodiam Taioduni tradidit ut caedis crimen a conscientia publica removeret. Regina, custodia praefecti limitis non contenta, Andream Carum Greinhidensem, Gulielmum Ancoranum, et Ioannem Retofortum noxae dedi postulavit. Sponsio fit de capite et fortunis eorum, si constituto iudicio more patrio authores indignissimae caedis illius arguerentur. Interea legatus Anglicus, cum aliis alia molitur ad labefactandam Aranii potentiam praetorianae dignitate auctam, Graium, Maetellanum, Bannantinum, praestantes in republica viros, ab amicitia eius divellet et clam reducendi exules consilia struit. At, praevalente adversa praetoris Aranii factione et pro dominatione retinenda totis viribus contendente, non impetravit ut occulta cum rege sereret colloquia, verum a Gulielmo Stuarto Okiltriano contra ius gentium contumeliosis dictis lacessitus, obstinato adversus contumelias animo colloquium regis exposcit. Rex, ex consilio amicorum causatus, more maiorum nihil magnum se moliri posse nisi auctore senatu, proinde audientiam ad senatorum consilium retulit. Vottonus in senatum introductus Araniae comitem regni cancellarium tumultus in finibus nuper excitati authorem et caedis Russelianae conscium arguebat. Aranius, senatoria sententia in speciem exauthoratus et ad Fanum Andreae in custodiam ire iussus, postea liberiore custodia apud Kinnelium habitus, brevi inde est dimissus. Vottonus, sive ob difficultatem novi foederis, sive propter metum periculi ab Aranii clientibus, sive ob conscientiam instantis tumultus, insalutato rege qua poterat proxime Bervicum contendit.
4. Itaque, plagis iniectis gravibus reipublicae rabie Ariani temporis, omnia plena erant desperationis. Contagio regnum late pervasit, plebs miserabiliter afflicta. Infecit ea tabes praecipue urbem regiam. Inter has procellas legati a Frederico Daniae rege superveniunt, ut Orcades et Hetlandicas insulas, multis saeculis ante pro pecunia oppignoratas, soluto aere redimerent. Eorum verba postquam in senatu Fermelinoduni audita sunt, rex argute acuteque respondit omnes in mari Deucalidonio insulas ab ultimis temporibus Scotorum regum fuisse; reges Norvegiae eas per summam iniuriam occupasse; Alexandrum tertium Scotorum regem Norvegis ademisse, atque in Scotorum possessionem restituisse; superiores reges Daniae iure quod sibi vendicabant cessisse, caeterum legatos proximo vere de iure Orcadum et Hethlandicam insularum discepturos in Daniam missurum. Hoc responso dimissi, legati Danici nuptias Annae Frederici filiae cum Iacobo rege proposuerunt, ad quas procurandas missos se cum mandatas profitentur. Aranius, iam in aulam revocatus, nec iustas odiorum causas nec ulciscendi cupiditatem permultis deese sciens, potentiae suae viribus fretus, rumores vulgi et indignationes procerum parvi faciebat. Erant nunc in Anglia extorres (ut supra memoravi) Archibaldus Angusiae, Ioannes Marriae comites, Thomas Leon Glamii reguli tutor, qui ferre non poterant Aranii iniurias, ibidem Hamiltonii gens, opibus et multitudine gentilitum florentissima, inopem sollicitamque vitam agebant, proregis Mortonii odio iamdiu ab aula remoti et regno pulsi. Duglasi et Hamiltonii, compositis ab amicis ultro citroque commeantibus ex vetere odio dissidiis, in gratiam redeunt, adverus Araniae comitem, utrique pariter infensum, consilium ineunt. Impetratis ab Angla ad iter auxiliis, subministrata clam pecunia, et amicis occulte coniurationis consciis, per secretos nuncios praemonitis, profectionem in Scotiam adornant, edictoque significant egregio sub principe servitutem, iniurias, supplicia innocentium tollere se destinasse, salubriter tantis in naufragiis reipublicae ac plebis miseriis ferre opem patriae, succurrere saluti fortunisque communibus; Aranii ingentia facinora, ausa et maiora molientes audaciae scelerique resistere; novorum hominum abutentium legibus iudiciisque ad quaestum aut libidinem pernitiosam atque intolleranda potentiam primo quoque tempore opprimere, qui de exitio regni et regis cogitarent.
5. Maxuallius Mortoniae comes, Aranio infensus quia alieniorem sibi sensit regem crebris eius criminationibus, agresti cultu, transversis itineribus, ad Duglasios et Hamiltonios consanguineos in Angliam pervasit, opem et operam suam obtulit in asserenda eorum dignitate, primusque fiduciam addidit. Si offerenti fortunae occurrerent et communi animo consilioque in communem hostem Aranium res gererent, caetera secutura: dignitationem, securitatem, multosque viros nobiles mox in partes transgressuros. Praeterea neque eis defuturum populi studium adversus scelestum, neque numinis favorem, nisi ipsi sibi deessent. Redeunt secundo post discessum anno duces partium Angusius, Marrius, Glamius, et Hamiltoniae familiae principes. Ut Kelsoam venere, paucos ad requiem dies sumunt, de improbis factis Aranii per edictum pubice queruntur, et gravissima eius crimina in omnes ordines, crudelitatem, et omnium in eum odia exponunt. Adiunctis sibi Francisco Bothueliae comite, Hurniorum, Carorum, Scotorum philarchis et tribulibus, de tempore, loco, et ratione perficiendi conatus colloquuntur. Haec in oriente. In occidente Ioannes Maxuallius Mortoniae comes et Ioannes Hamiltonius familiae princeps, comitis servitiis et clientelis, nihil cunctati Duglasiis se adiungunt ad famam tumultus, magni motus in Scotia facti.
6. Aranius, consiliorum non ignarus et erumpentis seditionis regis auctoritati quamvis inermi confisus, et Crafordiae, Glencarniae, Erroliae, Rothusiae, Monti-Rosarum procerum impenso erga se favore corroboratus, factionis suae viros Sterlinum evocat contra armatos exules. Regis salutem, nisi tempestive occurratur, deploratam edocat. Exsules celeritate summa usi ut praeverterent cum ea quam habebant manu per Varium sacellum recta Sterlinum iter intendunt ad urbem oppugnandam, populo quacunque ibant bene precante propugnatoribus publicae libertatis et instauratae religionis. Circumvecti maenia situm urbis explorantes qua parte tentare possent, diluculo muros repentina vi transcendunt, nemine obvio in forum penetrant, aditus omnes armatis claudunt, et urbe potiuntur terrore militari, nullo adversante nisi Gulielmo Stuarto praetorianorum praefecto cum quingentis militibus, quem in fugam averterunt. Armstrangi, infames latrones, non contenti equorum et supellectilis direptione, utensilia et clatras fenestrarum ferreas abstulerunt. Urbe capta, utentes recenti terrore arcem levi aggere circumiecto obsident. Qui intus erant, commeatu non sufficiente multitudini conclusae, regis discrimine anxii, et illam ac sese dedunt, caeteris nobilis praeter Graium, Maetellanum et Bannontinum, huius mutationis fautores si non authores, in custodiam traditis, quia spem improbam Aranii aluerunt. Profugi proceres supplices et inermes regem adeunt, genibusque eius advoluti se suasque fortunas omnes ei permittunt, fidem et obsequium iureiurando pacti. Rex, nobilitate semper mitis, claritudine procerum, lachrymis et precibus victus, data dextra in id quod petebatur: veniam supplicibus dedit, omnes in pristinum dignitatis et gratiae locum restituit, adempta iis praedia, oppida, agros, arces reddidit. Ioanni Hamiltono Britannodunum et praedia omnia quae Aranius invaserat, Angusio Tentallonem, Marrio Sterlini castellum, invitis et gementibus adversariis, statimque in consilium de summa rerum adscivit.
7. Araniae comes, comperto discrimine, cum praecipuis gemmis quibus superiores reges Scotiae effulserant inter hostium tumultus per aversam arcis portam et Forthae fluminis pontem timide ac trepide in Leviniam evasit, ac vitam non privatam modo sed etiam trepidam egit, clam relicta provincia mare cum Iamesocio navarcho ingreditur, ut imminens exitium vitaret. Postea in servilem humilitatem deiectus per loca deserta vagus vitam iniucundam traxit, inconstantiae rerum humanarum magnum exemplum posteris daturus, cui quanto longior vita, tanto miserior contigit, brevique spatio bona, fortunas, ornamenta omnia amisit. At inimici, praereptam sibi ultionem dolentes, eius miseriis non satiati, in omnes regni solitudines dimittunt qui eum comprehenderent. Ipse plerunque in Gallovidia aut Caricta occultatus aegerrime periculum effugit. Adversus eum Huntileae comes missus latebras per devia mutantem secutus, terra marique assecutus non est. Caeteros casus conatusque suo tempore dicam.
8. In proximo ordinum conventu de publico statu ordinanda Limnuchi habito, penes quem iure regni apud Scotos, summa rerum potestas est.,Ioannes et Claudius Hamiltonii, Archibaldus Angusiae, Ioannes Marriae comites, Thomas Leon Glamii tutor, Driburgi et Cabskinethi abbates, praeterea Gaurei liberi et multi viri nobiles in integrum restituti ex eo die summa fide et observantia erga regem semper usi sunt. Aranaius non modo dignitate sed et praetura exauctoritatus, oblivio superiorum tumultuum sancita et abolitio criminum caedis, incendii Maxuallio facta, quo multa flagitiose scelerateque in Anandia factitaverat. Ministri exules ex Anglia reversi, criminum abolitione non contenti, suam disciplinam et tribunitiam potestatem stabiliri vehementer cupiebant, cuius vim rex superioris anni decreto in comitiis multum deminuerat, et praesulibus potestatem restituerat, quod cum impetrare non possent, ad veteres mores revoluti in rabiem prolapsi lunt. Potestas ecclesiastica ordinum decreto stabilita, coercendi contumelias in Deum, haereses, adulteria, libidines, stupra, scandala, et conservandi eutaxian ecclesiae ac morum integritatem, ut casta Christi sponsa, Christo sponso exhiberetur. Quare cum ministri, homines natura maledici, malevolos seditiososque spiritus gererent, in pleno ordinum conventu communiter edicitur morte esse puniendum, quisquis verbo aut scripto ea proderet quibus populi in principem reverentia deminui principisve in populum laedi possit.
9. Hoc freno coercita ministrorum in regem effrenata et indomita licentia, quae mox acrius erumpit in terrorem ac minas. Abruptis enim obsequii et reverentiae vinculis, Gulielmus Valsonus et Ioannes Hoversonus rempublicam tumultuosis concionibus vexant, omnibus verborum contumeliis regem lacerant ac probra iacunt, Ieroboamo comparant. Deterrimam comparationem et praecipitem furorem silentio praeterire libet, ne referendo pernitiosam imitandi licentiam inducam. Uterque minis et brevi carceris custodia coercitus impune transmissus est, ita postulantibus duris reipublicae temporibus. Impunitatis spes aliis fuit illecrebra peccandi. Iacobus Gibsonus, effrenatus et praeceps, tantum animi habuit ad audaciam ac impudentiam ut dicere in concione Edinburgi non erubesceret haud Aranium sed regem infensissimum ecclesiae hostem, minitarique ferocius Iereboami exitium ac familiae regiae interitum. Ne hominis furor diuturnione impunitate aleretur, ille ob sermonem contumacem et minacem adversus principem ad iuditium vocatus et in senatu interrogatus, ecclesicam causam non esse regiae cognitionis iurisdictionisque liberius atque audacius iactavit. Proinde senatusconsulto reus maiestatis non sine invidia vulgi incitati damnatur et in arcem Edinburgensem coniicitur. Senatui placuit gravioris motus metu perscribi sententiam, et ad populum ferri, ut rumores ambiguos compesceret, nec defuere qui censerent supplicium sumendum, sed prudentius temperatum, validiore adhuc rei gratia quam ut paena afficeretur. Ita peccantium impunitate, lenitate principis, ac vitio temporis praedicatorum audacia indies accrevit, praesulum authoritas imminuta.
10. Rex, his rebus turbatus, ne serperet longius indomita atque effrenata concionum licentia, ad ministrorum studia suam voluntatem accommodavit, ratus satius esse mansuetudine ac clementia in officio continere quam metu. Igitur in conventu ecclesiastico per procuratores suos graviter conqueritur de Gibsoni temeraria ac audaci denuntiatione, fatigatque precibus fratres ut paenas temeritatis lueret, excogitatum tamen paucorum consilio ut in ius vocatus ad diem dictum non adesset, et contumaciae nomine ab officio et beneficio suspenderetur. Nec deerant in conventu qui magnitudinem animi laudarant. Pauci fuerunt qui dicerent caetu fidelium exturbandum ob indignitatem rei et contemptum maiestatis. Rex nihilominus in animum induxit suum in comitate et benignitate perseverare, et asperioribus remediis abstinere, quod spes aliqua relinqueretur suadendi potius quam vi cogendi. Sed incipiens adhuc et non adulta contumacia lenioribus remediis sanari non potuit, nec ille asperiore unquam usus, nunquam tamen destitit quoad vixit praesulum dignitatem omni ope tueri.
11. Inter haec Gosseronius Francorum legatus in Scotiam venit, quem rex benignissime excepit. Ei est senatus datus frequens. Causa adventus eius fuit ut vetus cum Gallis saepe de Scotis bene meritis faedus, tot regum auctoritate et iuditio comprobatum, renovaretur, solutis cum Anglis novis pactionibus. Audito legato, Scotorum proceres ad faedus Anglicum proclives respondent de pace aut faedere more maiorum nihil nisi in publico gentis consilio constitui posse. Proinde monent ne tempus inutiliter tereret neu fraude et calliditate se putet ea quae volet consequi posse. Postea crebros cum rege sermones habuit, terrorem cum minis miscuit, iactavitque amicitiam cum Gallis dirumpendam. Postremo obtestatur ne Galliarum rege inconsulto cum Angla faedus fieret. Rex minis ac terrore non commovetur, respondetque prudentius quam pro aetate, se fiduciam in ope divina, non in Francorum amicitia, qui numinis gloriae adversarentur, collocare, nec sibi minus licitum foedus cum serenissima Anglorum regina facere Gallo inconsulto, quam Gallo nuper cum illa se inconsulto. Relato responso Franci qui vetere illo ut dixi foedere se nobiscum coniunctissimos esse arbitrati sunt, percepere Scotos pari religionis cultum Anglis imbutos, ab omni studio sensuque cultu Gallorum mentes suas ad Anglorum amicitiam nomenque flexisse, ac veram Christi religionem tueri paratos esse. Cum foedis certaminibus Scoticana ecclesia finderetur, Maxuallius Mortoniae comes, fiducia tribulium suorum, parta nuper victoria et nessitudine Hamiltoniorum ferox, sacra Romana contra leges ritusque patrios promovet, auctoritatem pontificis Romani iam excussam revocat, missam Dumfrisiae propalam celebrat, turmatim ad Leucludense collegium progreditur, presbytero crucem cum labaro praeferente. Spectator flagitii minister urbanus pavidus, non concione compescere, non dehortari ausus est. Crebrescente atroci rumore Papani cultus, ministri ecclesiae tulerunt aegerrime, monueruntque proceres idololatriam in publicam perniciem mox erupturam coercere, magnisque rem queremoniis ad regem detulerunt. Eam ob causam iussus Maxuallius sui copiam in iure facere, Edinburgum venit et, causa cognita, in custodiam coniectus est. Statim, praevalente gratia apud proceres Romanae causae minus aequos, sed memoria recentis beneficii, necessitudine affinitate ei addictos dimissus est incolumis. Postea homo superstitione imbutus consilium de instaurandis Romanis ritibus non omisit, de integro fuerenti non eadem venia data.
12. Haec dum in ulteriore Britannia geruntur, insulani occidentales immanitate barbari, feritate, ignavia, luxuria, superbia deterrimi, orta inter ipsos seditione, arma spectare coeperunt. Angus Maconelius erat princeps eorum, saevitia detestabilis, natura ac moribus barbarus, et Maclenio Ilae regulo, civilis animi ob aemulationem favoris et potentiae infestus, quamvis sororem eius in matrimonio habuerat, struxit insidias virtutibus eius quasi vitiis infensus. Hinc initium motus insulani, eventus, caedes, rapinas, direptiones suo tempore expediam. Nec in Catanesia et Sutherlandia res quietores fuere: insulani homines prope omnis humanitatis expertes impetu et quadam temeritate semper ad omnes motus parati esse consueverunt, reguli quoque authores armorum ducesque extitere. Per hos dies Huntileae comes sororem suam Georgio Catanesiae comiti in matrimonium collocavit, egitque de reconciliatione gratiae, et Sutherlandiae comitem reconciliavit, quod is sibi coniunctus et sanguine et necessitudine esset. Duo vicini comites, ut firmior fides reconciliatae gratiae videretur, Clanguinos ferro et flamma persequendos decreverunt, qui maiores alienarant et turbas crebro concitaverant. Hac re cognita, Clanguini suos ad consilium convocant, docent salutis causa arma esse capienda. Hac occasione impulsi silvestribus ac remotis locis arma rapiunt, profitentur se nullum periculum salutis causa recusare. Mox campestribus locis demigrant et montes petunt, ut inde armis locorumque situ sese tueantur. Henricus Sinclarus, homo strenuus, Catanesiorum dux, antequam Sutherlandiae auxiliares sibi coniungerentur, in rebelles duxit et, contempta paucitate inimicorum, acriter conflixit sagittarum nimbis. Clanguini temere irruenti resistere, et per ardua atque iniqua loca subeuntes deturbarunt. Tandem, Henrico Sinclaro cum centum quadraginta aliis extincto, reliqui beneficio noctis aegre evasere. Postero die Sutherlandiae comitis auxiliares, Ioanne Gordonio et Iacobo Macroio ducibus, superveniere. Clanguini, superiore pugna defatigati et praemetuentes sibi, ultra tentandam fortunam non existimarunt atque celeriter in Rossiam profugerunt. Hostes eo contenderunt, avide ultionis cupidine insequentes, et ad Locmelinium Rossiae pagum assecuti acriter invaserunt. Ibi Clanguini circumventi atque interfecti sunt. Georgius eorum dux, multis acceptis vulneribus, captus et ad Sutherlandiae comitem deductus est, reliqui a permiscua multitudine oppressi.
13. Iam, certamine procerum exuto, extinctoque Obegnino, abacto, Iacobo Stuarto ad privatam et inhonoratam vitam, et Guisianorum potentia paulatim infracta, rege etiam adulto et rebus gerendis adhibito maiore cum aequitate et tranquillitate, res Scotorum ex arbitrio senatus administratae sunt, iustita, pax, pudicitia, securitas, dignitas floruerunt. Rex regnum nihil aliud quam procurationem publicam existimans publicae utilitati inservire, communique libertati et multitudini consulere, cuncta ex usu dignitateque moderabatur ut leges dominarentur, boni mores institutaque maiorum servarentur, gnarus in regnandi primordio positum esse rerum discrimen ac futuri principatus specimen. Nam sicut initio imperii animi popularium afficiuntur, ita fere deinceps reges vel contemnuntur vel in honore habentur. Igitur famae inservivit et consilium capescendi egregie imperii edicto professus est. Fuit certe Iacobus nulli maiorum inferior iudicio, ingenio, memoria, et literis exquisitis rarissimam laudem, et nulli adhuc maiorum concessam innocentiam consecutus est: non ira ad iniqua supplica compulit, non temeritas hominum, non contumelia ministrorum per modum concionis in suggesta patientiam extorsit. Quibus de causis magnis plebis laudibus commendabatur, et maturescentis aetatis vigore et ingenii nobilitate quam bonis artibus optimisque studiis ad res gerendas excoluerat, ut testantur monumenta clarissima utraque oratione ab eo edita. Βασιλικὸν Δῶρον, aureum illud opus filio dicatum, singula quae vitam principis ornent quaque instruant, praeceptis ad gloriam et virtutem salutaribus, publice vel privatim complectitur. Scripsit etiam carmina quaedam quae adhuc extant, et in quibus ingenii praestantia elucet.
14. Illud praeterire non possum, memoriam fuisse Iacobo regi tenacissimam naturae beneficio, ita ut in illa inscriberet quae legeret iisdem litterarum notis, et iisdem probe verbis quae audiret. Duas praestantissimas disciplinas, rei militaris atque literarum, iuvenili aetate percepit. alteram pacis et quietis firmamentum, alteram dominationis subsidium et ornamentum. Mollis adhuc et flexibilis aetas in studio venationis, labore, patientiaque et animi et corporis, et ludis gymnicis exercitata adversus avaritiam et luxum caeteraque vitia quae ex otio gignuntur, inter omnes rerum delitias in iuvenili fervore et summa fortuna. Non proni ad licentiam mores, non arrogantis fortunae ullum in animo impressum vestigium, sed temperatae cupiditates. Ignoscendo, largiendo, indulgendoque popularium animos sibi suisque in perpetuum devinxit, nihil per eum neque vi neque clam reipublicae ereptum. In cognoscendis perpendisque hominibus plane mirus, in imperio atque in publica dignitate locum virtutibus patefecit, iuvenes honestissimos summis officiis et summis beneficiis paravit. Horum principes Ioannes Metellanus honesto james viloco, fide, et industria cognita, intimis consiliis adhibitus primum ab epistolis (cuius frater eandem dignitatem sub matre gesserat), deinde praetor factus, homo callidus, promptus, et versutus, infensus nobilitati, turbulentissimas in republica tempestates postea concitavit; Patricius Graius, familiae suae haeres, aulica solertia ac formae gratia insignis, cui omnes naturae dotes contigere praeter honestum animum; Ludovicus Bamantius, felix ingenio, cura, diligentia; Alexander Lindesius, adolescens nobilis dignitate, formae iuventa, et eius frater Iacobus; Gulielmus Kethus, illustri ac antiqua familia ortus; Georgius Elphingstonus, non minore gratia, sed dispari genere, quem ex humili loco ad equestrem dignitatem provexit; Valterus Stuartus Blentgreus, innocens et industrius; Georgius Humius, modicae originis, non solum honoribus, verum et quaestura auctus; et Thomas Ereskinus vetere et nobili Ereskinorum familia, praecipuum in aula locum diu tenuere. Maetellanus, Graius, Bannartinus, Stuartus, Blantgreus, magnum agmen nobilium non inania nomina praeferentium, sed eorum qui maioribus suis decori fuerunt, publica negotia ac privatorum maxima tractabant.
15. Reliqui decori adolescentes, regis intima familiaritate pene aequales, lusuum oblectamentis vacabant. A plerisque fautorum postea alienatus, magis eorum culpa quam ingenio suo. A Graio offensione acerba (ut infra memorabo), ab aliis morum et studiorum commutatione: Kethum, odium Maetellani; Spineum, studium Botlinelianorum partium; Elphingstonum, ingenii socordia; Blantgreum, potentiae invidia subvertit. Georgius Humius et Thomas Ereskinus potentia, opibus, atque authoritate ad finem vitae floruerunt, amicitiae officia diligenter sancte servavit, benevolentiam amicis non ardore quodam amoris, sed stabilitate potius et perpetua constantia continuavit. Non pauci certe principes compluribus virtutibus praestitere, ratione, ingenio, memoria, cura, diligentia, literis, prudentia in constituendis dominiis, exquirendis conditionibus populi, temperandisque, et in toto iure pacis et belli. Non reverens assentandi suspicionem, possum praedicare audacter, quamvis multos enumeres, nullum eum bonitate, clementia, innocentia, pietate, munificentia, aut continentia antevisse. Diutius hoc morari non libet, ne omnes eius virtutes reptendo magnam voluminis partem impleam.

