Tessera caerulea -
commentariolum. Tessera rubicunda - nota
textualis. 
Tessera viridis -
translatio
IRI in magistratu collocati ter servi: servi principis vel politiae,
servi famae, et servi negotiorum. Adeo ut libertate neutiquam
fruantur, nec in personis, nec in actionibus, nec in temporibus suis.
Mirum cupiditatis genus potestatem appetere, libertatem amittere, vel
potestatem in alios ambire, potestatem in seipsum exuere. Ascensus ad
dignitates arduus est, et per labores pervenitur ad labores maiores.
Saepe quoque indignitatibus non vacat, atque per indignitates
pervenitur ad dignitates. Statio in dignitatibus res lubrica est,
atque regressus aut praecipitium est aut saltem eclipsis, quae et
ipsa triste quiddam et melancholicum, cum non sis qui fueris, non
esse cur velis vivere. 
Imo
nec regredi datur, etiamsi quis cupiat. Neque regredi volunt homines, cum ratio
postulat ut id facerent. Verum impatientes manent
vitae privatae, etiam cum senectus aut infirmitas ingruit, quae
umbram et otium postulant, sicut oppidani senes qui ante ostium
sedere volunt, licet se eo pacto derisui exponant. Sane viris in
magistratibus politis opus est ut aliorum opiniones mutuentur, quo
seipsos beatos putent. Nam si iudicent ex sensu proprio, nihil
huiusmodo reperient. verum quando secum cogitent quid alii de ipsis
sentiant, et quam libenter alii conditiones cum illis permutare
vellent, tum demum beati sunt tanquam rumore tenus, cum intus
fortasse contrarium experiantur. Siquidem dolores suos primi omnium
sentiunt, licet culpas suas omnium novissimi. Certe viri potestatibus
sublimes ipsi sibi ignoti sunt. Et dum negotiis distrahuntur, tempore
carent quo sanitati aut corporis aut animae suae
consulant.
Illi mors gravis incubat,
Qui notus nimis omnibus
Ignotus moritur sibi.
2.
In potestatibus licentia magna datur et boni et mali. Quorum
posterius pro maledicitone habendum. In malis enim optima conditio
est nolle, proxima non posse. Certe potentia bene merendi verus est
et legitimus ambitionis finis. Etenim bene cogitare, licet Deo
acceptum sit, tamen versus homines non multo melius est quam bene
somniare, nisi in actum producatur. Id autem fieri non potest sine
munere aliquo publico et potestate, veluti solo superiore et elevato.
Merita et opera bona sunt veri fines laborum hominis, atque eorundem
conscientia perfectio humanae quietis. Et conversus Deus, ut
aspiceret opera quae fecerunt manus suae, vidit quod omnia essent
bona nimis. Tum
sequitur Sabbatum. In munere tuo perfugendo propone tibi exempla optima. Imitatio
enim globus est praeceptorum. Et post tempus
aliquod propone tibi exemplum proprium, et in teipsum stricte
inquiras num non melius inceperis quam perstiteris. Neque
rursus exempla eorum negligas, qui eodem munere praviter functi sunt,
non ut teipsum eorum memoriam carpendo vendites, sed ut monearis quid
evitare debeas. Institue igitur reformationem, sed absque elatione
tui ipsius aut scandalo priorum temporum et personarum. Hoc tamen
tibi constitutum sit, exempla praeclara non minus introducere quam
imitare. Retrahe res ad primam earum institutionem, et circumspicias
in quibus, et quibus modis, degeneraverint. Attamen utrunque tempus
consulas: tum antiquius, ut cognoscas quid optimum fuerit, tum
recentius, ut notes quid fuerit aptissimum. Contende ut quae agis pro
potestate tanquem regulis quibusdam cohibeantur, ut hominibus tanquam
digito monstres quid illis sit expectandum. Neque tamen nimium sis
pertinax aut peremptorius, atque semper cum a regula recesseris quid
sit quod agas diligenter expone. Muneris tui iura constanter tueare,
neque propterea lites te iurisdicitone facile move. Atque ita te
geras ut potius iura tua assumas et exerceas tacite et de facto, quam
ut quaestiones de iis cum strepitu suscites et agites. Iura etiam
inferiorum munerum tibi subornitaorum defende, ac ne destitue,
tibique maiori honori ducas rerum summas praescribere quam in omnibus
satagere. Amplectere, imo invita qui tibi adiumento sint et
informationi ad muneris tui executionem, neque abige eos qui operam
suam ad hoc tibi deferunt tanquam se ingerentes, sed potius cum
favore eos allicias et recipias.
