Tessera caerulea - commentariolum. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis - translatio
IULIA, PANTALEO, AMERINA
IUL.
Si unquam, dii, mortalium auditis preces, et mites aures piis
praebetis vocibus,
concedite miserae et miserandae faeminae ut vitam
liceat invisam nimis rumpere. Iaculare 
flammas vindices, summe pater, in me, me inquam nefandi causam mali,
me me petatis.
O dulce quondam animae dimidium meae, quis te mihi casus infaustus
abstulit? Quid
meruisti cur sic perires subito? Vos, vos appello, dirae authores
necis, rationem mihi erepti
750 
reddite Erophili. Erophile, quid iaces? Quid meas querelas negligis,
nec me ut soles
dulci solaris voce? Sed abiit ille heu, eheu abiit.
AME.
Quid frustra deos, hera, querelis oneras, nec te solaris? Non redeunt
praeterita,
ad quemque finem primus est velle gradus. Patiendo decet omnem
fortunam vincere.
IUL.
Amerina, tace, non fert solamen dolor.
755
AME.
Silere nunc, hera, tua voluntas iubet. E contra me cogit loqui fides.
Quod non
prodesse quicquam, obesse potest, quis sanus velit? Quid si nos
quisquam dum per plateas
transeat, forte videat? Nos illico caedis reas arguet, nec violatae
vitabimus famam
pudicitiae. Haec dictu gravia sunt, perpessu aspera, impendent tamen,
ni tute tibi caveas.
IUL.
Tu ergo, Amerina, quicquid lubebit facito.
760
AME.
Si meum, hera, consilium probes, ego te omni liberabo dedecore,
postea dolorem
sensim minuet dies.
IUL.
Parebo tibi. Sed dic quo tandem modo.
AME.
Erophilus, hera, adhuc cum viveret, corpore strenuus animoque ferox
fuit, nec
ullam pati didicerat iniuriam. Ego illum multis confodiam vulneribus,
ut eum pugnando 765
omnes occisum putent.
IUL.
Amerina, quanquam hoc consilium utile, non placet tamen, nec adeo
ferre valeo
formosum corpus deformari vulneribus.
AME.
Sed faciundum est, hera. Quid mortuo nocent vulnera? Nunquam te tuto
alioquin expedies.
IUL.
Quid actura, Amerina? Non placet istoc mihi. Adeone fera istuc ut
facere queas? 770
AME.
Quid igitur restat? Quin cistam ecce vacuam quae ante aedes commode
astat
Lucii. In hanc imponendum illum, hera, censeo.
PANTA.
Heu, here, quis te casus iniquus sustulit?
IUL.
Id aedipol nimis stupeo, Pantaleo, nec adeo quicquam suspicari queo,
nisi
fascinatus forte perierit. Quum in conclave ingressus est modo nihil
querebatur, et satis 775
equidem valuit. Repente eum defecit spiritus, et omnes per artus
frigidus sudor manat,
mutatus color, vultus, mutata omnia frigent et rigent. Nihil cognovi
amplius.
PANTA.
Me miserum iam, quid facere occipiam? Vicinos invocabo ut rem illis
aperiam?
Quid proderit? Tum ego conscius caedis fiam. Quid <de> te iam
fiet, Pantaleo?
IUL.
Non possum ulteriorem fidem praestare Erophilo. Te quia illi fidum
novi, Pantaleo, 780
diu, nec iam forte habes quo te conferas, hoc a me cape, ut ab hero
munus tuo, et mihi
vide secretam praestes fidem.
PANTA.
Ubicunque tandem, Iulia, terrarum vixero, amoris in herum tui et
munificentiae
meminero.
AME.
Sed properemus, hera, mora trahit periculum.
785
IUL.
Erophile, cordi quondam charissime meo, cuius amori nullus succedet
amor,
paulisper vale, ego te brevi sequar. Sed in longum vale, mora brevis
longa mihi. Imo
aeternum vale, nunquam te rursus videro.
PANTA.
O infaelicem casti amoris exitum! Siccine munerari castos amores
decet? Quid
me iam par est potissimum facere? Hic si deprehendar caedis reus
arguar, nec scio tamen 790
quo herus modo perierit. Iam ego me confestim conferam Venetias, ad
Ferdinandum senem
heri patrem mei. Illi hoc triste apportabo nuntium, eius mortuum esse
filium Erophilum.