- 1586 -

OC anno rex Iacobum Stuartum, nuper Araniae comitem, edicto relegavit et ex patria eiecit, maxima acclamatione plebis et secundis admurmurationibus cuncti senatus. Ille paruit imperio et in solitudines seccessit, ubi in summis et fortunae et vitae sordibus delituit, qui paulo ante profusas epulas ac magnificentiam amavit. Inimici squalore eius et sordibus laetantur, expiatoque suo dolore destiterunt insequi, quia sola spes hominum in miseriis suis consolari potuit. Uxori, perditae foeminae, datus reditus in sua praedia, ad suos lares familiares. Hoc tempore tabula presbyteriorum ab Alexandro Haio scriniorum magistro confecta, Edinburgi in conventi ecclesiastico exhibita est. Mox synodus per procuratores suos a rege postulat petitque ut authoritatem presbiteriorum ratam haberet. Qui respondet quod postularent concedendum non esse, nisi praesules presbiteria in suis ditionibus moderantur et ea facerent presbiteri quae imperarent antistitis. Atque synodum scire voluit se de ipsis presbiteriis nihil decernere velle, nisi quod episcopi civitatum aequum atque bonum iudicarent. Tandem post longam altercationem convenit ut episcopi presbiteriis ubique praeessent, ita tamen ut in Fano Andreae Robertus Villichius episcopi vice fungeretur. Melvini furor praevaluit, ut hoc sibi concederetur, qui cum archiepisopo Fani Reguli de vita fortunisque contendere caepit, in eum et reliquos Scotorum episcopos iram vertit, et machinas omnes ad eos subvertendos admovet, fretus Villichii privilegio, qui a iurisdictione archiepiscopi exemptus erat, ut rebatur. Archiepiscopo denuntiat ut se presbiteriorum iudicio subiiceret, gravibus additis minis ni pareat. Quam comminationem ille contempsit et nihil de superioris vitae consuetudine remisit. Itaque ecclesiae ministri ei sacris interdicunt.
2. Iam Adamsonus, Fani Adreae archiepiscopus, a Melvinis fratribus contumaciter inurbaneque vexatus, ad hoc, caetu fidelium submotus et absens inauditusque sacris interdictus, palam testificatus est neque more neque vetustis ecclesia institutis id fieri. Hinc praesul, ut ministri intelligerent quam parum in causa iniusta inferioris ordinis imprecationibus moveretur, illos diris execrationibus ferit, quia eorum eo crevit insolentia ut, non contenti sui functione, praesulum munia ad se traherent. Prior excommunicationis sententia veluti vana, omnium fere sententiis damnata, quia par in parem non habet iurisdictionem aut imperium, multo minus inferior in superiorem. Caeterum archiepiscopus, pari excessu audaciae et furoris, a Lindesio et quibusquam Fifae comarchis incitatus, verberibus et fustibus male mulctatus est, Melvinis facinus probantibus ac iuvantibus. Repente magna quaerimonia ad regem res defertur, isque episcoporum causam suscepit et antiquissimam se habiturum dixit, ob studium divini honoris et ecclesiasticae dignitatis. Percussores ob scelus, Melvinos ministros ob impotentia et immoderatam licentiam evocavit ad causam dicendam. Qui ad veterem cantilenam revoluti negant regiae cognitionis rem, sed ecclesiastici iuris esse, non obstante recenti ordinum decreto, principis imperio omnes sine discrimine subiiciente. Ac in tam valida ecclesiae concussione connivere nititur adversus impetus saevi turbinis concitati aestu humanae superbiae, et exortas tempestates consilio magis quam impetu deliberat discutere. Igitur, contractis Edinburgum in synodo generali ministris, rex commemorat in archiepiscopum novi exempli decretum: superbia, execrabilique odio partium ruinam ecclesiae imminere; hortaturque praesulum auctoritatem agnoscere. Illi, contentione animi pervicaces, perseverant, in iure sacro nullam superiorem agnoscere auctoritatem praeter numinis.
3. Rex in caetu procerum patrumque rem ad disceptationem iuris apud aequos iudices vocabat, ac episcoporum munus iure, legibus, vetustis ecclesiae institutis, ac publico ordinum decreto approbatum contendebat. Illi eorum munus ullum aut usum in ecclesiae esse inficias ibant, remque ad peculiarem synodi cognitionem pertinere affirmabant; summum esse in generali synodo imperium, summumque consilium. Magnae utrinque rationes iactabantur, cognitores dati ad dirimendam controversiam inter praesules et ministros, metu iniecto, definire non audebant. Archiepiscopus, cum in formidine et periculo regem ac iurisdictionem ecclesiasticam labefactari convellique aperte videret, humiliter demissus se synodo submisit. Ibi moderator, qui summam inter eos habet auctoritatem, in hanc fere sententiam alloquitur, si se divinitus institutum ad pascendum plebem agnosceret; si iurisdictionem aut dominatum in ecclesia sibi postea non arrogaret; si cura, diligentia, moderatione dignitatem retineret; si synodi decreto iudiciisque sine provocatione pareret, spem absolutionis esse. Ille congruentia tempori praefatus, prece degenere, non sine infamia, iniquissimis conditionibus subscripsit, et suffragoi cleri in ecclesiae gremium receptus est, qui praecipitantem ecclesiam pro virili parte sustentavit, dignitatem ordinis, et ad ea quae sui muneris erant publica et privatim obeunda se comparavit. Fuit hoc tempore incredibilis ministrorum auctoritas, nullisque reipublicae temporibus eorum disciplina firmior atque fortior fuit. Itaque rex infinita naturae lenitate ac prudente moderatione multa tacuit, multa pertulit, multa concessit.
4. Inter haec caedes indignissimae maximaeque factae sunt. Insulanorum duces Maconelius ac Maclenus, paulo ante memorati, cum pene pari fortuna et dignitate essent, nec alter alteri cedere vellet, ob aemulatione infesti; subdola concordia egere; mox Maclonelius, ut solus insulanorum potiretur imperio, virtutibus Maclenii tacite infensus, astu aggreditur propinquam insulam Ilam, et eius domum non invitatus adit. Incomptis epulis sine condimentis sed largo apparatu excipitur, commessationibus et potationibus effusius indulgent, dies noctesque continuant potando. Cum omnia alimenta defecerunt, Maconelius abiens poposcit ficta modestia parem humanitatem convictus et officii, reconciliandae invicem gratiae. Maclenius, suspiciones aemulationis causatus, ire abnuit ille. Datis nobilissimis ex familia obsidibus, fratre et filio, metum adimit. Accepit eos Maclenius, petiitque ultro Kinteram, modico comitatu quadraginta quinque comitum, assumpto obside puero ut efficacius obligaret animum patris. Ibi magna munificientia exciptur, trahiturque in multam noctem laetitia. Hanc occasionem nactus Maconelius, non ira et impetu sed dolo, hospitem inermem ut inimicum capitalem trucidare pergit, dilato in silentium noctis consilio. Maclenium ad potionem nocturnam invitat. Ille tempus intempestivum affirmat. Tum minaciter fremit inter gladios et lanceas. Maclenius, cum sciret fremitu sibi insidias parari et unam in audacia spem salutis cerneret, subsidium ab audacia mutuatur. Puerum obsidem humeris impositum, patris gladio obiicit, dum concutiunt gladios fremensque puer avunculi vitam deprecatur. Praevaluere nepotis preces quominus gravissimum scelus patraretur. Custodes tantum adhibiti, ut asservarent. Domestici ministri metu torpentes comprehensi. Duo, quibus primus apud herum locus, requisiti ad supplicium, cum latebris sibi consulerent, clausi inter domum vivi cremati sunt. In reliquos similem perfidiam, impietatem, et feritatem exercuit, per intervalla temporum quasi animi causa trucidavit et Maclenius suppliciis eorum spectatorem interesse coegit. Maconelius, intestinis externisque flagitiis infamis, non tantum iussit caedes, sed spectavit avide laniatus et ictus. Comitum strage peracta, una victima manebat, Maclenius squalore et illuvie obsitus ac supplicio destinatus, at numine plectente barbaram sanguinis sitim in apparatu supplicii. Maconelius, lapsu equi prostratus crus fregit, subitae rei miraculo attoniti clientes. Haec causa differendae caedis, quam sine dilatione poscebat, et hic casus salutem periclitanti attulit.
5. Eodem prope momento rumor saevitiae ad Argatheliium promanat, qui, periculo Maclenii anxius, regem certiorem facit. Missus fecialis ut portum Kinterae attigit praesentiam Maconelii poposcit et mandata regis exposuit, ut, tradito Argathelio Maclenio, veniret dilueretque infamiam criminis. Ille insidiatum sibi Maclenium, non secura convivia, respondit, et praeventum insidiatorem. Suspecta fraus erat. Mox lenius rescriptum, si dolus abesset, posse eum innocentiae causae confidere. Eas literas Argathelius et serias exhortationes Kinteram misit cum clientibus, quibus Maclenius traderetur. Maconelius, etsi anxius flagitia secum reputans, tamen Argathelium vindicem metuens, si sperneret auctoritatem, captivum demisit, praeter spem suam faelicitate quadam. Maclenius, praesenti periculo liberatus, Ilam redit, mox Kinteram regressus insidiatus est hosti falutis suae, compulitque in castellum munitum. Nec minor malignitate saevitiaque in clientes eius, comitum interfectores, grassatus est. Agros ferro flammaque late vastavit, cunctis calamitatibus miseram plebem vexavit, perfringi crura pecorum iussit.
6. Utinam ista saevitia inter insulanos manisset, nec in nostros mores irae impotentia transisset! Non minus acriter Cuningamii in Montgomerios exercuerunt iram. Hugo Montgomerius Eglingtoniae comes, decora proceritate et viribus corporis insignis, familae suae et Scoticae iuventutis ea aetate princeps, modico comitatu ac intermi Sterlinum versus iter ingressus, securus ab insidiis inimicorum. Sed Glencarniae comitis frater, Robertus Laudius, Aikettus comarchus et complures Coningamii, irae furore abrepti, privatam iniuriam excidio ipsius ulcisci destinant, ac compositis insidiis vetus odium innocui comitis sanguine explent. Facinore audito, plebs miserabiliter indoluit ob corpus insigne et altam indolem. Comitis per scelus interfecti filius adhuc impuber ad Robertum Montgomerium patruum confugit, apud quem educatus erat. Is nobilissimam familiam prope ad interitum redactum virtute animi aliquandiu sustentavit. Interfectores in ius vocati, cum caedis dolo factae manifeste tenerentur, solum verterunt. Robertus Laudius in Daniam faeliciter secessit, cui postea precibus Annae reginae, criminis abolitio facta est. Interim regina crebris literis ac legatione Thomae Runolphi foedus paulo ante memoratum arctioribus vinctulis sanciri flagitat.
7. Maetellanus ab epistolis, promptus et callidus temporum observator, regem monet instare amplam occasionem perferendi desideria ad reginam, ut tributum annuum cautione et instrumento publico confirmaret, haeredem regni Anglici omnium ordinum decreto statueret si nulli liberi nasceretur, atque haec tabulis foederis adiiceret. Rescripsit regina in hanc fere sententiam, salutem eius, emolumentum, et regni tranquillitatem sibi semper curae fuisse, foreque, si iustas offensionis causas non praeberet aut legitimum regnandi tempus praevenire non tentaret, neque quicquam adhuc fecisse aut postea facturam quod ius legitimum in regnum Angliae impediret. Musicam etiam iuvenili aetate dedicisse, at huiusmodi instrumentum perpetuandae discordiae quam harmoniae musicae aptius, ad hunc usque diem penitus ignorasse. Ad haec, consultius utriusque maiestate, in re tali, bona fidei sponsione et nuda pactione, quam chirographo, sigillo, aut stricti iuris formulis favere, neque in animum inducere potuisse quin haec dissidia ab aliis quam ab eo profectus sit. Deinde iisdem literis Maetellanum, ut tyronem in republica acriter perstringit et se bonae fidei principem universo orbi profitetur. Foedus Anglicum palam approbatum, vehementer renitente Gallico oratore frustraque intendente minas ac metum. Mox delegati ab Angla <venerunt> ad foedus faciendum, controversias de finibus et latrociniis dirimendas, et discordias finiendas, Eduardus Rutlandiae comes, eximia nobilitate ac doctrina, baro Eureus, et Tomas Randolphus, toties memoratus, scaccarii camerarius, comitatu magnificentiae ostentatione visendo. Ab Iacobo Francis Bothueliae comes, Robertus Bodius baro, et Iacobus Humius Coldinnovesius equestris ordinis, Edinburgensi arci praefectus. Bervici ad Tuedam conventum, omniaque placide transacta, foedus sociale pro conservanda vera et evangelica religione initum, et arctius mutui foederis vinculum adiectum, data ac accepta ultro citroque fide, eosdem amicos inimicosque habituros, non obstante quamvis foederum necessitudine prius inita vel in posterum ineunda. Item conventum uti adversos exteros, si qui hostili animo belli faciendi causa in Britanniam descenderent, utrique alteri auxilia mitteret, et ne alter alterius hostem aut transfugam ad se receptaret. Hac societate multum foederi Gallico detractum, et securitate Anglorum adversus hostilem Hispanorum impetum tempestive consultum.
8. Exin Archibaldus Duglasius Uhittingamius, absens ante in reos relatus, nunc ab exilio reversus in patriam, in maximo infamiae suae ardore, funesti parricidii conscius aut particeps in facinore patrando postulatus accusante Gulielmo Stuarto O Kiltrio Aranii fratre. Ad diem dictum reus magno amicorum praesidio in praetorium Edinburgenum ascendit, ubi citantur quaesitores magna ex parte ipsius amici, abolitione impetrata pro criminis conscientia pronuntiant, se non videre cur patrati condemnent. Ita cunctis assentientibus absolutus est, maiore decernentium moderatione quam severitate. Nos in hoc casu ancipites iudiciorum motus contemplemur, quoniam quae innocentiae tribui nequierat absolutio, Graii potentiae, pene legibus aequae, ac Randolphi Anglici legati gratiae tributa est. Deerat in hac quaestione Aranii accusatoris violentia, nec tam vehementes iudices adversus reum quam illi in Mortonio iudicio, cum causam parricidii diceret, et validiora defensionis praesidia facundia modesta et sobria, ingenium acre. Facinoris conscientiam, quam inficiari reus non potuit, abolitione vitavit, sed non facti infamiam. Absolutoriae sententiae ut nemo contraire ausus est, ita dissonae vulgi voces audiebantur, gravius meritum proclamantis et pro magnitudine delicti ultionem statui par fuisse.
9. Per idem tempus Maxvalii et Iohnstonii, manente odio, in regni finibus tumultuantur, multis invicem damnis. Occasione discordiae huius et civilium armorum, vel praedae cupidine ac impotentia, Armstrangi, velut permissa populatione, passim raptibus et latrociniis vagantur, fortunas agricolarum impune agentes ferentesque, non agris et vicis infesti modo latrociniis erant, sed, crescente per impunitatem audacia, urbanis civibus insidias struebant, si negotiandi vel oblectamenti gratia iter facerent. Inprimis tuendae pacis a furtis ac latrociniis seditionumque licentia rex curam habuit. Adepta Maxvallio, ob superbiam, contumaciam, et asserendi cultum Romani pontificis ardorem, contra leges ritusque patrios, finium regundorum potestate, eam cum vicaria auctoritate Archibaldo Duglasio Angusiae comiti, iuris et aequi unico cultori, ex consilii decreto demandavit. Qui, militaribus praesidiis septus, cum summa aequitate ius dicebat; latronum audaciam carnifice et laqueo coercebat; solo terrore Duglasii nominis imperata facere cogebat; Johnstonios et Maxvallios, animosos et fortes viros, a discordiis avocare conabatur, sed nullus alius discordiarum exitus esse potuit nisi aut universus interitus aut victoris dominatus. Summi labores magna compensati gloria ad posteritatis memoriam.