3.
Vitia in auctoritate utenda et exercenda sunt praecipue quatuor: mora
nimia, corruptela, asperitas, et facilitas. Quantum ad moras, faciles
aditus praebe; tempora praestituta serva; inchoata quae sunt perfice;
neque negotia nova intermisce nisi urgeat necessitas. Quantum ad
corruptelas, non solum manus tui ipsius et tuorum liga ne munera
accipiantur, sed et iam manus supplicantium, ne ea offerantur. Prius
horum praestat certe integritas adhibita, verum ea ipsa praedicata et
ex professo, idque cum detestatione corruptelarum etiam posterius
assequitur. Neque tantum culpam, verum etiam suspicionem devita.
Quicunque mutabiles sunt, et manifesto alterantur absque causa
manifesta, iniiciunt suspicionem de corruptelis. Itaque perpetuo cum
ab opinione tua quam declarasti, aut processu quem incepisti,
deflectas, ingenue hoc ipsum profitere, simul et caussas quae te ad
hoc commoverunt sedulo declares et inculces, neque rem suffurari te
posse credas. Servus gratiosus et apud dominum potens, si non extet
aliqua favoris caussa manifesta, reputatur plerunque nihil aliud quam
via obliqua ad corruptelas. Quantum ad asperitatem, invidiam et
malevolentiam parit illa, nihil inde metens. Severitas siquidem metum
incutit, asperitas odium parit. Etiam reprehensiones de loco
superiore graves esse debent, non contumeliosae. Quantum ad
facilitatem, ea corruptelis etiam deterior est. Corruptelae enim
interdum et subinde tentantur, quod si quis importunitati pateat, aut
respectibus levioribus ducatur, haec ei ubique aderint. Sicut ait
Salomon, personas respicere non est bonum. Talis enim offendet pro
buccella panis.
4.
Verissimum sane quod a veteribus dictum est, magistratus
virum indicat. Alios autem indicat in melius, alios in peius.
Omnium consensu capax imperii, nisi imperasset inquit Tacitus
de Galba.
Contra de Vespasiano idem, solus imperantium Vespanius mutatus in
melius,
licet alterum intelligat Tacitus de arte imperatoria, alterum de
moribus et affectibus. Signum est luculentissimum indolis generosae
si quis honoribus emendetur. Est enim honor, aut saltem esse debet,
locus virtutis, atque quemadmodum in natura corpora moventur rapide
ad locum, placide in loco, ita virtus in ambitu violentior est, in
honore adepto sedatior. Ascensus omnis ad dignitatum fastigium
incedit tanquam per scalam graduum flexuosam. Atque, si factiones
valeant, bonum fuerit alteri parti adhaerere dum quis honorem
scandat, at se ad aequilibrium reducere postquam eundum fuerit
confectus. Memoriam praedecessoris tui illaesam conserva. Hoc si non
feceris, debitum tibi hoc a successore tuo rependetur. Collegas etiam
amice 
tracta, et potius advoca cum illud minime expectent quam exclude cum
consentaneum fuerit eos advocari. Ne sis loci tui nimis memor, aut
crebram de eo mentionem facias in quotidianis sermonibus aut
conversatione privata, sed potius pradicetur de te alius prorsus
vir est cum sedet et munus suum exercet.
N
scholis tritum est dicterium, nec tamen sapientis observatione
indignum. Interrogatus olim Demosthenes quaenam prima oratoris
virtus, respondit actio. Quae
secunda? Actio. Quae tertia? Itidem respondit
actio. Ipse dixit qui rem optime noverat, nec tamen in eo quod
laudabat multum naturae debebat. Mira certa res, illam oratoris
partem quae non ultra corticem penetrat et histrionis potius virtus
censenda est quam oratoris, in locum tam sublimen supra nobiliores
illas partes, inventionis, elocutionis, et caeterarum extolli, imo
quasi omne tulisset punctum,
pene solam praedicari.