At quo modo, quo casu nihil referre potero. Sed quis hic sonus est
quem audio hoc
noctis? Non placet, gaudeo introiisse Iuliam. Ego fugio ad portum
hinc proxime, ubi
aliquem invenero qui Venetias naviget.
795
BARGULUS, CLOPETARUS, CAUPO
BAR.
Nunquis hic est?
CLO.
Nemo est.
BAR.
Nunquis nos sequitur?
CLO.
Nemo homo sequitur.
BAR.
Pulchre, Clopetare, successit negotium. Sed nos haec isto portare
modo 800
incommodum est, tum properato opus est. Iam lucescit, nequis nos
sequatur metuo.
CLO.
Eccum, Bargule, cistam, in eam propere coniiciamus omnia.
BAR.
Suavissimum, modo absit condimentum acre.
CLO.
Cistam tollamus et abscedamus cito.
BAR.
Iam ad cauponis aedes accessimus, cauponem excitemus. Ponderosam
805
mehercule praedam nacti sumus.
CLO.
Caupo, surge, aperi.
CAU.
Quis meas tam mane pultat fores?
BAR.
Patroni tui, surge inquam et aperi.
CAU.
Hem congerrones lepidissimi, num praedam nacti estis?
810
BAR.
Opimam.
CAU.
Ea alendae conducit familiae, mihi in hac praeda pars inerit.
BAR.
Et in suspendio item, si quid contigerit. Iam nos, caupo, statim
dormitum
ibimus, praeda dividetur ubi vigilabimus.
CAU.
Hi sunt qui nostram artem suffulciunt, nosque his vicissim tradimus
operas
815
mutuas. Hospes si quispiam bene nummatus advolet, rogito qua via iter
faciat, quos
habeat comites. Si opportune res nobis ceciderit, immitto canes hos
sagaces venaticos,
qui si eius vestigia invenerint, eum odore tam persequuntur acriter
ut, nisi praeda capta,
nunquam redeant. Est adeo in hac civitate quoddam genus hominum
imperiosum,
superbum, argutum, sophisticum, quos uno verbo scholares nominant. In
eorum 820
quenquam si possem incidere, ut meos in illum catulos immiterem! Nos
enim oppidani
qui Patavium incolimus hos cane peius et angue odio persequimur. At
non hoc nobis
solis convenit, hoc ipsum alibi quoque dicunt fieri. Sed quid ego eos
in retia incidere
postulo? Passim rixantur et syllogisant de argutiis, argenti ne
scrupulum quidem
possident. Sed aliquos huc adventitare video, iam prope elucescit,
ibo intro et expectabo
825
dum illi vigilant (Duumvir intrat.)
DUUMVIR, GOTHRIO
DUU.
Modo me vicinorum exuscitavit clamor, fures auditi sunt in Pontani
mercatoris
aedibus, eas expilaverunt mercesque rapuerunt varias, quas hic in
schedula probe notatas
gero. Demus operam, vicini, ut eos inveniamus denuo. Hic nos decet
mutuas operas
tradere, itidem hoc nobis alii facient quando opus erit. Sed en
appropinquantem aliquem 830
audio. Maneamus, volumus eius sermonem excipere.
GOT. Quam est difficile, dii boni, negotium amanti
insano inservire domino! A caena
rediens quot mihi dixit nugas! Tum in somniis hac nocte visus videre
Iuliam, et cum illa
simul colloquentem Erophilum. Ibi secum in somniis murmurat, tandem
exclamat, nec me
sinit quiescere. “Quae te,” inquam, “here, res agitant? Quid tecum
loqueris? Quid 835
amplexaris, obsecro? Quid porro est, quod oscularis tam suaviter.” Tum
ille, “Ah ubi me
fuisse credidi? O Gothrio, Gothrio, iam amoris vim sentio. Dormiens
vigilo, nec possum
quiescere.” Ergo me misit observatum clanculum, ne quis internuntius ab
Erophilo ad
Iuliam cursitet.
DUU. Tu quis? 840
GOT. Hem tot armati cum inermi uno.
DUU. Mane, est quod te volo.
GOT. Sed vos ego nolo.
DUU. Mane inquam. Quis sis mihi expedi.