- 1587 -

NEUNTE anno insimulantur proceres exules et Maetellanus ac Graius coniurasse regem tollere aut in Angliam captivum abducere. Eius accusationis author extitit Iacobus Stuartus, nuper praetor a proceribus pulsus, ut inimicis conflaret invidiam imperii ad Anglos transferendi ac privatum dolorem suum ulcisceretur. Cum hae voces, vulgi rumores, et clandestinae literae percrebuissent, circumsistunt regem restituti proceres, iudicium precantes si mererentur, et ultionem in delatorem insuetum accusandis reis, si falsa afferret. Ille procerum impetum cohibuit, sibi compertum referens accusationem fictam. Quo facto favorem vulgi late quesivit et grata plebi procerum innocentia, exilium accusatori absenti in perpetuum prorogatum, rei capitalii reus factus est, et literae, vanitatis plenae, crematae sunt. Qua benignitate proceres devotissimos sibi ac observantissimos reddidit. Deinde proceres, ad occasiones intenti, acrius in perniciem eius incubere. At ille latebris se eripuit, vitam per multos annos traduxit, quam infaelici exitu clausit, variis artibus sequentes diu frustratus. Iam rex, crebris popularium querelis fatigatus ac tranquillitatis publicae cupidus in Nithiam et Anandiam ad latrocinia coercenda et Maxvalii, Mortoniae comitis, saepe rebellantis fiducia tribulium suorum superbiam impotentiam domandam, primam expeditionem suscepit. Ille, cognito regis consilio et adventu eius perterritus, domo sponte profugit ad vitam procul Scotia agendam in secessu Lusitaniae. Suscepit curam absentis et rei familiaris Ioannes Hamiltonius, consanguineus, qui concedi redeundi commeatum saepius desideravit, sed, adversante Metellano et ministorum adversa factione, non impetravit. Multi facinerosi laqeuo suspensi, multis in spem melioris vitae, venia data. Plures Anglis noxae dediti. Tribulum duces, qui quietem publicam latrociniis et rapinis ferocius turbabant, metu supplicii coerciti et in pignus fidei ac debiti obsequii. Obsides desiderati ac dati. Ipse dimittit quoquoversus equites ut ob maleficiorum magnitudinem aqua et igni interdictos aspernantes, praefectis parere nisi ex libidine conquirerent, ac minus domi turbulentos redderent.
2. Ioannes Maxvallius baronis Heresii frater, inter comites regis adscitus, ad recipiendum Carlaneorum castellum missus a Gramis praedonibus crudelissime interficitur, non sine facti indignatione. Rex, infensus, hanc crudelissimam caedem execratus est, actores conquiri et iugulari iussit. Paucos Dumfrisiae dies moratus. Edinburgum ad conventus peragendos profectus est. Tumultibus et limitaneorum furtis hac diligentia coercitis, contusisque tribulibus, in id praecipuio studio incubuit ut privatas simultates et hereditaria inclytarum familiarum odia, veterum discordiarum accisis radicibus, extingueret. Proinde claros et potentes viros ad se acceservit qui magnibus opibus, cognationibus, affinitatibus, et clientelis innixi tranquillitam publicam vi aut ambitu turbabant. Communiter ab omnibus petiit ut, simultatibus positis, caedes, incendia, raptus, latrocinia comprimerent, aequitatem colerent, mutuis cladibus abstinerent, et oblivione iniuriarum discordias finirent. Haec si facere in animum inducerent, si legibus, humanitati, pudori, frugalitati, et bonis moribus assuescerent, apud se honores et praemia semper parata fore ostendit; si minus, mulctas, supplica, et iudicorum severitatem expectarent.
3. Cum inimicitiae, veteri odio atroces, inter Crafordiam et Glamium ob caedem fratris, inter Angusium et Mont-Rosium ob sententiam latam in Mortonium proregem intercederent, regis precibus et auctoritate permoti, Glamii tutor, vir fortissimus et satellitii praefectus, cum Lindesio Crafordiae comite clarissimo, Archibaldus Duglasius, Angusiae comes, cum Ioanne Gramio, eiusdem amplitudinis viro, Marrius nobilissimus cum Glencarnio statim in gratiam redierunt. Consenseruntque ut regis salutem communi animo ac voluntate defenderent. Mox lautiore convivio, festivitate ac hilaritate, remisso omni officiorum munere, transacta est maximisque poculis est certatum. Posterio die, oratio regis benigna iram, si quae ex dissensionibus atque discordiis resideret, lenivit. Magistratus urbani publicum convivium in foro Edinburgeno, rege et proceribus iunctis manibus incaedentibus, promiscuo spectaculo instituerunt. Civitas omnis obviam effusa cum coniugibus ac liberis, acclamationibus multitudinis omne laude onerantis. Reconciliatione procerum facta, solus baro Yesterus sese Ioanni Stuarto Traquirio, equiti nobili, implacabilem inexpiabilemque praebuit. Igitur in castellum Edinburgenum coniectus est. Secundum haec, Patricius Graius, saepe narratus, summae potentiae iuvenis et charitate principis ea tempestate florens, male gestae legationis in Anglia, proditaeque Mariae reginae a Guilielmo Stuarto, fraternae audaciae aemulo, accusatus, quod metum et moram supplicii atrocissimis verbis castigasset (nempe mortui non mordent); quod occulta mandata adversus instauratam religionem ad Francum et Guisium dedisset. Rex, offusus pudore, principes amicorum in consilium vocat. Communi prope omnium consensu uterque in arcem Edinburgensem traditus est. Mox ambo in senatum acciti, perstitit Stuartus in accusatione infidelitatis et laesae maiestatis, scelus et mandata referens. Reus abnuit vera esse quae scelerate obiicerentur. Tum Stuartus, si id factum negarit caeteraque quae obiecisset, gladio defenderet sese. Sed pervicaci accusatione conflictatus, cum parum constanter, tremente voce, dilure crimen videretur, nec subsidium dubii flagitii ab audacia peteret, certatim proceres circumstrepunt maiestatis reum esse. Rex, perculsus immanissimi facti atrocitate, non aliud prosecutus est quam “o facinus nefarium! o scelus,” iussitque ut paenis maiestatis afficeretur. At interim Ioannes Hamiltonius, summa eo tempore auctoritate, genibus regis advolutus clementiam expetivit, flagitavitque ne exitio daretur. Eius favore precibusque procerum eiusdem sanguinis, venia data, perpetuum exilium indictum, praemiumque accusatori irrogatum. Rex crudelissimum factum deflevit et edicto proditorem execratus est. Metellanus ius versibus proscidit:

Sis Paris an Graius dubito: pulchille videris
Esse Paris, forma, Marte, et amore pari.
Fax etiam patriae nec fato aut omine differs,
Graeca tamen Graium te docet esse fides.