Sed in promptu ratio est. Inest enim natura humana
plerunque plus stulti quam sapientis. Unde et facultates eae, quibus
capitur pars illa in animis mortalium stulta, sunt omnium
potentissimae. Huic mire convenit, et quasi parallela est, audacia in
negotiis civilibus. Quid in istis primum? Audacia. Quid secundum?
Quid tertium? Audacia. Attamen
utcunque ignorantiae et sordidi ingenii proles est audacia,
caeterisque civilis scientiae partibus longe impar. Sed nihilominus
fascinat et captivos ducit eos qui vel iudicio infirmi sunt vel animo
timidiores. Tales autem sunt hominum pars maxima. Quin et sapientibus
ipsis, cum animis vacillent, vim iniicit. Idcirco videmus audaciam in
democratiis plurimum valuisse, apud senatores vero et principes certe
minus. Imo quando primo rebus gerendis admoventur audaces, plus
possunt quam postea. Nam male pollicita praestat audacia.
Sane quemadmodum interveniunt agyrtae qui
corpori naturali mederi profitentur, sic et corpori politico non
desunt homines qui curationes vel difficillimas suscipient.
Quibus forsan in paucis aliquibus experimentis faeliciter successit,
sed, cum scientiae principia non gustarint, saepe excidunt. Imo
videre est nonnunquam in hominem audacem miraculum illud Mahometis
edentem. Populo persuasit Mahometes se collem ad secum evocaturum,
atque a summo eius iugo preces pro legis suae cultoribus oblaturum.
Populus magna frequentia convenit. Collum ut ad se veniret iterumque
iterumque vocavit Mahometes. Sed cum collis immotus maneret, ille
(nihil omnino pudefactus) inquit si collis ad Mahometem accedere
nolit, ad collem ibit Mahometes. Sic et istiusmodi homines,
quando ingentia quaedam in se susceperunt turpissimeque in iis
defecerunt, tamen (si ad ipsum audaciae culmen pervenerunt) lusu rem
excipient et se vertent, et nihil aliud. Hominibus profecto magno
iudicio praeditis ludibrio sunt audaces, imo et apud ipsum vulgus
audacia aliquid habet ridiculi. Nam si risus obiectum sit absurditas,
ne dubites quin magna audacia semper secum habeat aliquid ridiculi.
Neque fere iucundius est spectaculum quam videre in audace oris
confusionem. Vultum enim tunc nanciscitur in se reductum, sed
deformiter. Nec aliter fieri potest. Nam in verecundantibus fluunt
paulatim refluuntque spiritus. Sed audaces, quando tale quidpiam
illis contigit, attoniti haerent, ut fit in schacciae ludo, quando
non vincitur collusor sed torpet tantum motus. Atqui hoc postremum
satyrae aptius quam seriae observationi. Illud vero animadvertendum,
audaciam semper caecam esse. Discrimina enim et obstacula nulla
videt. Quare in deliberando nocet, in exequendo iuvat. Adeo ut, si
audaces tuto adhibere velis, summum illis imperium non deferas.
Secundae classi annumerentur, et ab aliis regantur. Nam in consiliis
capiendis pericula ante oculos habere bonum est, in executione autem
oculos claudere oportet, nisi pericula valde magna
fuerint.
ONITATEM
eo sensu accipio ut sit affectus qui hominum commoda studeat et bene
velit, quam eandem Graeci philanthropiam vocant.