GOT. Idem qui tu. 845
DUU. Qui istuc?
GOT. Homo sum.
DUU. At illud responde. Duumvir ego sum.
GOT. At ego triumvir.
DUU. Quomodo obsecro? 850
GOT. Trium literarum homo.
DUU. Tum tu is es quem volumus.
GOT. Quid ita quaeso?
DUU. Furem enim quaerimus.
GOT. Tum hercle non sum qui sum. Imo vero pernego.
Quo
me rapis? Sat cito, si 855
sat bene.
DUU. Unde es?
GOT. A nobis.
DUU. Hic nos derisum advenit. Quis herus tibi?
GOT. Pantomagus medicus. 860
DUU. Quid tu hic tanto mane?
GOT. Paululum quiddam.
DUU. Quid?
GOT. Nihil profecto.
DUU. Ut iocatur homo lepidus! Tune nos, mastigia,
impune luseris? 865
GOT. Quid me tibi tactio est? Quid vultis? Quid
quaeritis? Si me attingas, cave sis,
malum.
BARGULUS, CLOPETARIUS, CAUPO, DUUMVIR, EROPHILUS, GOTHRIO
CAU.
Proh, viri Patavini, ferte opem obsecro.
DUU.
Quis vociferatur? Nae tua vox valet valide.
CAU.
Nescio quis hac nocte meis in aedibus, in hospitum meorum cubiculo
870
latitavit clanculum. Aut aedes compilatum, aut eos occisum venit.
Intus pugnatur, atque
eccum erupit foras, comprehendi illum. Iube quantum poteris.
DUU.
Quid statis? Quid non eum comprehenditis?
CAU.
Vide cum aspicias, si eum vultus scelestum non indicat.
DUU.
Tace, quid in his aedibus negotii est tibi?
875
ERO.
Quid ei nunc primum respondeam? Nihil.
DUU.
Quid fecisti?
ERO.
Nihil.
DUU.
At quid tu hic quaerebas tibi?
ERO.
Prorsus profecto nihil.
880
DUU.
At nihil agis, si nihil sic respondeas.
CLO.
Dum nos dormimus, fit strepitus in cubiculo, excitamur et eum a cista
videmus
surgere. Ille in nos ultro facit impetum, mihique commistos sanguine
dentes reddidit.
GOT.
Proh dii immortales, quid hoc negotii est? Tandemne Erophilus pro
fure
deprehenditur?
885
DUU.
Quid tu ad ista respondes? Rursum nihil?
ERO.
Fateor me eorum pugno percussisse alterum, postquam me
comprehendere
voluerit.
DUU.
Tum ille vera memorat.
CAU.
O pol verissima. Ita solet. Nemo illo vivit honestior. Id adeo pro
utrisque 890
spondere audeo. Secus si foret, aliam domum quaererent, nullam hic
apud me moram
facerent.
DUU.
Bene ais, et ut hominum probum decet. Vim ergo vobis volebat
facere?
BAR.
Maxime.
DUU.
Tu mihi pol videris ingenuus. Equidem cum te video, me tui miseret.
895
GOT.
At ne misereat, pol iste est nequissimus.
DUU.
Audis quid de te loquantur homines?
ERO.
Nae ego sum infaelicissimus.
DUU.
Quid ita?
ERO.
Quia nec quis sim, nec ubi sim, nec quid respondeam scio.
900
DUU.
Quamdiu in his latuisti aedibus?
ERO.
Nescio.
DUU.
Quis te intromisit?
ERO.
Nescio.
DUU. Unde huc venisti? 905
ERO.
Id omnium maxime nescio.
DUU.
Mirum, ni hunc aliquis effascinaverit. At qui potuit nisi ruptis
repagulis
vestrum cubiculum ingredi, nisi forte intromissus a quopiam?
BAR.
A neutro nostrum intromissus est, nec ab alio quopiam potuit. Clavem
ecce
nobiscum gerimus. 910
DUU.
Ergo aut adulterinas claves habet, aut murorum est hiatus aliquis,
aut qui
vos latet clandestinus introitus. Quicquid id est, volo ipse
visere.
CAU.
Perimus. Iam hic furta deprehendet bona.
DUU.
Duc nos, caupo. Quid moraris?
CAU.