4. Interea, suspicione arrepta, deprehenditur a Bothuelio Anglus quidam, deduciturque ad regem tanquam ob infandum scelus ac paratum ei venenum. Is, inditis vinculis, in custodiam coniicitur, rumorque exoritur in Leicestrium gravis. Auditur rege coram, et diluendi criminis facultus conceditur, ne id hostiliter factum gens Anglica deferret. Confessio patefacta non est, neque postea cognita, incertum an insons, de consciis interrogatus non edidit. Constanti vulgi rumore percrebuit hunc ab interfectoribus matris summissum ut filium veneno tolleret. Bothvelius apud nobilitatem praedicavit subordinatum a Leicestrio. Nec multo post rex in hoc conventu procerum disseruit magnam vim unanimitate inesse unum et idem sentientis nobilitatis. Clarissimas familias odiis ac dissidiis funditus eversas; amicitiae concordiaeque fructus ex dissentionibus atque ex discordiis percipi posse; domesticas dissentiones et intestinas factiones incruentam victoriam hostibus praebere; concordiam arctissimum atque optimum in omni republica vinculum incolumitatis esse. Denique in matris interfectores acerrime invectus est, et quod suspicaretur sibi cum Anglis bellum fore. Proceres, qui iam frequentes aderant, consuluit. Re agitata in publico gentis concilio, ferociores scelestum ac nefarium facinus acerrime vindicandum censent. Universe gratuitam et sine stipendio operam afferunt, vitam caeterasque omnes fortunas ad discrimen belli paratas fore profitentur. Si quis regis ius in Angliam oppugnet, demonstrant non ultra ferendam contumeliam fortissimae genti illatam. Accersenda externa Hispanorum, Francorum, et pontificis auxilia; ne quicquam postea praetermissam occasionem quaesituros. Eorum promptissimus Franciscus Bothveliae comes, furore et ira flagrans, sic Scoticum nomen vile et usque adeo arma Scotorum contemnata. De cuius fortuna et exitio suo tempore memorabo. Prudentiores securitati antequam vindictae consulendum, manendum in societate Anglica et recepta religione censebat, ne spem regni Anglici haud dubiam ad incertos belli casus evocaret. Rex multum secum animo volutans et clandestina concoquens consilia ac res occultas cum Guisiis et penitus abditas, cognita procerum voluntate, laudat amorem, benevolentiam et studium eorum in consulendo, caeterum ultionem sibi cura fore respondit, et comitia regni XXIX Iulii Edinburgum indixit.
5. In tanta mole rerum, Iacobus in aetatis flore, summa domi apud proceres et plebem gratia, incredibili foris fama, Annam Daniae Friderici secundi regis filiam, suscipiendorum liberorum causa in uxorem ambit. Patricium Vausium, honestem equitem, et Petrum Iunium praeceptorem, homines idoneos, cum liberis mandatis in Daniam mittit. Iam, matrimonii certus, pacem domesticam fovet, proceres in unitate et concordia retinet. His diebus auctus Metellanus praeturae dignitate, tale ingenii specimen praebuit in iudicando, non opinione tacita amicorum, sed perspicua admiratione omnium, ut rex iuditio, prudentiaeque eius magis indies fideret. Usus complurium negotiorum exacuit illam ingenii aciem. Omnia momenta observat temporum atque rerum, circumspicit omnia vulnera republicae, nullum praetermittit eius iuvandae locum. Negotia regis et munia regni ad se trahit. Ita publica curat, ut privata non negligiat. Altius metuit suspitiones ministrorum, qui in multam nominis famam et ingentem vitae morumque admirationem venerunt, et ingruentem invidiam procerum. Ac forte per illos dies, ecclesia contentionibus lacera, praesules dolent ea quae vitio suo desidiaque contigerunt, pro parte virili sua iura et sacri ordinis dignitatem tuentur. Ministri laborant ut antistites vel sibi subiicerent vel penitus everterent, eoque contentiones deveniunt ut praesulibus ius nullum praediorum et redituum potiendorum dicerent, otium, inertiam, et opulentiam exprobrarent. Metellanus, exhausto aerario et proprio regis patrimonio incuria proregum absumpto, vel maxima parte augendis proventibus ecclesiasticis a maioribus consecrato, ministrorum conatus adiuvit, qui divitias ecclesiasticas fando scribendoque damnarunt. Praedia, reditus, resque immobiles possidere nefas prodiderunt. De annuius episcopatuum, abbatiarum, caeterorumque beneficiorum reditibus, deque decimarum proventu, nihil nisi ad victum et vestitum necessaria stipendia postularunt. Lucri ostenta magnitudo, praetorem et aulicos, qui iuvenilem regis animum et aures pithanalogia possiderant, eo perduxit ut regi suaderent potestatem designandi episcopos ad suum arbitrium revocare; fundos et redditus ecclesiasticos patrimonio regio insolubili copula annectere; praesulum opibus pubicis necessitatibus subvenire; et bene merentes remunerare.
6. His blanditiis et assentationibus regem, aetate infirmum, facile in suam sententiam pertraxerunt. Episcopi, per amicos certiores facti haec in aula in suam pernicem agitari, regem ab inimicis sollicitari, crescens malum prospexerunt, cui medendo impares erant, nec aliud remedium habebant quam ut aulicorum cupiditati se exponerent. Iudicabant enim id agi paucorum consilio, neque liberis suffragiis ordinum impetrari posse. Interim ministri, praesulum exitio inhiantes et ultionis avidi, sibi regem et aulicos conciliarunt spe praedae, et non dubitarunt, toti imposito ecclesiae vulnere, insulse gloriari se episcopis mortiferum vulnus inflixisse, quod non caput solum sed totum corpus afflixit. Metellanus et primores aulicorum ministris gratias egerant quod opem atque officum suum regi praestarent, atque reditus eius adiuvarent. His rebus in aula agitatis, comitiorum dies appropinquabat. Quare, more gentis, probouli deliguntur qui desideria procerum et plebis ad ordines referrent, ut superioribus facere comitiis consueverunt. Selecti proceres, equites, et procuratores civitatum, in aulam evocati, de fundis ecclesiasticis patrimonio coronae annectendis ibique est orta cunsultatio. Ab iis haud est impetratum ut in comitiis res proponeretur. Metellanus, Blantreus, et Banantius summa contentione egerunt ut id fieret quod postularetur, si regem respicerent atque eius utilitatem. Illi proposituros se omnino negarunt et si facerent adversus rempublicam facturos se pronuntiarunt. Metellanus vi, metu, minis perterritos exagitat, voluntatem regis eis proponit, emolumenti spem ostentat, et in suam sententiam perducere conatur. Tandem precibus, minis et spe lucri coacti a sua sententia discesserunt et ea facturos quae imperavit promiserunt.
7. Ubi ea dies comitiorum venit, proceres civesque frequentes concurrunt, sed publica negotia privatis dissentionibus distinantur. Contentiones inter Crafordium et Bothuelium, summae potentiae proceres, Humium et Fleminium exortae sunt, qui suffragiis in comitiis initium facerent. Incredibilis fuit ac singularis furor, convocatis clientibus res revocatur ad sententias. Crafordius Bothuelio, Fieminius Humio, cunctis assentientibus, praeferuntur, atque ille contentiones ita diudicatae sunt et deinceps publico decreto vetitiae. Similiter his comitiis David Lindesius, concionator Lethensis, praesules et antistites non criminibus modo, sed probris et maledictis exagitavit, quod, neglecta disciplinae ecclesiasticae cura, de opibus, reditibus, et privatis commodis cogitarent, petiitque ne liberis suffragiis comitiis uterentur nisi qui sacramenta administrarent plebi sibi commissae et verbum Dei praedicarent. Reiecta postulata, adversante procerum caetu, qui subvertendum praesulum ordinem non existimabant. Probouli, datae fidei memores, de consilio aulicorum, praeda ecclesiastica patrimonio principis contribui petunt. Metellanus praetor occasionem arripit, disseritque de regia sacrorum potestate: si quid ecclesia iuris habeat, si quos late possideat, annuosque percipiat opulenti patrimonii reditus, hoc omne regum liberalitati, munificentiae acceptum referre debere, nec sine manifestae ingratitudinis nota id dissimulare licere, regis Scotiae, praeter caeteros orbis Christiani principes, pro modo facultatum ecclesias eximiis donis nobilisque fundis ditasse. David primum in augendis proventibus ecclesiasticis omnes superasse, et posteros reges, praepostero pietatis zelo et profusa largitione, pene ad pudendam inopiam redegisse. Fructus harum donationum modicos extitisse, literarum studia extincta: impedimenta haec, non adiumenta, onera, non subsidia studiorum. “Quare,” inquit, “duo potisimum vobis exquirenda sunt, an praesulibus conveniat latifundia et amplos reditus possidere, oneri magis quam usui, in publica aerarii inopia, et maxima patrimonii regii deminutione? An immodice data repetenda?” Interim ministri, praecipui incentores ruinae ecclesiasticae, acerbissimis concionibus praesules et antistites sibi ignavos, reipublicae graves luxu et opulentia insectantur, in opes et reditus multis calumniis invehuntur. Praesules tot convitiorum tela obiecto patientiae scuto excipiunt, et calumniosas voces modesto silentio retundunt: reditus non ad invidiam, nec ad luxum, sed ad necessitatem ostendunt. Diu deliberantibus proceribus, iustissimum visum est immodice data inde repeti, unde inopiae publicae causa erat. Mox cunctis procerum et plebeii ordinis suffragiis temporalia praedia et possessiones praesulum quae ex principum procerumque liberalitate iure humano monasteriis, collegiis, et episcopatibus obvenerunt, ad sustinenda onera reipublicae fisco et patrimonio principis contribuuntur insolubili nexu, qui non diu duravit, quippe abbatiae et praelaturae, promercales †viri† et sordida pecuniarum nundinatione proponuntur. Praepotentes aulici dignitatibus ecclesiasticis ornantur. Decimae et sacerdotalia iura ecclesiae ministris vix servantur. Patrimonio omni ecclesiae abiudicato publico ordinum decreto, comitia dimittuntur.
8. Inter tot publicas curas Metellanus, boni publici specie, ex aulica nundinatione pecuniam corrasit, quam vel publicis vel fisci rationibus illatam oportuit, feuda, latifundia, aliaque praesulum iura dominica in privatos usus pretio convertit. Ministrorum cupitati egregie imposuit, eorumque assiduas et importunas postulationes vana spe illusit, quae res magnam ei invidiam statim conflavit. Ita hoc remedio non sanata ecclesiae vulnera, sed gravius affecta, non adiuti principis reditus. Nam statim a publico decreto omnia aulicis, qui gratia florebant, vel donata vel pretio vendita, non sublevata publica onera. Ministri donata latifundia et concessos aulicis ecclesiasticos reditus deplorant, nec ullas publicas merces tam venales quam bona ecclesiae. Multitudinis animos pauperatis ostentatione commovent, populi charitatem magno ardore excitant. Exigunt nunc pretium votorum et precium qui in otium et opulentiam praesulum tam acriter et indigne invecti sunt. Multae constitutiones regiae reipublice salutares his comitiis latae. Rex, sui iuris factus, in pueritia sua cum alienae potestate esset, data aut in praeiudicium coronae alienata revocat, cavetque ne liceat res coronae alienare.
9. Finitis iam comitiis, proceres dilatam ultionem quaerentes, genibus regis advoluti, ulcisci parentem demonstrant oportere. Si nefarium scelus vi manuque vindicare in animum inducat, consentiente voce memorant se pro eius gloria et vindicta detestandi maleficii opposituros. Rex gratias egit et amplissimis verbis benevolentiam procerum collaudavit. Inter haec multae machinationes, non ad delendam, sed ad commutandam republicam excogitatae. Huntileae comes, neque consilio neque fortutidine insignis, sed omnium Scotorum longe opulentissimus, iratus Metallano, qui eo tempore omnia in republica ad arbitrium administravit, Ioannes et Claudius, Hamiltonii familiae principes, Glencarniae comes, et Maxvallus Heresianus, pariter infensi quod Maxvallium Mortoniae comitem, socium atque amicum, expulerat. Hi in nullam partem dominationis assumpti, in privata conditione conquiescere nolerunt. Convocatis clientibus et amicis regem Fermelinduni convenerunt, hac impulsi occasione. Metellanus, nunc praeturae et baronis dignitate auctus, et praecipui aulae ministri Bannantinus et Blentgreus, rerum mutatione augurantes, praeceperunt magistratibus Edinburgenis ut noctu vigilias agerent, seditiosis sceleratisque conatibus resisterent, et finxerunt rumores Huntileum eversionem instauratae religionis moliri, magistratibus vim intendere, republicam oppugnare. Inde urbana iuventus contra Gordoniorum et Hamiltoniorum repentinum impetum armata est. Igitur Huntileus, ubi neque insidiae Metellano procedebant, et intelligebat urbem vigiliis munitam, tunc plane deterritus suae securitatis causa Fermelinoduno discessit.
10. Ita praetor cura, cogitatione, industria pacem firmavit et tutam tranquillamque potentiam retinuit, pacatae quietaeque Scotiae civitates manserunt, donec Maxvallius Heresianus occidentalis limitis praefectus potestatem pontificis Romani, iampridem invisam, et cultum Romanum Dumfrisiae revocaret. Ibi, pristinae dignitatis recuperandae spe, sacrificuli e latebris prorepserunt ac speciem tumultus praebuerunt, solenni missa in urba celebrata. Purioris religionis ministri se in fugam coniecerunt. Verum in Dumfrisiano motu plus terroris quam periculi fuit, quippe gravissimae paenae comminatione rex Heresianum ab asserendae missae ardore deterruit, novandae religionis motum in Nithia sine caede et sanguine compressit. Pacata provincia, necem comminatus est si in posterum tumultuaretur. Tantum metum iudicii iniecit ut ad genua ultro accederet ad deprecandum veniam. Iacobum Gordonium, Huntelei patruum, Iesuiticae societate, in sacris literis non mediocriter versatum, in palatium Sanctae Crucis evocavit, ibique frequenti ministrorum caetu de rebus difficilimis, auctoritate ecclesiae, sacrificio missae, μετουσία, eucharistia sub una specie, purgatorio, indulgentiis, et caeteris profani cultis inventis argutissime disputavit, ac multis et gravibus argumentis pias fraudes, impietatis testes, et portentosas Papanorum opiniones facillime confutavit. Qua de causa exceptus est effusius ministrorum laudationibus, exsultationibus, acclamationibusque populi, victorem eum pronunciantes. Gordonium, natura et aetate invalidum, cum ad sanitatem flectere non posset, in Franciam cum bona gratia dimisit.
11. Interim durissimo hyemis tempore Hunteleius, homo minime ambitiosus si per propinquos turbidos licuisset, tumultuari non desistit. Servos circum amicos dimittit, atque in suis finibus habet dilectum. Multitudinem cogit, armat, instruit. Adiicit iterum factioni suae Hamiltonios, sanguine propinquos, et multos proceres praetori privatis de causis infensos, qui omnes tempore constituto Limmichum concurrunt. Metallanus, hanc procellam in se cernens et praesentiam ultionem metuens, multiplici undique familia comparata ad asserendam dignitatem, amicos, clientes, et multos viros nobiles ad arma convocat praesidii causa. Summae prudentiae summum fortitudinem adiungit. Lorica sub veste munitus, ferrum veste abdit quo se tutaretur, si quas vis fieret. Cum iam gravissima tempestas imminere videretur, rex prudentia imminentis tumultus formidinem discutit. Patricium Moravium, clientem suum, ad Hunteleum mittit et obtestatur ut in fide et obsequio maneat. Id consilium eventum sortitur: Hunteleae comes, minime turbidus et ad quietem proclivis, fidem et obsequium memorat, si praetor administratione reipublicae decreto senatus summoveretur. Cupiditatem cruoris haurendi frenat, et, bis senis comitantibus valentissimis amicis, regiam Sanctae Crucis ingreditur. Genibus provolutis iram regis simplicitate ac observantia lenit. Convivii laetitia, multaque comititate a rege cultus, in eodem cubiculo pernoctat. Reliquiae factionis illius pro tempore extinctae sunt. Trepidabat nihilominus Metellanus, ne iuvenilis animus a Gordonio muteretur, qui multa cum invidia aperiebat ambages et artes eius, largitionibus corruptum ac pleraque faeda flagitia memorans. Sed non ideo pervicit quin rex magis ad meritorum memoriam quam calumniantis invidiam revolveretur. Ergo, ubi depellere nequivit, desperans tam praecipitis consilii eventum, post paucos dies domum regressus Abredoniam urbem provinciae suae proficiscitur. Eo cum venisset, magna difficultate eam civitatem Baliohaniae comarcho conciliat.
12. Dum in Scotia hoc rerum status est, belli a Scotis et Hispanis imminentis metus reginae Anglorum animum altius penetravit, neque magnam spem habebat, recenti adhuc memoria tam gravis iniuriae, absque ulla satisfactione regem sibi placari posse, donec acerbissimus dolor tractu temporis languesceret et ira deflagraret. Tandem, crimine in Davisonum et quorundam consiliarorum incultam temeritatem reiecto, Iacobum aut reconciliare aut mitigare dat operam, et per Hunsdonium, Bervicensis praesidii praefectum, multis condimentis humanitatis ac immodica adulatione flectit, monetque ut cogitet quanti periculi sit bellum funestum suscipere. Sibi nec domi vires, nec foris amicos, nec Anglis virtutem fortunamque deese si res in contentionem ac discrimem veniret. Angliam armis, opibus, re navali, et iuventute florere, Scotiam tristi et domestico bello atrritam, spem externae gratiae incertam et inanem.. Longinqua auxilia mater infaeliciter expertam. Francum haud ignarum quam ex usu regni Galliae esset incrementum regis Scotiae; id aegris oculis inspecturum. Hispanum in praesentia iactare se Lancastriae familiae genere maxime propinquum, haud ambigua regni Anglici consilia agitare. Iesuitas et exules praeposterae eius ambitioni inservire, exoletum, incertum, vanum titulum codicillis fovere. Addit, si quis belli tumultus inter haec regna ea de causa oriretur, quae ordinum decreto approbata, ut universa Britannia ab omni domestico tumultu ac externo bello liberaretur, plebis Anglicanae ac omnium nobilium salus in discrimen veniret qui, si dignitatis, vitae ac fortunarum omnium periculum subeundum intelligerent, quod reginae suae et securitati regni tempestive prospexissent, publico decreto ipsum ac posteros regni Anglici haereditate exclusuros, gratiam et ius successionis convulsuros aut imminuturos, quod nunc firmum et ratum, ac suo tempore procerum iudicio confirmandum, si in religione, pace, ac amicitia constaret. Postremo demonstrat pietati in parentem ac honori suo satis consuluisse, cum nullum piissimi filii in matrem officium in tempore praemitteret. Sibi ex necessitate pereundum fuisse, si Maria, imperio faemina delectata nec illud nisi morte depositura, rerum potiretur. Gravissimae offensae iustum dolorem et vindictae cupidinem nondum blanditiis placare potuit, quam dies postea et utilitas publica mitigavit, quippe commotum his regem perpulere Anglicae factionis proceres, ut securitati et successioni regni Anglici potius consuleret quam irae, cum iam terra marique ingens clades ab Hispano infenso et ad bellum prorumpente immineret.