Humanitatis autem vocabulum (prout vulgus ea utitur) levius
aliquanto est atque angustius quam ut vim eius exprimat. Bonitatem
scilicet appello affectum et habitum, bonitatem autem nativam
inclinationem. Bonitas vero inter omnes virtutes atque animi
dignitates facile primas obtinet, cum sit ipsius divinae naturae
adumbrata quaedam effigies et character. Qua e rebus sublata, homo
animalis nihil aliud fuerit quam res inquieta, scelesta, misera, imo
species quaedam noxiorum vermium. Bonitas moralis virtuti illi
theologicae charitati respondet. Neque excessum quidem capit,
aberrationem autem patitur. Immodica potentiae cupiditas
angelos coelo deturbavit. Immodica scientiae cupiditas hominem
Paradiso expulit. At in charitate non datur excessus, neque per eam
aut angelus aut homo unquam periculum subire possit. Inclinatio autem
ad bonitatem, altis defixa radicibus, naturae humanae insidet. Quae
si benefaciendi materia aut occasione destituta non inveniat quo se
exerceat in homines, deflectet certe in brutas animantes. Quod in
Turcis, gente utique saeva et fera, videre est, qui nihilominus erga
bruta animalia misericordes sunt, et eleemosynas canibus et avibus
distribuunt. Adeo ut (referente Busbequio) aurifex quidam Venetus
Byzantii agens vix furorem populi effugerit quod avis cuiusdam rostri
oblongi fauces inserto baculo diduxisset.
Neque tamen erroribus suis vacat bonitatas haec et charitatis virtus.
Nequam apud Italos iactatur proverbium, tanto buon, che val
niente, adeo bonus, ut ad nihil bonus. Neque subveritus est
Nicholaus Macciavellius literis concredere, idque disertis fere
verbis, fidem Christianam homines probos et innocentes in praedam
tyrannorum iniquitati dedisse. Quod ideo pronunciavit quia nulla
usquam lex, nulla secta aut opinio, tam in immensum extulit bonitatem
quam religio Christiana. Quo melius itaque, extra scandali adeoque
periculi ictum et minas, tuti consistantes, operae precium erit nosse
errores qui nos a recto tam insignis habitus tramite transvorsos
agant. Ita aliorum bono studeas, ne te illorum interea aut vultibus
aut voluntatibus mancipio dedas. Illud enim facilitatis atque
mollitiei indicium est, quae honestam mentem in vincula captivam
abducit. Neque proiicias Aesopi gallo gemmam, cui gratius et felicius
cederet granum hordei. Dei exemplum in hac re pro praecepto sibi sit,
ille pluvia sua rigat, sole suo irradiat iustos iuxta ac iniustos.
Non
tamen omnes ex aequo aut opum imbre compluit aut honorum virtutumve splendore
illustrat. Communia quidem beneficia cuivis sunt
communicanda, peculiaria vero paucis et cum delectu. Cave auten, ne
dum effigiem sculpas archetypum destruas. Theologia quippe amorem
nostri ipsius pro archetypum statuit, amorem proximi pro imitamento.
Vende omne quod habes atque elargire pauperibus, et sequere me.
At
noli omne quod habes vendere, nisi venias et sequaris me. Hoc est, nisi eiusmodi
vitae institutum ingrediaris in quae, aeque ex
parvis opibus ac ex magnis, poteris aliis benefacere. Secus dum rivos
alis, fontem exhauris. Neque interea habitus tantum bonitatis
reperitur ad rectae rationis normam applicatus, sed etiam in
quibusdam hominibus reperitur indoles naturae ad eam propensa, uti e
contra in aliis naturalis quaedam malignitas. Sunt enim qui ex
ingenii proprii instinctu adversentur aliorum bonum. Et levius quidem
malignitatis genus in morositatem cedit, aut perversitatem, aut
praecipitem opponendi et se in singulis difficilem praebendi
libidinem, et similia. Gravius tamen illud atque altius ad invidiam
producitur meramque malitiam. Huiusmodi homines in alienis
calamitatibus fere florent, easque semper aggravant. Non digni certe
qui conferantur canibus illis qui Lazari delinguebant ulcera,
sed muscis quae cruda quaeque et excoriata infestant. Non paucos
reperias misanthropos, quibus volupe est deducere homines ad
suspendii ramum, neque tamen arborem habent in hortis suis
qualem Timon habuit. Ingenia ita disposita non iniuria vocare licet
humanae naturae vomicas et carcinomata. Sunt tamen haec ligna
accommodatissima e quibus fiant Mercurii politici,
similia lignis incurvis quae bene navigiis extruendis conveniunt,
iactationi destinatis, non autem aedibus quae immotae manent. Partes
autem et indicia bonitatis sunt plurima. Si quis se erga hospites et
peregrinos benignum humanumque praebeat, arguit se mundi civem,
sibique cor esse non instar insulae caeteris terris avulsae, sed
continentis quae illis
coniungitur.