Ego te sequar. 915
DUU.
Vos praeite et viam ostendite.
CAU.
Non sic te par est immundum cubiculum ingredi. Expurgetur prius, et
sternantur
lectuli.
DUU.
Imo mane, non opus est.
CAU.
Etiam, etiam, non gravabor labore.
920
DUU.
Non fiet. Introite, vos hic me expectate, et hunc asservate dum ego
redeo.
ERO.
Pentheum olim Bacchas diripuisse memorant, et corpus in partes
discerpsisse
varias. Nihil est praeut ego animo et corpore distrahor. Dii
immortales, quid hoc nam
monstri est? Vigilo, vivo, valeo, sapio, nec quid iam facio quidve
facturus sum scio. Ita
prorsus oblitus sum mei.
925
GOT.
Adibo hominem, et simulabo quasi non noverim. Salveto multum,
adolescens
optime.
ERO.
Et tu vicissim.
GOT.
Esne obsecro Erophilus?
ERO.
Quid tu id quaeris? Sum sane.
930
GOT.
Fortassse affinis huic, qui hanc ambit Iuliam?
ERO.
Non adeo miseriis effractum animum gero ut male merenti non reponam
male.
Quasi tu me non noris, Gothrio.
GOT.
Dii te servent. Mene nosti? Ego te non novi tam ferocem. Vos istum
asservatis
probe ut praecepit duumvir. Licetne hos appellare obsecro?
935
ERO.
Per me quidem licet.
GOT.
Hiccine obsecro fur est, quem quaerebatis modo?
ERO.
Si in te incidero, quod meritus es feres.
GOT.
Nunquid evocari hinc vis foras Iuliam? Ego hanc tibi lubens praestabo
operam,
hic habitat, prope est, ne nega, iam fiet si voles.
940
ERO.
Ego illam tibi, sceleste, linguam comprimam.
GOT.
Dum ille exit, ego ad herum transeam, ut eum istorum certiorem
faciam.
DUU. Iniicite illis omnibus actutum manus. Dii immortales, ubi iam
probum invenies
virum, quem nec vultu potes nec verbo internoscere? Hic qui se modo
et suos hospites tanta
defendit verborum constantia, ecce repertus est huius furti conscius,
dum hosce ad sese 945
sciens recepit. Hic invenimus merces illas, quas quaerimus, hi rem
omnem fatentur
planissime.
CAU.
Vae vobis. Vos me honestum satis corrupistis, pessimi, et me invitum
ad hoc
traxistis furtum.
CLO.
Imo profecto hic consilium primus dedit, suamque nobis opem est ultro
pollicitus.
950
DUU.
Bene est. Haec alio cognoscentur loco. Tum se fatentur cistam
surripuisse
Lucii, in quam sublatam praedam imponerent. Ubi illa cista est?
Educatur foras. (Pantomagus
intrat.) Bene operam collocamus, inventi fures, tum etiam alius,
cuius causa quo evasura
sit demiror nimis.
ERO.
Si quid meruerim, non recuso supplicium.
955
DUU.
Vos me sequimini, ut huic rei demus operam.
PANTOMAGUS, GOTHRIO
GOT.
Num vera tibi tandem, here, dixisse videor, deprehensum esse pro fure
Erophilum?
PANTO. Iam me dii opinor nimium diligunt, ita me
amplis
beneficis onerant. Primo
artis gratia me colunt publice. 960
GOT. Certum.
PANTO. Tum formae causa me mulieres depereunt.
GOT. Certius.
PANTO. Tertio naturae bonitas me omnibus charum
reddidit.
GOT. Certissimum.
PANTO. Quarto me Iulia amare incipit. 965
GOT. Laudum suarum nunquam finem faciet. Verum.
PANTO. Postremo Erophilus spem omnem perdidit.
GOT. Verius.
PANTO. Ultimo me ut filium Alphonsus diligit. 970
GOT. Verissimum.
PANTO. Denique egomet solus potiar Iulia.
GOT. Denique non habeo quod respondam. Ναὶ τὸν
Ἀπόλλω.
PANTO. Quid aiebas, Gothrio?
GOT. Graecum est, here, nihil ad te attinet .
975
PANTO. O Graecum, Graecum, bene est, intelligo,
intelligo.