- 1588 -

OHANNES Regio-Montanus et Henricus Ranzovius, periti caelestium et fatidici, annotaverunt hoc anno multiplices rerum humanarum casus, terra marique atroces clades. Prasagia tristia ac adversa varios animorum motus apud omnes gentes conciverunt. Eventus rerum praedictiones approbarunt: Britannia stupenda classe territa; turbata Gallia interfectis Guisiis fratribus; Sarmatae, Sueci, Germani mutuis cladibus attritae; nec unquam Belgae atrocioribus calamitatibus famis aut pestis afflicti; turbidae in occidente et oriente res; Scotia discors seditionibus, intestina discordia nil occultum esse potuit. Speculatores Huntilei, dicta factaque Metellani in aula exquirentes, renunciarunt iocosa dicta ac contumeliosa verba multa cum acerbitate, quae eo facilius credita quod natura esset dicacissimus et carmina referta contumeliis inimicorum scripsisset. Metellani autem exploratores retulerunt succincto ferro percussos summisssos ut de improviso domi suae confiderent. Huntileus, Papanae religionis studiosus, praetorem quovis modo e medio tollere constituit, cuius precipue prudentia ac auctoritate Pontificios conatus omnes impediri existimabat. Id quo minore periculo faceret, secedit ad consilium capiendum cum amicis. Docet acta, et quomodo ulcisceretur consultat. Illi profitentur se nullum periculum contumeliae vindicandae causa recusare. His agitatis Huntileus, Crafordus, Mont-Rosius, principes factionis praetori adversae, magna clientium et amicorum manu collecta, adiunctis sibi etiam Hamiltoniis, in aulam proficiscuntur detrudendi Metellani causa. Cum primum conveniendi potestatis regis fuit, omni ope in eum accendunt. Praeturam Claudio Hamiltonio, praefecturam castelli Edenburgeni Huntileo, praetorianae cohortis Gulielmo Stuarto tribuno militum exposcunt. Rex, suae auctoritatis contemptu irritatus, flagitationibus intempestivis abstinere iubet.
2. Metellanus, vir magni animi et consilii, in tanta reipublicae tempestate singulari magnitudine animi permanere in magistratu et ius dicere ausus est. Cum periculum suum videret, nihil sibi nisi de patriae periculis cogitandum putavit. Inimicos praesentes fregit in senatu cum oratione tum altercatione. Semina etiam odiorum iecit, turbandis eorum animis, traductis ad se iam pluribus. Hinc vehementer commoti, ubi consilia non procedunt, componunt insidias et immittere sicarios constituunt ut praetorem tolleret. Ille de occultis insidiis certior factus, salute provisa subsidio Angusii, Bothuelii, Marii, fremente adversa nobilitate, praeturam cum dignitate et auctoritate retinuit. Ad securitatem posteri temporis multos proceres beneficiis muneribusque obligavit, nec quenquam ad honorem pervenire passus nisi qui operam sibi in asserenda dignitate polliceretur, ac se amicorum, clientiumque praesidio a furore inimicorum animo fortissimo tutatus est. Huntileus, ubi neque dolus neque insidiae quas Metallano paraverat prospere cessere, sed praeter spem gratia, potentia, opes crevere, re infecta domum rediit, totumque se ad quietem contulit, privata officia obiens. Rex, ut tutam tranquillamque pacem ac popularem bonorum gratiam confirmaret, Iedburgum proficiscitur ut latrones compesceret. Multi Teviotiani in Angliam obsides missi ut reliqui a latrociniis deterrentur, plures comarchi noxae dediti, Hunt-Hilli liberi, Greni-Hidensis, Corbetus Overtonius. Inde per totam provinciam trepidare coeptum est, quippe non modo a Teviotianis ob securitatem plebis, sed ab ulterioribus, metu obstupefactis, obsides ulto accepit. Maleficiorum magnitudine infames aqua et igni interdixit. Haec expeditio non modo gratiam vulgi confimavit, sed etiam apud vicinos egregiam famam comparavit. In reditu Bervicum et subiectos agros spectavit. Nemini unquam Bervicenses praesidiarii maiorem honorem, ostentatione officiorum, habuerunt, quia certum erat ei spem successionis incumbere, defuncta Elisabetha. Pro tantis eorum in se meritis gratias praefectis et centurionibus egit, praemia militibus divisit.
3. Interea rediit in Scotiam Maxvallius Mortoniae comes sine commeatu, commentarium ferens secum de apparatu classis Hispanicae et occulta mandata Philippi ad complures proceres Romanae religionis, identidem ostentans quanta praemia a Philippo manerent. Huic additus Semplius, Scoticae legionis tribunus, desertor Lirae, proditione infamis, ut tentaret popularium animos ad res novas, et nuptias Isabellae Hispaniarum regis filiae cum Iacobo rege moliretur. Missus quoque a pontifice Chisholmius Dumblemensis episcopus, exulans religionis causa, ad res Scoticas inspiciendas turbandasque. Regem quoque adire iussus, congressu colloquioque prohibitus est. Siquidem nihil eo tempore praetermissum ab Angla ad maiestatem regis augendam et benevolentiam promovendam. Proinde edixit rex ut Cisforthani armati Dumfrisae frequentes adessent ad restinguendum incendium, scelere Maxvalii, in maiorum ritubus et caeremoniis propugnandis obstinati, nuper in finibus ortum, tantaque celeritate famam sui adventus praevenit ut Maxvallium inopinantem pene oppresserit. Qui, adventu regis nuntiato, cultu habituque servili ad dissimulationem sui Kircubriam, Gallonidiae portum, perfugit et evadere in Hispaniam lembo tentavit. Cognita fuga, Gulielmum Stuartum Kiltrium, equitem e ministerio suo, ad comprehendum eum mittit. Is quam maximis potest itineribus Aeram Ceilae portum pervenit. Ibi nactus navem centum et XX armatis instruit. Neque noctu neque diurno labore intermisso, Kircumbriam navigat, ut famam adventus sui celeritate praeverteret. Eo cum pervenisset, videt navem in qua Maxvallius vehebatur, secundis ventis cursum tenentem suum confestim insecutus est, et propius advectus exterruit. Is, perculsus et praesidii egens, egressus navi, impetu pulsuque remorum in caenobium Crucis Regiae in Caricta appulit, ibique, fraudationis causa, in tenebricosa popina, uno omnino comite abditus delituit. Stuartus, per exploratores certor factus, eum e suis latebris extraxit et in custodia non ad iudicium, sed ad certum exitium servavit.
4. Eo capto, ministri clamitant contemptae religionis ac spreti imperii paenas ab eo expetendas, sed casu adiutus, quia infirmis intestinis et profluvio alvi omnium consensu periturus videbatur, supplicium evitavit, multis tantam fortunae commutationem miserantibus. His rebus gestis, Stuartus summa celeritate Dumfrisam pervenit. Inde profectus Lacum Mabanum, Anandiae oppidum, nactus est regem in oppugnatione castelli illius, tuti loco et praesidio militum, quibus David Maxvallius Corn-Hillus praefectus praeerat. Rex misit qui suaderent praesidiariis ut misericordiam potius quam vim experirentur. Cum ferocius respondissent, frustra tentata deditione, conditionibus incruentis, obsidionem incipit. Cum longius ductum iri loci natura et ferocia praefecti provideret, ex Anglia vicina machinas, tormenta, nitrum, globos, et reliqua quae ad oppugnationem pertineret afferri imperat. Mox, vineis actis tormentisque dispositis, obsidionem accelerat. Postea cum muri pars strata ruinis esset et machinamenta obsessos terrent, de conditionibus tradendae arcis agere caeperunt. Eas qui conficeret missus Guilielmus Stuartus. Is, fide securitatis data acceptaque, intromissus nullam spem auxilii praesidiariis superesse, capto Maxvallio, nec quicquam praesidii praeter castellum commeatum<que> egenum ostendit, obtestatur ut sibi vitaeque consuleret, arce excedentes cum singulis vestimentis, neu regis iram scelere et pervicacia accenderent. Cunctante adhuc praefecto et aversante suspecta consilia, paciscitur imprudenter nomine principis vitam et incolumitatem. Cum rex nullam pactionem fore, nisi omnia permitterent, respondisset, qua spe praefectus castello egreditur, concursu plurium iniiciuntur catenae, mox cum quinque administris resti suspenditur; qui a circumstantibus mortuus creditus, ut fertur, fune cum aliquandiu humi iacuisset, vitali adhuc aura frui apparebat, sed iam, suffocato spiritu, nulla humana ope fato subtrahi potuit. His confectis rebus, rex Dumfrisam revertitur, fures et vagos latrones formidine supplicii imperata facere cogit. Castella Langholmium, Castelmilkum, et Mortonium, receptacula eorum, facile capit. Robertum Maxvallium, baronis illegitimum fratrem, et Gulielmum Armstrangum Kinmonthum, latrociniis intestinis externisque famosum, conquiri iubet. Missi e ministerio regio qui per aspera loca vitabundos persequuntur, magnoque incommodo afficiunt. At illi latebris aut sylvis se eripiunt. Rex ubi satis terruit exercitum deducit, magnam clementiae et iustitiae laudem consecutus. [Hic auctor inserit longam descriptionem cladis Hispanicae classis, tum ad res Scoticas redit.]
5. Horret animus referre omnes Scotiae plagas civilis sanguinis fluminibus inundatas. Item rapinas, caedes, incendia, funestas regni nostri calamitates. Nam si singulas commemorarem, me scribendi satietas caperet et legentium animos tristia casuum offenderet. Duas caedes propter actorem, similitudinem, et eventum coniunxi. David Humius, Georgii frater, saevus et sanguinarius, a Francisco Bothueliae comite contumacia irritata circumventus et caesus est. Mors improbi hominis non tam ipsa immerita quam pessimo exemplo in publicum faede perpetrata. Guilielmus Stuartus Akiltrius, Arani frater natura ac moribus, cuius saepe memini, vulgo propter sitim sanguinis Sanguinarius dictus, a Bothvelio in Sanctae Crucis regia, exardescente ira, mendacii probro lacessitus, obscaenum osculum liberius retorquebat. Bothvelius hanc contumeliam tacitus tulit, sed ingentem irarum molem animo concepit. Utrinque postridie Edinburgi conventum, totidem numero comitibus armatis praesidii causa, et acriter pugnatum est, caeteris amicis et clientibus metu torpentibus aut vi absterritis. Ipse Stuartus fortissime dimicat, tandem, excusso gladio a Bothvelio, Scythica feritate transfoditur sine cuiusquam misericordia. Habuit itaque quem debuit exitum. Dignus erat Stuartus qui pateretur, Bothvelius qui faceret. Vulgus sanguinem sanguine expiatum praedicabat, et horum cruore innocuorum manibus egregie parentatum.
6. Rex, per Maxvallii captivi amicos vehementer rogatus ne hominem nobilem, aegritudine animi et imbecillitate corporis prope confectum in carcere perire sinteret, qui misericordia captus, veniam petentibus dedit, vadesque accepit ne turbas postea concitaret. Is, insperato ereptus periculo, modestius se gessit. Plebs passim fremuit maxima regis lenitate publicos hostes insolescere; reipubicae interesse ne maleficia sint impunita; satis ad clementiae laudem vel semel peparcisse; iterum parcere formidolosum esse; salutarem magis severitatem quam clementiam; spe impunitatis improborum audaciam crescere; nunquam rem Scoticam quietam fore, incolumi Papanorum factione. Rex, his commotus, teterrima homicidia impunita vehementer indoluit. Nemo enim illustri loco ortus, quamvis sanguine et caedibus imbutus, ob nobilium familiarum inter se cognationes, affinitates, amicitias, clientelas, factiones, faedera, sine gravi propinquorum offensione et magno principis discrimine, plecti poterat. Rex, convocata nobilitate, maiestatem summi imperii latronum, sicariorum, ac incendiariorum audacia foede violatam ac paene prostratam aperit. Sua in proceres merita exponit, et quam in fortunae magnitudinem, quamque in amplitudinem multos ex humilo loco deduxisset. Hortatur pro tot beneficiis ut persequantur eorum mortem qui indignissime interierunt; ab imbecelliorum iniuria se abstineant; ad scelera coercenda animos intendant. Confirmatis proceribus ne ob supplia amicorum aut clientum animo permoverentur, conventum iuridicum, adiunctis quaestori aerarii integerrimis viris, Edinburgi severe egit. Maleficientissimos sine discrimine, divites vel inopes, suppliciis coercuit. Item convictos alios agris, alios bonis mulctavit. Abolitiones et impunitates amicis deprecantibus non modo negavit, sed etiam ante concessas per quaestorem et procuratores fisci revocavit, nisi de maleficiis et iniuriis, parentibus et propinquis caesorum paenitentia ac pecunia satisfecissent. Nec impunitates studio, gratia, aut compendio aulicorum largitus est. Bothvelium, multis validisque propinquitatibus subnixum, ob potentiam praetermisit.
7. Parva quoque res magno motu agebatur .Alexander Lindesius, decorus adolescens, cui insignis nobilitas ex Crafordiana familia ad interiorem familiaritatem principis assumptus, nulla cuiusquam iniuria aliquandiu prospere usus est numinis favore et propria incubuit. Glamii tutorem, summae audaciae virum, inimicum familiae suae, pervertere ac vetus odium explere. Cohortis ad custodiam corporis institutae, praefecturam, exuto Glamio, charitate principis adeptus est. Id factum varie iactatum, multos proceres et praecipue Glamium, indignitate rei exacerbavit. Hinc nova turba atque trepidatio in urbe regia. Glamius magno semper electorum iuvenum globo circundatus incessit. Lindesio quoque pluri et acerrimi comites in illa praefecturae controversia. Marrius pro Glamio, Bothvelius pro Lindesio summis viribus pugnare parati. Rex, etsi Alexandro Lindesio praecipue indulserat, tamen, ut orientem tumultum ex ambitiosis studiis in hunc vel illum, si se tot amicorum et clientum millia coniungerent, praeverteret, praetorianam cohortem exauctoravit et multa documenta egregii principis dedit. Utque materiam turbis subtraheret, Bothvelium Limnunchum, Glamium in arcem Edinburgensem custodiendum edit. Ita illuc cum paucis familiaribus concessere. Cautum est de numero comitatus, et ne maiorem cuiquam procerum Edinburgi habere liceret.
8. Iisdem diebus, abiecta Baeticarum nuptiarum vana spe, Gulielmus Stuartus tribunus militum in Daniam missus ut, quoniam Fredericus Danaie rex mortem obiisset, cum filio successore de nuptiis Annae sororis et dote ageret, utque velut controvsersia de Orcadibus et Shetlandicis insulis tolleretur. De nuptiis facile cum Dano transactum est. Legatus, paucos ibi dies moratus, domum revertitur, et regi in conventu procerum renunciat omnia in Dania esse ex sententia confecta, et Danum iuri in Oracides in perpetuum cessisse. Postulat imperatque ut acta in legatione cuncta comprobarent, Proxima deliberatio fuit quis deligeretur genere et opibus illustris ad novam reginam deducandam. Tempore eius re constituendae delato, a consilio discedunt.
9. Iam, depulso Glamio, exauctorato propter turbas Lindesio, Huntileus, nuptiis sororis Ludovici Leviniae ducis nuper auctus, praetoriae cohorti et alae equitum praepositus est. Novum officium ipsi invidia onerosum, plebis invisum, Metellano cancellario potentiae aemulo formidolosom. Hinc magna spes inecta Pontificiis res in Scotia novandi. Chrichtonius, Gordonius Loiolanus, et Robertus Brutus Papanus, omnes homines factiosi, perniciem patriae occulte moliuntur. Ab Hispano et pontifice Romano pecuniam sub fictae pietatis umbra adversus eos qui a Romana ecclesia in Scotia defecerant petunt et impetrant. Quantae Gordonii opes et quam praevalidae erant, quantus in missa asserenda ardor et studium exponunt. Pecunia in Scotiam allata magis ad spem fovendam quam rem gerendam idonea, cum pluribus Romanae religionis proceribus repraesentata, ut ad veteres caeremonias boriales Scotos reducerent. Horum principes Huntileus et Eerrelius omnia consilio eo conferre caepere. Huntileus omnium septentrionalium regionum incolas metu potestatis iuridicae vel servitutis clientelaris in sua potestate habuit. Errelius ob fortitudinem, excelsi animi magnitudinem, veterem nobilitatem, et antiqua regni munia cunctis erat charus. Non pauci pecuniam, quam ad res novandas acceperant, in proprios usus converterant, privatam pactionem, eamque iniustam, publicae fidei et obsequio postponentes.
g10. Minime obscurum Anglae fuit quid Pontificii proceres occulte in Scotia molirentur. exploratoribus cuncta in peius referentibus. Itaque per Ashbeum legatum suum Huntileum et Claudium Hamiltonium, primae nobilitatis virum, contulisse se in fidem et clientelam Philippi Hispaniarum regis, opem suam ultro obtulisse ei, ruinam regni Anglicae atque adeo totius Britanniae speravisse criminatur. Literae eorum in senatu, rege coram, prolatae, sed falsae et adulterino chirographo Huntilei et Claudii Hamiltonii signatae, quae Iberorum conatus, opera, et consilio iuvare pollicitae coarguebant; sollicitabantque Philippum ne graveretur iterum bellum Anglis inferre; multa accessuta documenta Catholicae pietatis et auxilia borealium Scotorum. Huntileus et Hamiltonius, senatu coram interrogati, dolore in iram verso, demonstrant confictas literas, falsum iudicium. Hos fructus male gestae legationis ementitiaeque auctoritatis; haec commenta Anglica ad provocandam regis in subditos iram et sollicitandam subditorum fidem; ad se quidem pertinere atrocem iniuriam, ad omnes proceres exemplum; hunc casum ad ipsos recidere posse. Dein interrogati de pecunia ex mandato Philippi a Iesuitis distributa, pernegant ex ea omni quicquam ad se pervenisse; incerto crimine et nulla plena probatione facti. Cum instaret orator falsum non esse quia probari non poterat, premeretque reos fallacibus praesumptionum indiciis, proceres magis ob suspicionem facinoris quam infamiam in arcem Edinburgenem dati, sed, actore non probante, gravi calumnia liberati, statim exempti, in pristinam gratiam restititi sunt. Huntileus, repetita cum praefecto iuris contentione, ubi vidit fraude inimicorum et callidis Metellani artibus eo paene perventum ut in hospitio suo Edinburgi a civibus obsideretur, urbe cessit et pera versam portam salutem sibi peperit, vulgi rumore territus necem minitantis, quo studium suum in ecclesiam clarius esset. Ille, indignatione succensus, ne alieno tempore in aula observaretur, commeatum a rege efflagitavit et Ferminodunum concessit. Inde propere discedens, ad captandas novandarum rerum occasiones, acrius ad ultionem exarsit. Errelius, praetori pariter infensus, curia abstinuit, atque ita Metellanus potentissimos duos adversarios sedavit, ac ne sic quidem impedire potuit inimicos, immoderatius perseverantes.