Si compatiatur afflictis, nobilitat sua praecordia, quae non secus
atque celebrata illa arbor per sua vulnera balsamum exudat. Si
facilis offensas remiserit, et delictorum gratiam fecerit, mentem
indicat in alto positam esse, supra iniuriarum iactum et tela. Si pro
modicis beneficiis gratum se exhibeat, argumento est pluris se
aestimare hominum animos quam sarcinas. Supra omnia, si supremum
illum sancti Pauli apostoli perfectionis fastigium sit consecutus, ut
devoveat se atque anathemizat a Christo propter salutem fratrum,
indicio est proxime illum accedere ad naturam divinam, et quodammodo
Christo ipsi conformari.
E nobilitate primum agamus ut est portio reipublicae, deinde ut est
conditio hominum particularium. Monarchia, in qua nulli prorsus
nobiles semper pura est et absoluta tyrannis. Cuiusmodi est imperium
Turcicum. Dignitatem enim regalem diluit nobilitas et vulgi oculos a
prosapia regia aliquantulum avocat. In democratia vero proceres
interdum non disiderantur. Imo status ille popularis multo pacatior
est atque minus factionibus et turbis obnoxius ubi non sunt stirpes
nobilium. Illic enim in res ipsas oculi hominum coniiciuntur, non in
personas, vel si omnino in personas, id fit tanquam in maxime idoneas
rebus gerendis, minime vero ut ratio habeatur insignium aut imaginum.
Helvetiorum rempublicam satis florentem videmus, licet religionis
pagorumque diversitas obstare videatur. Utilitas enim apud illos
valet, non dignitas. Illa gubernandi forma qua confederatae Belgarum
provinciae utuntur certe eminet. Ubi enim paritas admittitur, ibi et
consilia ineuntur aequabilius et tributa penduntur alacrius. Nobilium
potentia et auctoritas in monarchia principi ipsi impertit
splendorem, sed potestatem imminuit. Populi vero animos auget,
fortunas illorum deprimit. Bene se res habet cum nobiles non sunt
potentiores quam aut imperii aut iustitiae ratio postulat. In eo
tamen dignitatis gradu sustineantur ut insolentia popularis illorum
reverentia, tanquam obice, retundatur, antequam in regalem maiestatem
se effundat. Rursus numerosa nobilitas, quae plerunque minus potens
est, statum prorsus depauperat. Hinc enim profusae expensae,
atque insuper, cum necesse sit tractu temporis complures ex nobilibus
indigos fieri, sequitur divortium quoddam sive malum
temperamentum inter honores et pecunias.
2.
Quod vero ad nobilitatem spectat in personis particularibus,
venerationem certe habet videre castellum aut aedificium antiquum
quod nulla ruina invasit, aut etiam annosam et proceram arborem
solidem et integram. Quanto magis intueri antiquam nobilem prosapiam
a fluctibus et procellis temporis illaesam. Nobilitas enim nova
regiae potentiae opus est, antiqua vero temporis solius. Qui ad
nobilitatis fastigium primi evehuntur virtutum claritudine plerunque
posteris eminet, sed innocentia minime. Ad honores enim raro
ascenditur nisi per mixturam bonarum et malarum artium. Aequum vero
est ut virtutum suarum memoria usque ad posteros permanet, vitiorum
vero una cum ipsis moriatur. Natalium splendor industriam plerunque
minuit, atque qui minus est industrius alienae invidet diligentiae.
Ad quod accedit, quod non datur quo possint ulterius nobiles
promoveri. Qui vero in eodem loco haeret dum alii ascendunt, invidiae
stimulis vix carebit. Contra nobilitas passivam invidiam omnino
lenit, eo quod nobiles in honorum possessione nati videntur. Sane
reges, quibus nobiles adsunt prudentes et capaces, negotia sua
mollius fluere sentient, si eos potissimum adhibeant. Etenim erga
huiusmodi proceres populus magis propendet, utpote natos quodammodo
ad imperandum.