GOT. O nihil facilius, scio, scio.
PANTO. Censen’, Gothrio, me potiturum Iulia?
GOT. Censeo, et cur censeo afferre qeuo rationes.
PANTO. Itane? Rationes rerum didicisti, Gothrio?
Astutus hic quidem nebulo est, et 980
ingeniosus admodum, praeter servi conditionem. Nemo mei similior. Veni
sis, Gothrio, †abi†,
calludus es.
GOT. Vis potiri Iulia?
PANTO. Volo. 985
GOT. Fiet.
PANTO. Quomodo?
GOT. Rationem, here, tibi bicornem afferam.
PANTO. Age modo.
GOT. Primo ut equis quamvis ferox, si ei hordeum
subtrahitur, cogente fame vel
foenum vorat avide, ita et Iulia, cum Erophilum perdiderit, te vel
nolentem arripiet mordica. 990
PANTO. Ha ha he! Et ego, si illa esuriat, me
comedendum
et devorandum illi dabo.
GOT. Et deridendum una. Pol peramanter facis.
PANTO. Sed cur eam tam bellam equo assimulas?
GOT. Quia est apta ut equus
ferendo
oneri.
PANTO. Probus es. Hic me suo delectat ingenio. Sed
perge ut cepisti rationes ostendere. 995
GOT. Ut sol ubi semel Cancrum attigit continuo ad
Capricornum convertitur, ita tua
Iulia, quae perdiderit Erophilum, relicto illo ad te statim veniet.
PANTO. Ah tantum places, eam cum solem voces, fontem
vitae! Sed cur hunc Cancrum
vocas?
GOT. Quia eius amor motu incedit retrogrado. 1000
PANTO. Quam argute! Sed cur
Capricornus ego?
GOT. Omnis, here, similtudo claudicat. Sed uter
tandem
cupis esse potius Cancer, ut
eam amittas, an Capricornu,s ut invenias?
PANTO. Imo hercle Capricornus esse malo.
GOT. Pol sapis, here. Ita necesse fuit, nam si ille
Cancer, qui eam amiserit, tu Capricornus, 1005
si eam inveneris.
PANTO. Tandem intelligo.
GOT. Et tandem precor sentias.
PANTO. O utinam!
GOT. Atque ne dubites, here. Non egomet temere hanc
commentus sum rationem tibi, 1010
rem omnem hac nocte somniavi proxima.
PANTO. Quid obsecro?
GOT. Illam esse solem scilicet, te vero Capricornum
brumalem tropicum, qui magnam
passus esses amoris hyemem ex nimia solis Cancrum versus absentia.
PANTO. Illud pol verum. 1015
GOT. Tum autem videbatur ad Capricornum denuo directo
cursu tendere.
PANTO. Per deos vera mihi memoras, Gothrio. Iam ego
videor mihi confidere.
GOT. Sed quo res ista fiat certior, vis, here,
pharmacum a me discere vulgo non notum,
quod amorem excitet?
PANTO. Volo. 1020
GOT. Sume oculum hominis habentis unicum oculum, et
testiculum hominis unum
habentis testiculum, et facies —
PANTO. Quid tandem faciam?
GOT. — illum caecum, hunc eunuchum.
PANTO. Quid caecus et eunuchus ad amorem meum? 1025
GOT. Tantum quantum amor tuus ad caecum et eunuchum.
PANTO. Quae haec, malum, verborum perplexitas?
GOT. Sed vis pharmacum, here, discere compendiarium
exigui sumptus?
PANTO. Modo ne ludas.
GOT. Ergo audi obsecro. Solum sume urinam matutinam
Iuliae, distilletur et extrahatur 1030
quinta essentia, eam si tu quinquies mane ieiunus biberis, probatum
est, amoris compos
eris.
PANTO. Abi, pessime. Siccine mecum
agis?
GOT. Quin audi, here. Nam post si ad eam veneris, si
vel unum poteris pangere
suavium, cum illa tuum senserit spiritum, eius spritus similem agnoscet
spritum, et vestri 1035
sic mutuo concurrent spiritus.
PANTO. Est equidem aliquid quod hic dicit nebulo, sed
una in re errat aliquantulum.
Quiddam tale scribere Avicennam commemini. Nunc ad Alphonsum eo, ut
eius saluti
consulam.