- 1589 -

UNTILEUS, Metellano infensus et Anglici oratoris accusatione succensus, cum videret praetorem summa gratia et auctoritate esse, sese e propinquo, spe honoris ac dignitatis, in acerbissimum civium odium incidisse, multis proceribus adhibitis Errelio, Crafordio, Moravio, Mont-Roseo, Brechini copias contrahit. Hos, ut factionis principes, sequebatur magna nobilium multitudo, sua quisque indignitate doloreve accensus. In quibus Bothuelius, natura turbulentus, in Metellanum ira furebat, infidelitatis ac maiestatis arguebat, supplexque petebat a rege ut sibi liceret pro se amicisque nobilissimis coram verba facere. Rex preces aspernatus est. Ita homo natura ferox dolore efferatur, iracundia longius progreditur, undique desperatos homines aggregat, et in Huntileana castra proficisci parat. Huntileus, ingenti exercitu conscripto, Perthum petit atque ibi subsistit, irruptione subita territum Glamii tutorem intercipit. Rex, circumstante undique a suis repentino tumultu, non dimittit animum. Ex consilio Metellani, hostes publicos denuntiat. Exercitum ad Edinburgum statio die adesse iubet. Magna coacta popularium manu, praeveniendos procerum conatus ratus, summa celeritate illuc iter intendit, praemisissis levis armaturae equitibus. Quibus rebus cognatis, coniurati, conspectum irati regis ferre non sustinentes, noctu ex oppido profugerunt, et retrocedentes ad Abredoniam usque compulsi fuerunt. Ibi Huntileus circumiectas regiones omnes et florentissimum Scotiae latus in sua potestate habuit. Altitudine fluminum aut obsessis ripis hostes arcere decrevit. Intercepti equites aliquot inter fluvium australem borealemque. Quo successu rex, septentrionem versus per solitudines minoribus itineribus subsequitur, ac in incultis iugis Conaei montis pervigilium agit, in armis excubantibus militibus et magno ardore pugnam poscentibus.
2. Interim per exploratores adfertur rebelles cum copiis pedestribus equestribus que ad Abredoniam concedisse, praelio intentos. Rex, ne nihil hac expeditione patratum videretur, ad hostem ducere statuit. Cognito eius consilio, perduelles, urbe relicta, ad Deae fluminis pontem, in ultiore ripa, pontis angustiis et fluminis altitudine freti, subsistunt ad transitum prohibendum, si regii transire conarentur. Rex, indignans quod conspectum suum rebelles ferre possent, cohortatis militibus, quos cum confirmatos videret, ut nullum discrimen pro sua salute et religionis incolumitate recusarent, cuncta praelio providet et, cupidissimis omnibus, progreditur. Ut adesse regium exercitum trepidi exploratores prima luce nuntiarunt, perduelles metu territi obstupescunt. Non arma, non ordo, non consilium, reverentia principis, desperatione, et diffidentia rerum suarum, aspectu armati agminis repente diffugiunt. Primum fugiendi impetum caepit Crafordius, pudorene magis rebellionis an metu poenae anxius incertum. Huntileus quoque, vel susceptae rei magnitudine attonitus vel ingenii socordia, animum despondit. Montani, procerum fraude perspecta, ubi se adversus regem duci intellexerunt, in extrema fortuna deseruerunt patronos, proiectis armis. Errelius, promptus et audax, aliena ignavia abreptus proditores clamitavit, et invitus fit alienae temeritatis comes. Rex, Deam ponte transgressus, Abredoniam ingreditur, ubi proximum quatriduum satis tranquille transactum est, concurrente undique vicina nobilitate. A philarchis et comarchis obsides accipit. Nutantes montanos, Grantium, Macintotium, Catanae tribus principem, et Drummium cum clientibus, quibus nefas, gentili more, in afflicta fortuna deserere Huntileum patronum confirmat.
3. Praesidia in locis opportunis collocat, arces occupat, multos suo beneficio conservat, quos iure supplicio afficere potuit. Huntileum vocatus in aulam venire obstinate renuit, proinde Strabogium et alias Gordoniorum arces demoliri statuit, atque in Huntilei fines celeriter proficiscitur, incendiis et ruinis odium non temperaturus, ne ultra ad detrectandum obsequium receptacula essent. Eo cum venisset, Huntileum, subeunte animum rebellionis paenitentia vel spe clementiae, quod ex aulica nobilitate multos haberet sui studiosos, obvium habuit, orantem ut sibi ignosceret vitaeque suae consuleret. Sed misericordiam omnibus blanditiis captans non elicuit, et Abredoniam primum, deinde Edinburgum in custodiam a Carmichelio abductus et ad iudicium servatus. Crafordius, Bothuelius, Errelius, aliquoties vocati edictis epistolisque ab obsequium redire detrectant, sed Bothuelius et Crafordius, aulicorum promissis confisi, mutato consilio in urbem regiam modico comitatu veniunt, ubi in custodiam coniecti sunt. Mox Huntileus in praetorio Edinburgeno, frequenti caetu procerum, perorante advocato regio, maiestatis postulatus, tumultus hostilis, perturbatae reipublicae advectenteque Philippum Hispanum concitatorem belli ministravisse pecuniam. Reus infracto animo extremum scelus inficiatus, domesticum tumultum fassus, ac faedus cum Crafordio, Errelio, Bothuelio publice exitiosum. Ante perfectum inditium regiae clementiae se submisit, et ita statim exemptus est. Dein Crafordius et Bothuelius proditionis insimulati, quod clientes armatos ad seditionem convocassent; quod regi insidias struxissent; quod charitatem in patriam et obsequium in principem exuissent. Tali modo accusati respondent arma sumpsisse sui tuendi causa adversus Metellanum ferocem, arrogantem, flagitiis coopertum, et infestum nobilitati, non adversus principem vel securitatem eius. Caetera obiecta crimina inficiantur. Dictis intempesta nocte sententiis, et non occultante Metellano odium suum, omnes tres seditionis tumultusque excitati contra rempublicam convicti iudicio procerum, mox perituri erant. Sed plus misericordia regis quam aequitas in causa eorum valebat. Rex prudens moderandi adhibebat in afflictis clarissimorum hominum fortunis clementiam, in reipublicae sapientiam. Errelius quoque absens et contumax perduellis iudicatus, regem natura et voluntate clementem et incruentum postea expertus est, cunctis humanitatem et mansuetudinem laudantibus. Damnati proceres arctiori custodiae mancipantur donec, pontificis Hispanique factione eiurata, ad solitum obsequium redirent. Ita Bothuelius Tentalonem, Hunteleius Borthvicum deportatur, Crafordius Andreopoli clauditur. Rex, data vita, dandos vitae usus censet in cubiculum introducit, et dismissurus hortatur ut modeste se gererent, in fide et reverentia constanter perseverarent, nec in posterum eam lenitatem moderationemque animadvertendi expectarent. Is finis boreali tumultui impositus.
4. Rex, tota aulae facie inversa, comites nuper morti destinatos in summa gratia habuit. Ereptum ex occupationibus tempus studiis honestis et voluptatibus concessis impartit. Graves reipublicae labores laetitia magis quam lascivia sustentat. Inter quae a venationibus oblectamentisque res septentrionis retraxere, Abredoniam magna cura et gloria regressus, conventus iuridicos per quaestores aerarii integre sancteque egit. Paucorum culpam, quos beneficia non mutaverant, adempta parte bonorum, equorum, pecorumque, coercuit; caeteros ad obsequium clementia composuit. Igitur misericordia erga supplices et clementiae fama passim celebrata est. Hinc Errelius et Buchanius, viri illustres, Archindunensis et Clumensis comarchi, abiecta spe longinqua et externa, propriorem ac potiorem regis misericoridam experti sunt, seque tradidere impune, congressu et comitatu non prohibiti. Abscessit inde Abredonia et proximas praefecturas Rossiam, Mariam, Moraviam peragravit, ubi proceres et tribulium principes plausibus, conviviis, et venationibus laetitiam testati sunt. Quibus ad fastidium recreatus, Edenburgum ad conventus agendos regressus est, iam perduellibus coarcitis et pace septentrionalibus provinciis reddita.
5. Rex, quietem tutiorem et gloriosiorem nactus, in aetatis robore, studio suscipiendae prolis ac familiae per sobolem firmandae adductus, de nuptiis Annae, Frederici secundi Daniae regis filiae, florentissima aetate formaque corporis egregia, agere vehementius perseveravit, gnarus illud matrimonium multis quidem modis utile fore, maximeque commodum suis rationibus. Cum ad eam deposcendam prius legatos misisset, cum ordinem decreto clarissimos viros Georgium Kethum comitem martialem, borealis plagae vicarum, splendore opibusque insignem, Andraeam Dingvalliae baronem Iacobum Scrimgerum praetorem urbanum Taioduni, et Ioannem Skineum iurisconsultum cum mandatis in Daniam legavit ut faedus et affinitatem instruerent, ac simul de re coniugali transigerent. De conditionibus per legatos agitatum, matrimoniumque pactionibus rite confirmatum, pariterque probatum. In acclerandis nuptiis insigne Daniae regis studium erat, electique matrimonio conficiendo primores Danorum, consilio simul et auctoritate probati, in opportunos portus ex alto invecti, ut longae navigationis timore et nausea laborantem puellam regiam reficerent. Cum rursus in unum locum convenissent, legatis Scotorum in consilium adhibitis, praefectus classis navigationem durissimo anni tempore omitendam, et veris gratam vicem expectandam censet, et in portu Astloiae classem constituit, omnium consensu sententia approbata.
6. Anna misit confestim Dingvalliae baronem et Andream Sinclarum, qui regem suo nomine salutarent. Rex, pacti matrimonii fama laetus, instrumenta et ornamenta aulae lustrat; familiam suam coercet; palatium suburbanum, deforme veteribus aedificiis, novis exornat; et proceres, civitatesque regni, domos omni appartu ornatuque instruunt. Inter haec casus naufragii, incertis authoribus, percrebuit. Ille, rumori minus credens, nuntios operitur ac statim superveniunt Dingvallius et Sinclarius, disiectam classem, reginae navem afflictam, ipsam vitato discrimine Astlotae detentam hyemis saevitia nuntiantes. Rex, vulgato sponsae periculo, amore et pavore exanimis vocat consilium, volutat secum modo maris casus, modo amoris violentiam. Tandem cum dilatio maior et duturnior mora esset quam desiderium eius et solitudo (cum unicus in sua familia superesset, sine fratribus, sine liberibus) facile pati posset, domi rebus tranquillis ac otio ab aliis curis impetrato, sine mora constitutis triumviris cum summa auctoritate qui summae rei in Scotia praeesent, Ludovico Leviniae duce, Francisco Bothueliae comite, Ioanne Hamiltonio, omnium limitum praefecto, cuius pater ducatum in Pictonibus, imperium cum vicaria potestate in Scotia obtinueret, ineunte hyeme, nemine amicorum contradicente ne irriti dissuaderent, clam ad profectionem classem Lethae pro temporis brevitate ornavit. Ibi cum Scotiae dilecta iuventute ac procerum ingenti comitatu naves conscendens, Norvegiam dilatus est. Inde qua proximum erat, prosequente praetore Metellano, praecipuis officiaris, et amplissimo procerum comitatu, procellarum vi in Norvegiam elatus, Astloiam adeo inexpectatus venit ut prope ante rumorem adventus sui sponsam oppresserit. Anna ibidem, saeva tempestate et ventis contrariis detenta, veris tranquillitatem operiebatur et, audito adventu sponsi, obviam procedebat. Rex, gentili more, in amplexus effusus, invitam et renitentem osculabatur, quod indecorum Danis ante iustas nuptias.
7. Igitur vigesimo tertio Novembris solennia nuptiarum magnifico apparatu, gratulatione, donisque innumerabilium legationum, celebrata sunt. David Lindesius sacra operatur. Hinc Iacobus alacri vultu, illinc Anna multis munditiis insignis, Deo teste, aram tangunt, implicant dextras, in individuam vitae societatem faeliciter coeunt. Ab aedibus arisque itur ad regale epulum. Regum saluti, puerperio, maximis poculis litatum. dies nuptiarum choreis, spectaculis, plausibus tota urbe effusissime indultum. Nec Iacobus ultra expectans in Daniam terrestri itinere ad fratrem socrumque maturat. Festi dies adventu regum celebresque acti: omnes fere finitimarum provinciarum principes honoris officiique causa obviam venire. Excita Germanorum iuventus, suum quaeque in morem exculta argento, auro, veste pretiosa. Scoti Danique publice privatimque hilaritate, festivitate, sumptu, cultu, ostentatione magnificentiae ac munificentiae certabant. Inter se militarium equestriumque certaminum simulachra commissa, praemiaque victoribus data. Tandem, fatigatus nuptialibus orgiis et pompae tedio, dimisit quoquoversus legationes et per literas quidem ac nuntios Stuartum tribunum militum, Dingvallium, Petrum Iunium, Carmichelium, Barnebarroum certiores fecit suos quid egerit. Sed, etsi fama ipsa sua celeritate nuntios superavit, tamen optatissimi nuntii et literae Scotis fuerunt. Dies ac noctes plausibus personuere. Caeterum, devulgato discessu regis et promulgato edicto quo obtestatus est subditos ut in fide et obsequio manerent ac triumviris parerent, Levinius et Bothvelius, principali auctoritate recepta, publicorum munerum cura ad rempublicam capessendam se accingunt, ac per totum absentiae tempus pacatam et tranquillam reddunt. Edictis et epistolis noxios terrent. Hamiltonius, finibus regundis praepositus, assiduos finitimorum excursus maximis suppliciis coercet, suspectissimum quemque haud cunctanter opprimit, acceptisque obsidibus reverentiam in absentem principem firmat. Quibus rebus triumviri tranquillitati publicae proinde caverunt. Nullae iniuriae, nulla incendia, nullae caedes. Contra multa egregie constituta sunt, manseruntque concordes donec magistratu abirent.
8. Per idem tempus ab Anglorum regina missus iterum in Scotiam Bovesius legatus ad res aspiciendas, qui sine commeatu Edinburgum venit. Propterea verbis castigatus in domum per biduum sepositus est. Postea in senatu auditus exposuit abditos per latebras Iesuitas et sacrificulos pestem patriae nefarie moliri, et nobilium animos occulte penetrare. Demonstrato crimine et suspectis reis, pollicetur reginae suae operam et auxilia in asserenda securitate regni absente rege. Responsum a senatu nunquam statum Scotiae tranquilliorem aut securiorem, ac nuntiare iubet sufficere vires suas ad coercendum turbidos et infidos sacrificulos. Auxit ea res obsequium procerum et industriam senatorum ne, absente principe, externa ope indigere viderentur. Interum absumpta hyems in Dania, conviviorum elegantia sed discordia laboratum. Guilielmus Kethus, animo et amictu Gallico magnificus, cui nobilitas per patrem ex illustri comitis martialis familia, mundiis omnes aulicos suae aetatis supergressus, a Metellano profusae luxuriae in cultu corporis incusatus, deiicitur primum interiore familiaritate ac potentia, post congressu et colloquio regis. Postremo, subita alienatione regis perturbatus, animo maesto peragravit Germaniam et Italiam, donec mortem obiret. Nimia luxus cupido aut amor principis in superbiam versus exitium tulit. Perculit eius casus comitem martialem, qui adversus Metellanum hostilem animum induit et cupidinem vindictae, si occasio daretur, fovitque praeceps consilium Ludovicus Bannantinus, vita famaque laudatus. Indicium e domo comitis manavit. Igitur suspectans Metellanus Bannantium, per speciem honoris in Angliam ablegavit, ac ita acre eius ingenium vitavit. Comitem regis precibus et minis incaepto absterruit. Depulso iam Ketho, Georgius Humius curae rerum quibus impositus erat, praeponitur, qui habitu severo, officio aut obsequio in principem, altius attolere fastigium caepit, magnaque fama per totam Britanniam postea celebratus est.
9. Accidit deinde, cum rex in Dania hyemaret, ut Ioannes quidam Cunnigamius, alias Ieanus Tranenti, ludimagister, Anna Samsona et aliae fanaticae mulierculae conventus nocturnos in Norbervicensi templo ad regis et reginae perniciem agerent. Infernas umbras magicis devotionibus elicerent, ut rex in traiectu difficillimus ventorum procellis iactaretur et casibus maris obiiceretur. Quid de hoc genere veneficii sit sentiendum legentium animis diiudicandum relinquo. Quaestionem in regis reditum differri placuit. Bothuelius hanc turbulentem tempestatem in se intentam non praevidebat, vel quia tranquillitas animi aderat et securitas, vel quia consilium ab audacia et confidentia mutuabatur, animus paratus ad omne facinus, si sua cupiditate impelleretur.
10. Interea Papani sacerdotes religiosique ex Benedicti Dominici Francisci ordine vehementer exagitati sunt qui militem aut mercatorem mentientes supplicium effugerunt legibus constitutum. Nec cuiquam eorum magistratus parcere decreverunt si comprehenderentur, ac, admota severius manu, libros omnes purioris doctinae adversantes flammis combusserunt, inter quos plurima civilis pontificiisque iuris volumina periere, quod rubris caracteribus notarentur. Etiam omnia adiaphora sustulerunt, pervigiliorum tempora, lintea sacerdotum ornamenta, caeteraque antiquitatis festa.

- 1590 -

RINCIPIO huius anni rex Iacobus, cum per anni tempus navigare posset, de reditu cogitavit et ad classem operientem in freto Danico festinavit. Portum, stationem, littora innumera multitudo visendi cupidine complevit. Ipse decore regio, neque procul regina, aurata veste, composito agmine naves conscenderunt et portu solverunt. Priusquam navigaret literas in Scotiam misit per Guilielmum Stuartum tribunum ut sibi magistratus obviam irent, comitibus Danis locum publice pararent ubi diverterent. Inter tot prospera, vicissitudine rerum mortalium, res secundas adversae excipiunt. Dum reges classe Danica comitati Scotiam repetunt tranquillo mari, in medio cursu, atroci exorta tempestate, diu adversus ventis et turbulentissimis procellis iactati, dissipata ac multum vexata classe. Ea sedata, Calendis Maii Letham appulere. Ad spectaculum omnes simul proceres et cives, pueri quoque cum faeminis effunduntur summo cum gaudio ac favore. Edinburgi quoque plausibus ac effusissimis studiis, ludis, festis, pueris virginibusque laudes, hymnos concinentibus, matronis cum pretiosissima veste mundoque omni alacri vultu formam utriusque in flore iuventae inspicientibus excipiuntur. Populus exultans festis, acclamationibus, fortunatum adventum, maturam sobolem, laeta ac faelicia omnia precatur. Nobilibus Danis, Petro Mankio praefecto maris, Stephano Bra, Rausonio, Nicolao Theophilo doctore iuris, Henrico Godlesiero, et eorum comitibus in parata honorifice hospita diductis, omnis honos habitus publice privatimque qui haberi potuerat. Medium tempus, ad discessum usque, in conviviis et compotationibus inter profusissimos apparatus, aliquanto incivilius actum. Per Scotiae civitates circumductis epulum ubique publice praebitum, domusque procerum Danis hospitibus patebant. Aliam impensam Scoti in Danos non faciebant. Intempestivus et profusus gulae luxus hac tempestate invaluit, exolescente antiqua gentis parcimonia, et postea, magno Britanniae damno, perseveravit.
2. Interea Anna, adhibita procerum et primorum aulae frequentia, in coenobio Sancta Curcis, oleo perfusa, mystico ritu, sine praesule, inungitur a Roberto Brutio concianatore Edinburgeno. Diadema capiti imponitur et promiscuis acclamationibus Augusta Scotiae inclamatur, ac multorum praediorum dote locupletatur, quasi arra maioris dominationis. Codicilii dotis a rege signati, magno regni sigillo firmati, Danis aperti traduntur. Quibus acceptis in patriam remeavere. Eos digredientes rex omni honore et muneribus prosecutus est. Annam semper in summa flagrantissimaque gratia habuit coluitque, ea continentia (corruptissima etiam aetate, omnium rerum licentia) ut usum voluptatum intra septa legitimi thori cohibuerit, quod rarius ulli maiorum acciderat.
3. Interea Ludovicus Bannantinus legatus in Angliam missus renunciavit in senatu Anglorum reginam non modo benigne respondisse, sed et ipsam legatum cum donis ad regem misisse. Moxque Vigornensis comes ab Elisabetha legatus in Scotiam venit ad gratulandum cum donis et muneribus, chlamyde aurata et torque gemmeo. Comiter exceptus cultusque honorifice, brevi rediit. Paucorum dierum intervallo Metallanus opibus et honoribus auctus, cuius fidem et constantiam cum prudentia coniunctam, multis in locis rex expertus est. Alexander quoque Lindesius, adolescens decorus familia illustria adcitus in interiorem potentiam, baro Spineus creatus, quo praedio potitus fuerat ante pontifex Moraviensis patrum ac avorum memoria, et nullus ante eum laicus feudi ecclesiastici dignitatem habuit. Additi equites Georgius Humius, magna postea gratia, et Iacobus Sandelandius. Inter maiorum rerum curas, Guilielmus Stuartus tribunus militum legatus in Germaniam cum Ioanne Skineo iurisconsulto missus ut eam gentem Scoticae arctius conciliaret. Ioannes Carmichelius, praetorianae cohortis praefectus, Anglorum studiosissmus, regis legatus ad Elizabetham charus acceptusque ei erat. Viae multitudine legatorum commeantium et remeantium celebrabantur.
4. Exin notable iurgium fuit, quo Ioannes Gramus, vehementis spiritus, novus adhuc et in collegium iudicum nuper adscitus, David Margillum cognitorem regium, veteratorem fori, ut largitionibus corruptum insectatus est. Acribus initiis caeptum certamen, et mutui odii pertinacia continuatum, collegarum interventu diremptum est. Rex appellatus corruptelas fori vetus reipublicae nostrae malum ad senatum reiecit.
5. Per eosdem dies controversia inter Grantium, virum summae domi potentiae ac magnae cognationis, et Gordonium de fundo ac piscato exorta, atrocibus utrinque celebrata est certaminibus. Pro Grantio Atholiae et Moraviae comites, pro Gordoniis Huntileus patronus summis viribus pugnaverat. Haec contentio novo insuper dolore flagrantis irae accenditur. Atholius, Moravius, Grantius, cum multis amicis propinquisque simulatione communium negotiorum coeunt et in Tarnvallia Moraviana arce convenerat. Gordonii, id contumeliosum rati, maiorem multitudinem ad arma concitant, equos conscendunt, subditis calcaribus Tarnavalliam contendunt et contemptius arci obequitant ut elicerent. Itaque qui intus erant, primo intenti paratique si lacesserentur, deinde temere adequitantium contemptum non ultra ferentes, Ioannem Gordonium, Clunensis comarchi fratrem, globo traiicunt. Haec caedes Gordonios ad furorem impulit, nemine ambigente maioris mali initium fore. Qua re cognita, rex, maiorem septentrionis motum timens, magna sollicitudine affectus, controversias ad disceptationem iuris vocat. Proceres contentionis cupidiores quam iuris et aequi nominatim citat, et pacis ac quietis obsides exigit. Huntileus, reconciliata cum Metallano per idoneos homines amicitia, non modo viribus sed et aulae gratia superior, ingentes iras in pectore volvit. Queritur de caede clientis. Fugit disceptionem cum adversariis. Petit ut suas iniurias persequatur, quas negligere sine pudore et infamia non possit. Respondit rex quod nihil aequi postularet, persuasitque ut parvas et vix dictu dignas iniurias communi utilitati remitteret.
6. Rebus septentrionis adhuc suspensis, mutuis procerum suspicionibus, cum universa Scotia, pacis libertatisque perfruens bonis, egregie praesenti statu gauderet, Franciscus Stuartus Bothueliae comes, cui nobilitas regia ex pellice, vir et favore populi, et studiis nobilitatis ingens, regi multis beneficiis devinctus, sed moribus turbidus, inquies, et facilis manibus, dulcedinem summi imperii in vicaria potestate gustans, multa alienati animi indicia detexit, ac secreta consilia agitavit quonammodo res in Scotia novarentur. Non enim verba modo, sed et facta tumultuosa erant. Itaque Metellanum, auctoritate et consilio sibi adversantem, tollere aut praetura depellere decrevit. Periculum instruxit, oravitque regem ut secum animo reputaret hominis malefici et iniusti fraudes, insidias, flagitia. Ac praetor, praemonitus suum exitium parari, deposita iam vetere simultate quam adversus Huntileum summa animi contentione gesserat, ut per eam occasionem liberius recens odium exerceret, omnes acerrimi comitis insidias et fraudes cautis consiliis vitavit, et suam gravissimam iniuriam excidio ipsius ulcisci destinavit.
7. His fere diebus quaestiones veneficii per urbes, per villas et omnes regni provincias acerbissime habitae. Fianus, alias Cuningamius, infamis magus, Anna Samsona venefica, et aliae mulierculae eius artis infamia laborantes deprehensae. Ostentatis statim tormentis, quid in regis exitium pararent detexerunt, ac magicae superstitiones paenas extremo supplicio luerunt. Eufemia Macalzaeona, Barbara Naperia, matronae Edinburgenses, dignitate formae haud degeneres, eiusdem criminis postulantur, quod de salute principis ac fine vitae consuluissent. Ricardus Gramus captus, in conspectum adductus, interrogatusque frequenti curia de veneficiis et cantionibus haud inficiatur. Bothuelium incusat, magno stupore audientium. Ac, ne fortuito prolapsus videretur, adnectit sua opera usum ut finem principis magis devotionibus scrutaretur. Circumstantes infensi odio delatoris et amore rei conclamant indicem falsum esse. Obiectant in infamiae suae ardore reum spem salutis ancipiti argumento petere, ut per societatem hominis nobilissimi discrimen evaderet. Alii, rem incredibilem rati, Gramum a Metellano largitione et promissis impulsum delationem subire aiebant. Ut quisque credidit, ita temere vulgavere. Perstit desperatus veneficus in atrocitate criminis, ordinemque omnem ministerii sui exposuit, magorum sacra, daemonum promissa, seque crimen obiectum professus est. Igitur amici principis, quibus maximis de rebus fidem habere solebat, non statim falsum inditium existimantes, quia probari non poterat, inhorruere et aperte fremuere haud dubia regni consilia exitium instare nisi praeoccuparetur. Simul Metellanus, ad occasiones intentus, regi praebenti aures author fuit ne Bothuelii amentiam in concitanda multitudine et magis devotiones diutius toleraret. Ostendet quantum ipsi et universae re Scoticae periculum immineret si eius contumaciam et tanti sceleris infamia inultam sineret, postulatque lege agi. Nec deerant hoc tempore qui existimarent ferociam comitis magis leniundum quam criminationibus exagitandam. Caeterum cum suspectum magis quam manifestum esset facinus, Bothuelium, ignarum adhuc obiecti criminis ac accusatoris, vocari placuit ut defensio audiretur, quippe potentior erat quam ut indefensus inauditusque periret. Rex inditium haud aspernatus ad rem explarndam primos amicos adhibet et reum vocari iubet, qui nihil pro innocentia disseruit, sed ultionem in delatores ac inimicos poposcit. Deficiente tanti criminis probatione, rex nec absolvit nec condemnavit.
8. Huius criminis occasione multa veneficorum nomina delata, quo Bothuelius pluribus inditiis illigaretur. Quidam ex his viri faeminaeque adducti ad magistratus fassique de se extorti nocturnos coetus, nefandas execrationes, fanaticas choreas, horrenda artis misteria, obscaena flagitia nefariaque, ad haec stolidae, vanae metamorphoses, funestos concubitus, lycanthropiam, quae vix referre audireve, nedum credere, fas est. Nullam moram iudicio et supplicio fecerunt. Damnati quidam et cremati. Damnatorum bona publicata, unde passim per universum regnum trepidari caeptum est, nisi mitissimus princeps, quaesitorum avaritiam subodoratus opibus miserorum inhantium, adhibendum quaestionibus modum censuisset, et non esse a tormentis incipiendum in causa veneficii, in qua rei nullis arumentis aut probationibus urgerentur.
9. Iam operaepretium facturus videor si dixero qui qualesque sint venefici, quos vulgus lamias, striges, et maleficias ob facinorum magnitudinem vocat, ut iudices in vindicta temperamento utantur. Primum igitur mulierum magna pars est, quae furore primo mentis turbatae, deinde daemonum fraudibus seductae, credunt se in desertis locis potare, saltare, epulare, et daemonum nocturnis sacris initiari. Deinde simllimi faeminis mares fanatici, stimulis furialibus et humore melancholico attoniti, noctu coeuntes cum magicis devotionibus in hominum perniciem. Lege Cornelia veneficii tenentur, qui occidendi hominis causa venenum confecerint dederintve, aut qui in artibus odiosis tam venenis quam susurris ediderunt. Sed captae superstitionibus mentes iuve civili non arguuntur cum maleficia argui non possent, neque puniuntur canonibus ecclesiasticis nisi carcere usque dum, caelesti numine inspirante, spondeant vitae emendationem, aut exilio ne contagione imbecilliores inficerentur. In re tam dubia suum cuique liberum erit iudicum sentire quid velit, pro insita ingenii natura, de portentis magicis, veneficis carminibus, et mathematicorum fallacibus promissis. Sed nemini dubium esse potest quin ex hac lamiarum officina prodeant corruptelae omnis generis, venena, fascinationes, homicidia. Item characteres, amuleta, et concepta verborum forumalae ad depellendos morbos. Huiusmodi diverticula non attigissem, nisi praesenti rerum narrationi cohaererunt. Rex hac occasione disquisitionis magicae librum edidit, cui titulus insignis et pulcher, De Daemonomania.
10. Inter haec per Moraviam, Rossiam et Aebudes cruentae caedes et multa latrocinia fiebant. Haec sylvestribus Scotis feritas in ira fuit, quos null eruditio, nullus literarum cultus imbuerat. Sub idem tempus Robertus Carus Cesfordiensis, iuvenis summi et animi et ingenii alacritate praeditus, ingentem irae molem adversus Gulielmum Carum Ancoranum consanguineum suum pigre in fidem clientelam transeuntem concepit, ac totus in vindictae cogitatione erat. Credidere plerique auctam offensionem ipsius Ancorani contumacia, superbe quadam et contemptim iactitantis. Clientes quoque turbidi improvidum iuvenis animum, et facilem deterioribus consiliis, non modo callidis offensionibus accenderunt, sed ulto ad necem eius armarunt, affirmantes Humio aemulo proniorem, tribules ad discordias trahere. Nec aliud gliscentis dissidii remedium quam si interficeretur. Igitur in urbe regia Robertus Carus, tribulium princeps, Gulielmum Amoranum nobilissimum equitem eiusdem generis globo plumbeo traiecit atque, patrata caede, in Teviotiam se recepit et ignotis locis sese abdidit donec ira regis deflagraret. Neque cito mitigatus rex est precibus Metellani, cuius neptem ad retinendam amicitiam et voluntatem in matrimonio habuit. Amoto Roberto Caro Cesfordiensi in finitima Angliae loca, Teviotiae cura, absente rectore, aliis demandata est.
11. Eodem fere tempore Humius Spottenis comarchus interficitur, incerto sceleris authore. Defunctus Iacobum Duglasium generum, Mortonii proregis nothum, haeredem bonorum omnium reliquit. Georgius Humius, multa tum gratia, cui avunculus Spottensis, infensus subitae faelicitate, Duglasium caedis soceri participem et conscium arguit, atque ideo successione haereditatis indignum. Reo tantum metum iniecit criminis faedi ac detestabilis ut, omissa defensione, abesse satius duxerit. Accusatio nihilominus tentata, et ex servis domesticis quaesitum, praemiumque propositum, ut Duglasium auctorem nominarent. Testium interrogationi, quaestioni servorum, Georgius Hunius idem iudex et accusator praesedit. Huius accusationis eventum sequenti anno expediam.

- 1591 -

OC anno rex Franciscum Bothueliae comitem legibus aggredi reumque venificii, auctore Metellano, arguere statuit. Is, inditio Grami vulgato, vocatus perductusque in regiam indignans casum suum, seque et infamem magum pari trutinae examine ponderare. Deum testem advocat nihil a se cogitatum quo principis salus periclitaretur. Negligit quaestionem, nullo alio postulante, et dicere in senatu non dubitavit nobilissimis viris dominari indignos. Actae, ad ulteriorem probationem veneficii, de matronis Macalzeona et Naperia quaestiones, quae persistere innocentiam comitis tueri. Mox senatusconsulto, inchoantibus primoribus procerum, Buthuelio carcer decernitur. Coniicitur in arcem Edinburgensem, ac in crimina ei obiecta inquiri iubetur. Crebrae inde querimoniae, nec occultae, per vulgum fuere. Auditae seditiosae voces Bothuelium fraude inimicorum circumventum, in illum impetum fieri. Ei, ex studio et favore multitudinei, dolo ac astutia Metellani, crimen et periculum quaeri. Visi ultro citroque commeantes nobiles maesto vultu in area ante arcem observantes et suffragia adversus pericula pollicentes. Rex, intellecta invidia, metu gravioris motus, ut occurrat sinistris vulgi rumoribus, ei perduellionis ac veneficii (quod Ricardum Gramum veneficum et lamias de salute principis ac eversione reipublicae consuluisset, et adulteratae monetae) in Eremitagio, villa sua, diem dicit. Etenim, veteri more institutoque apud Scotos, in capitalibus rebus nihil absoluta potestas regum valet nisi de flagitio rei, ordine, et iudicio prius constiterit. Interea dum appropinquabat dies rei capitalis, Bothuelius, seu metu paenae seu sua conscientia perturbatus, diem causae dicendae obire non est ausus. Cum Gilberto Laudero, custode adhibito, ex arce diluculo erupit et, contracta perditissimorum colluvie, quanta potuit celeritate insidiari Metellano aperte non destitit, qui, periculum invicem metuens, in vitae praesidium fortissimos clientes contraxit et fugam comitis quam invidiosissime exagitavit, quod se omnibus impiis sicariis consociasset ad delendam rempublicam, quod ambiguis praestigiatorum oraculis foris in Italia fidem adhibuisset ac domi necromanticos et lamias de rege tollendo consuluisset. Celeriter ad omnes Scotiae civitates huius rei fama perfertur.
2. Rex omnibus consiliis antevertendum existimat. Contractis copiis in Teviotiam, ut inopinantem deprehenderet, quam maximis potest itineribus proficiscitur. Sed opportunitate regionis, quam ab omni parte solitudines claudunt, imminentem perniciem effugit. Inde maiestatis absens convictus, procurante maxime Metellano, hostis publicus iudicatus est, edictoque frustra provisum, durante vulgi favore, ne qua urbs suis moenibus reciperet, neu quis ipsum aut socios ulla ope iuvaret, paena proditorum receptoribus proposita. Bothuelius antequam ad vim atque arma descenderet plerisque proceribus literas mittit, se, falsis criminationibus Metellani circumventum, custodia erupisse non quod scelerum conscius esset, sed ut factioni inimocorum, tempori et fortunae cederet. Ipse paucos dies commoratus apud Iacobum Duglasium Spottensem in agro Lothiano nefarias cum nobilissimis viris scelerum pactiones societatesque conflavit, quorum erant principes martialis, Gulielmus Duglasius, Mortonius. Exuto illa dignitate Maxvallio, Errelius, supremi ordinis, Humius baro, Baclenchus, et Glamii tutor, animi magnitudine et claritudine familiae, primoribus pares. Haec ubi Edinburgi comperta sunt, praetor Metellanus regem Falcolandiae, ubi quotannis aestivare solebat, certiorem fecit clandestinae coniurationis, qui, nulla interposita mora, Edinburgum pervenit. Comitem Martialem et Glamii rectorem in custodias seposuit, Humium et Baclenchium, homines summae potentiae et magnae cognationis, peculiari merito Bothuelio devinctos, per causam peregrinationis in Galliam dimisit. Nec ideo insidiarum expers fuit. Siquidem Bothuelius conatum spei non audacis modo, sed etiam imprudentis caepit, regiam Sanctae Crucis occupandi. Consilio itque cum Ioanne Colvillo, viro acri sed turbido et negotiorum avido, Iacobo Duglasio Spottensi, suspicione caesi soceri laborante, criminante Georgio Humio, flagrantissima tunc gratia, ac plurimis adolescentibus imbutis malis artibus, communicato. Illi, vel se principes eius consilii fore profitentur et operam in re perficiunda promittunt, eamque sedulo praestant.
3. Propinquos igitur amicosque et qui eiusdem factionis erant literis evocat et docet vitam suam in extremum discrimen adductam. Arma adversus Metallanum sumpta. Singulos universosque obtestatur ne insontem et indicta causa condemnatum ob falsas et fallaces suspiciones consenescere in exilio sinerent. Illis non aegre persuasum, et tempus patrandi facinoris constitutum. His amicis sociisque confisus Bothuelius, die quam patrando facinori statuerat, cum magno equitum numero Edinburgum occulte sub vesperum proficiscitur. Postquam palatio appropinquabat, desilire omnes ex equis iubet ut comitatus magis quam hostilis impetus videretur, et per angustos aditus cum comitibus in aedes irrumpit. Obvios servorum arripit. Resistentem Ioannem Schaum hippocomum interficit. Repentino strepitu ac tumultu per tenebras omnia miscet. Metellanum, incertum ignarum an praemonitum, sicut creditur, a Duglasio Spottensi ut immenens evitaret exitium, in suo hospitio magno impetu adoritur. Coniurati subito claustra portarum ferratis malleis refringunt, fores disiiciunt, irrumpere acriter nituntur. Famuli praetoris domestici, armati telis, sclopettis et appositis scamnis, angustias aditus strenue tuentur. Hostes armatos et strictos gladios intentantes vulnerant disiiciuntque. Interim Iacobus Duglasius Spotennses comarchus, refracta ianua regiae, comprehenso ianitore, portarum clavibus ereptis, servis etiam suis abreptis ob suspicionem caedis soceri in custodiam datis (de quibus propediem quaestio tormentis in patroni caput habenda), multis locis abditis frustra excussis, si Georgium Humium, capitis sui hostem, vindictae causa comprehendere posset, qui initio pavidus in conclave regium profugerat, nullo respectu numinis aut sacrae maiestatis eo irrumpere tentat. Caeteri quoque Bothuelani a Metellani clientibus repulsi ad fores cubiculi regis accurrunt et effringere malleis conantur. Repentina res et aspectus furiosi agminis servos regios perculit, qui, obiectis asseribus temere arreptis, aditum firmant, arma ad regem defendendum expediunt, fortiter renituntur, propulsantes sceleratissimos latrones venientes ad caedem. In consilio temere caepto, sicut oportuit, omnia in perniciem proditorum statim versa sunt.
4. In urbe, devulgato brevi tumultu et nuntiato regis periculo, cives pro salute dignitateque principis arma rapiunt, rectaque in regiam cum luminibus ruunt. Ingenti concursu clamoreque eam fortunae mutationem <intulerunt>. Proditores conspicati, tunc plane deterriti arrepquis per devios tramites diffugiunt, nihil usquam spei nisi in fuga et latebris ponentes. Comprehensi deinde per tenebras octo palantes ac in carcerem tracti. Die postero insignis improbitatis paenas laqueo luerunt, neque enim alius rebellium solet esset exitus. Sedato tumultu, vulgus praesentiam regis exposcit. Rex se vulgi studiis permittit et civibus conspiciendum praebet. Multitudini pro fide et strenue navata opera gratias egit. Ubi divina misericordia incolumem esse pernotuit, cives inter se gratulantes gaudio clamoribusque domos redierunt. Multi erant viri nobiles in quos huius maleficii suspicio cadebat. Matellanus, ad praecavendum monitus, metuentior in posterum stipatorum numerum auget. Robertum Carum Cesfordiensem, neptis suae mtis earitum, ob caedem Gulielmi Cari Ancorani pulsum, accitum in curiam praesidii gratia, impetrata impunitate in integrum restituit. Suae securitatis causa in urbem regiam secedit ad declinandum periculum. Ibi demum metu liberatus incolumitati principis prospicit. Multos proceres, partim per intercessores servulos haud ingratos dominis, partim per dona et promissa, defensores parat. Ministros regios, tum exitiosae coniurationis conscios, ad disquisitionem senatus vocat. David Cuningamius Robertlandius, Montgomerii interfector, et Iacobus Duramus, favoris erga Bothuelium suspecti, capti et in custodias traditi.
5. Nec minus destitit implere nova regem ira, non in Bothuelium modo, sed in alios proceres, Atholium, Moravium, Okiltrium, erectos in miserationem exulis comitis et favorem Stuarti nominis. Inde praecipuam temeritatem ac audaciam rex comperiens, Bothuelium et societae scelerum obstrictos, dissipatos profligatos in Bota insula delitiscere, sine mora Leviniae ducem et Huntileae comitem cum clientelis et servitiis exploratum mittit, ut metum et rumorem praeverterent ac inopinantem opprimerent. Caeterum quia pluribus salus eius curae, fama celeritate praevenit. Bothuelius, postquam quaesitam sibi caedem comperit, effugit paratam pernitiem. Non reperto comite, Stuartum insulae praefectum, iuridicum Bothuelicae factionis, invidia flagrantem, redactum in potestatem captivum abducunt. Rex paenitia rei contentus et pacto operae in tuenda dignitate supplicem recepit.
6. Deinde Iacobus Sandelandius, minister regius, animo promptus, et praefectus Botae insulae cum satellitibus missi ut ex insidiis comitem comprehenderent, clientes servosque prosequerentur. Ubi insidiae parum cessere, ad vim transgressi persequuntur eos qui Bothuelium secuti sunt, ac redactos in potestatem supplicio afficiunt. Ipsum in Angliam confugere cogunt. His remediis primi motus Bothuelianae seditionis coerciti et Metellanus indies validior. Magnitudinem potentiae sine invidia retinere non poterat, quippe societate plurimi procere abstinuere, quamvis magnis praemiis invitarentur, insidioso ingenio diffidentes.
7. Inter tot turbida, miseranda comitis Moraviae caedes incidit. Erat Iacobus Stuartus Moravius omnium aetatis suae iuvenum apud Scotos charitate praecipuus; procerum corpus et perinde vires formaque, quae in vasta magnitudine raro solet evenire, cum virili dignitate coniuncta; totiusque corporis mira quaedam venustas accedebat; atque haec naturae munera summa humanitas et in omni actione comitas, mansuetudo, modestia comitabatur. Huntileus et Moravus finitima dominia castellaque inter se vicina habebant, nex pax diuturna esse poterat, more patrio, inter duas opulentissimas familias finitimasque ab mutuas clientium simultates, ut supra memoravi. Iniecta etiam aemulatione a Metellano infenso, et Bothuelii amicitiam in eo criminante, ut cognovit Bothuelium post fugam a Moriavio receptum. Idcirco quaerunt Gordonii haud obscure qua ratione caput rerum authoremque iniuriae Moravium tollerent, et securitati iusta ultione consulerent. Gordonius, Githus, crudelis et sanguinarius, Clunensis caede fratris infensus, se vel primas partes suscepturos profitentur, ipsumque Huntileum ad caedem faciendam importunis flagitationibus pene invitum perpellunt, ostentantes, sublato comite, sobole in prima pueritia relicta, nullo rectore familiae, neminem vindicem futurum. Huius caedis existimulator acerrimus Metallanus: per Cambellum Caddelii comarchum ministrum sermonem veterem in Moraviam iam renovat, caedem urget, et vectorias naviculas omnes Idibus Februarii in citeriorem Forthae flumninis ripam deduci iussit, ne rumor facinoris in ulteriorem pervaderet, utque ad traiiciendum Huntileum et clientes paratae essent. Erat Moravius in Duniberissilanis aedibus iuxta ulteriorum Bodotriae ripam cum comitibus paucis, Metellanum et Huntileum per intercessorum Okiltrium ab aemulatione indiviaque ad gratiam deflectere tentans.
8. Huntileus, cum minime quis moturum putaret, armatus cum centum et viginti e propinquis et clientibus, itineris causa dissimulata, clam Edinburgo egressus eo proficiscitur ut incautum minimo cum tumultu opprimeret, et nuntios de se praeveniret. Praetor digrediendi mandata interficiendi Moravii dedisse creditur. Deinde totius circuitum domus ita statim complexi sunt Gordonii ut nemo inde elabi posset. Occasione fugae erepta, claustra portarum convellunt, fores disiiciunt, ferro et flamma adoriuntur, nullum spacium deliberandi perterritis dant. Non minore confidentia concurritur ad Moravium defendendum a suis, omni genere telorum quae cuique festinanti casus obtulerat. Occiso promptissimo quoque, et in his Dumbario, Moraviae praefecto iuridico aut socio eorum qui aditus teuebantur. Cum iam fumo et flamma omnia opplerentur, nec ullam elabendi facultatem animadverteret nisi per dispositos in insidiis hostes, aegre ex incendia et media caede sese expediens per posticam aedium in propinquum hortum, atque inde Maceriam transgressus, ad littus penetravit, unum afflictis rebus remedium, lembum quaeritans. Cum nullum in conspectu prospiceret, occultandi sui causa inter saxa et algos maris abvoluto capite delitiscens, tenebris et solitudini confidens, accensae galeae flavilla et conflagrationis odore a sicaris, strictis mucronibus persequentibus, deprehensus eruitur, iugulaturque miserandum in modum. Cruore optimi et formosissimi iuvenis crudeliter saxa respersa.
9. Rex inter venandum ex edito loco triste hoc incendium fortuitum ratus spectavit. Metellanus adverso rumore ovat. Perpetrati facinoris fama cum urbem Edinburgenam noctu pervasisset, reliquum noctis fletu et tumultu transactum est. Plebs eius mortem ultura, non sine lachrymis, ad arma conclamavit. Proceres amicique Levinius, Marrius et Okiltrius, inopinato subitae rei malo attoniti, arreptis equis authores nefarii sceleris ferro persequuntur. Sed ubi Huntileo consternatio vulgi, indignatio bonorum omnium, rumor famae innotuere, per devia itinera penetravit in septentrionem ad suos lares familiares, relicto Gordonio centurione, qui in conflictu globo graviter vulneratus est. Postea corpus, omnium illius aetatis formosissimum, plagis confossum Lethae nudatum in forum magna circumsistentium miseratione et magnis querimoniis, vulgi manibus diu contrectatum, irritamentum invidiae et execrabilis odii in Huntileum fuit.
10. Interea mater Dunensis regis fidem implorabat ne innocui filii caedem inultam pateretur. Ille, in vindictam pronus, respondit iustam ultionem sibi curae fore; quae in gratiam delicti mox versa, postulante ita misera temporum conditione et ludibricae aulae inconstantia, quae ad gratiam interfectoris inclinavit, cura pacis et quietis. Nec idcirco odio mortalium extincta sunt. Multa de Moraviana caede vulgi sermonibus temere prodita, cunctaque aucta in deterius, cum hic nobilitatem occisi, decorem alius, et insignem proceri corporis formam, plurimi mansuetudinem et modestiam laudibus ferrent, vel ad invidiam vel commiserationem. Percussorum fere nemo sua morte defunctus est, velut numine plectente. Damnati aliqui, Gordonius centurio securi percussus, Caddelii comarchus, totius rei internuntius inter praetorem et Huntileum, insidiis Arcinlaii gentilis sui obtruncatus est. Alius alio casu periit. Moncoferius a Criechtonio Clunensi multis vulneribus confossus est, qui interfectorum inquisitor et punitor acerrimus erat, ut quemque fors obtulerat.
11. Nec multo post rex, omissa urbe et procuratione magisitratibus permissa, provincias occidentis invisit. Senatus et primores comitantur ut imperii curas ratione ac consiliis adiuvarent. Multi in questiones abrepti quod Bothuelium et Huntileum coluissent occulatavissentque apud se. Multi sontes increpiti ob studium et benevolentiam. Nulli necem subiere.
12. Mox in Aebudias tumultuantes viros idoneos misit ut eas a latrociniis coercerent. Mac-Onelium et Maclenium, ipsos insularum praefectos indomitos, evocat, qui praedones et sicarios raptu frugum et pecorum cohibere debuerant, et duci in carcerem iussit dum damnum acceptum plebi et mulctam sibi persolverent. Cuius pacti iusiurandum atque etiam syngrapham exegit. Paucis post dies insita facilitate indulgentia utrumque dimisit, mortem comminatus si postea tumultuarentur, et ad securitatem posteri temporis obsides accepit. Verum illi, spreta iurisiurandi religione, despectis minis, post impetratam veniam barbaram feritatem per arma atque acies exercebant, multis ferro et igni crudelem in modum enecatis.
13. Inter haec Elphingstonus familiae princeps, qui assiduus in aula ut omnia regis consilia in Huntilei pernitiem exquireret ac per idoneos homines praemoneret, a rege Britanoduni suppliciter petit ut Huntileus et Gordonii Moravianae caedis molitores iudicio se sisterent et more maiorum accusatores, uxor, mater, liberi defuncti ad diem adessent vel procuratores mitterent. At multis mirum videbatur, fretum viribus factionis Huntileum, non modo sua conscientia, sed publica flagitii infamia praedamnatum, diem rei capitalis petere ausum. Existimabat se tam invidiosae caedis crimen occulto mandato praetoris evitare potuisse, destinabatque, si exitium immineret, proferre apud proceres et praetorem arguere. Nulla interposita dubitatione, accusationem peragi rex iussit. Cum dies causae dicendae appropinquaret et reus in itinere esset ut iudicium experiretur, iussus Blacknessum in custodiam ire, saltem ad diem iudicii, amicique conscii Edinburgum. Ille, cupiens regi satisfacere, paruit edicto. Amici, reputantes secum sceleris magnitudinem et infensas vulgi voces, satius abesse duxerunt. Constituto die adventante, cum accusatores abessent et reus, favore Metellaini, praesidio amicorum et satellitum circa potentior legibus est, data cautione iudicio sistendi quando in ius rursus vocatus esset, custodia dimissus. Sceleris infamia et vulgi invidia liberatus non est, nec discriminum expers permansit.
14. Catana tribus, Grantius, compluresque alii Moravii clientes, qui propinquas Huntileo regiones incolebant, opibus viribusque inferiores, de morte eius consilia ineunt, vicinos agros depopulantur, Gordonios aliquot interficiunt, et in his baronem Brachliae, virum aetate confectum, ad eius mensam adhibiti, quam, homines prope omnis humanitatis expertes, hospitis sanguine nefarie cruentarunt, et perniciem sibi hoc scelere maturarunt. Itaque Huntileius, homo domi summae potentiae, Mac-intotium Catanae tribus principem, et Grantium, viros potentes, aemulos sibi appositos molestissime tulit, et ad Catanam tribum reprimendam Alandan Mac-Donii cum vicaria potestate misit, qui Badaenachiam hostiliter ingressus Catanos tribules congredi ausos fudit fugavitque, quinquaginta caesis. Missus est adversus Grantium Mac-Reginaldus, qui, octodecem interfectis, ferro flammaque grassatus est.
15. Nec cessarunt ministri de religione certare, quasi non satis turbassent patrimonio omni ecclesiae abiudicato. In proximis synodis deliberarunt ut personatuum, vicariatuum, et ecclesiasticorum beneficiorum fructus ecclesiae ministri ex aequo partirentur. Titulus curionum, vicariorum, canonicorum praebendariorum quasi Papanam superstitionem redolentibus in posterum abstinerent. Quae res magnam eis invidiam conflavit, cum aulica nundinatione honores ecclesiae ecclesiastici et beneficia praemio vel pretio licitis distribuerentur vel dividerentur. Inter quae Patricius Adamsonus Fani reguli acheipiscopus, a Melvini discipulis contumaciter inurbaneque vexatus, ad securitatem vitae suae ambactos clientesque cum telis secum habere coactus est, a quibus, pensitationibus et largitionibus exhaustus, ad eam rei familiaris inopiam redactus et ut opem a ministris implorare cogeretur. Qui, occasione laeti, palinodiam ei vi et minis expresesrunt, quam innumeris a se locis interpolatam typis publicarunt. Ita quem fortuna erexerat ad gloriam ecclesiasticae dignitatis, eundem Melvini furor ad insignem calamitatem depulit. Qua tandem confectus decessit, vir eruditione quam vita melior.
16. Postea quadrienneum fere fuit Scotia sine episcopis, eorum aut interitu aut discessu aut fuga. Nam plerique praesulum latitare coacti sunt, quod operam suam inutilem praecipitanti ecclesiae cernerent, ac cum imperita multitudine de vita fortunisque contendere nollent. Episcopis a muneribus depulsis, presbiteriani ambitione praecipiti omnia ad arbitrium suum revocabant. Robertus Brucus catharorum coripheus factus est, id potissimum curans, ut sibi venerationem conciliaret et sanctitatis opinionem populo commendaret. Cui ecclesia se totam tradidit, temporibus coacta ac malis domesticis, quibus medendis praesules pares non erant. Caeteri magis pro factione sua quam religionis sanctitate decertarunt. Nec aulici dolebant nundinationibus suis et sacrilegae rapacitati aditum patefieri. Ita specie pietatis inquietorum hominum insolentia praesulum dignitatem evertit et sui ordinis potentiam firmavit.
17. Rex, deposito metu insidiarum et domesticarum discordiarum, exhausto aerario ac proprio fisci patrimonio a curatoribus absumpto, expleto iam vicesimo quinto aetatis anno, donationes omnes in praeiudicium coronae factas et emptiones revocavit. Ratione, cura, cogitatione cuncta meditatus est, quibus utilitas reipublicae pararetur augureturque. Magno labore, magis periculis quod cogitavit effecit. Angebat generalis revocatio paucos rapaces, ad quos ex emptione praediorum lucrum, vel ex donatione praemium pervenit. Hoc facto rex aequioribus satisfecit, quibus honestius visum est inde repetere unde inopiae publicae causa erat quam per vim et iniuriam a ditioribus bona extorquere aut plebem collationibus aliis super alias vexare. Nec hanc diligentiam regis in utilitate publica procuranda honestibus rationibus nobilitis aulica improbavit, quae modum explebili cupiditati aegre imponit. Prudens princeps, perpetua et constanti voluntate, maluit inopem haereditatem posteris relinquere quam ad divitiarum cumulum probro et scelere pervenire, aut sine modo in civium bona debacchari. Plurimae leges salutares de non aliendo publico regni patrimonio fraude, ambitu, et avaritia potentium, irritae fuere, qui dissolverent nexum, nulla publici iuris cura, quoties rebus suis conduceret.

Perge ad 1592