AGNI
refert ut pastores populi prognostica tempestatum politicarum
sciant. Quae tunc maximae sunt cum res vergunt ad aequalitatem, non
secus ac naturales tempestates circa aequinoctia invalescunt.
Quemadmodum autem saepe videre est flatus ventorum cavos et veluti e
longinquo, quin et similiter maris tumores occultos, ante procellam,
idem evenit ingruentibus procellis politicis:
Saepe monet, fraudesque, et operta tumescere bella.
2.
Famosi libelli, et licentiosi et mordaces sermones in status
scandalum cum passim volitant et increbescunt, similiter novarum
rerum rumores mendaces in regiminis dedecus undique iactati, et avide
a populo excepti, sunt certe inter prognostica seditionum. Quo
stemmate deducta sit fama, cum Virgilius depingeret, Gigantum sororem
eam esse ponit:
Illam terra parens, ira irritata deorum,
Extremam (ut perhibent) Coeo Enceladoque sororem
Progenuit
quasi famae
fuissent seditionum
praeteritarum reliquae. Verum sunt illae non minus seditionum
futurarum praecursatrices. Recte tamen utcunque notatum est, inter
seditiosos tumultus et seditiosos rumores nil aliud fere interesse
nisi qualis est descrepantia inter fratrem et sororem, masculum et
foeminam. Praesertim, si eo usque ingravescat malum ut actiones
status laudatissimae, quae merito plausum vulgi mererentur et populi
studia conciliare deberent, in deteriorem partem traducantur et
sugillentur. Hoc enim invidiae molem grandem demonstrat, ut recte ait
Tacitus conflata magna invidia, seu bene su male gesta
premunt. Neque
propterea sequitur quod famae istae inter turbarum signa numerentur, ideo earum
suppressio severior remedium contra turbas
praestare intelligeretur. Nam ut plurimum contemptae facilius
evanescunt, et conatus sedulus eas coercendi nihil aliud fere efficit
quam ut durent magis.
3.
Item illud genus obsequii in exequendis iussis de quo loquitur
Tacitus pro suspecto habendum: erant in officio, sed tamen qui
mallent mandata imperantium interpretari quam exequi.
Mandata
discutere, detractare, cavillationibus eluere, quid aliud sunt quam iugum iactare
et inobedientiam tentare? Praesertim ubi in
istis disputationibus circa mandata, qui a parte mandatorum stant,
loquuntur timide et molliuscule, qui autem adversantur audacius et
contumacius.
4.
Etiam (ut bene notat Macchiavellius) cum principes, qui se pro
parentibus communibus gerere deberent, factioni alicui se adiungent,
idem fit ac cum lembus inclinatione nimia in alterum latus evertitur.
Hoc temporibus Henrici tertii Gallorum regis confirmatum
est.
Ipse enim a principio in ligam pro extirpandis Protestantibus se
recipi voluit. At paulo post eadem liga contra ipsum regem vertit.
Cum enim auctoritas principis fit caussae cuiuspiam tanquam
accessoria, et fortior insurgit aliqua obligatio quam vinculum
imperii, reges incipiunt de possessione auctoritatis suae deiici.
5.
Porro cum discordiae, et duellae, et factiones palam et audacter se
ostentant, indicio est reverentiam erga principem exui. Motus enim
procerum debent esse sicut motus planetarum sub primo mobile (iuxta
opinionem receptam), qui rapide quidem circumferuntur secundum motum
primi mobilis, leniter autem renituntur in motu
proprio.
Quare si viri primores et nobiles propriis motibus violenter
rapiantur, et (ut scite Tacitus) liberius quam ut imperantium
meminissent, orbes
perturbari manifestum est. Reverentia enim id ipsum est quo reges a Deo accinguntur,
qui eam aliquando disrumpere minitatur,
solvam cingula regum.
6.
Rursus, cum aliqua ex quatuor imperii columnis concutatur aut
labefactetur (quae
sunt religio, iusticia, consilium, opes), tum serenitas precibus
imploranda est. Sed mittamus haec prognostica seditionum (circa quae
nihilominus intervenent nonnulla quae iis tractandis maiorem lucem
praebere possint in sequentibus), et primo de materia seditionum,
postea de earum caussis et flabellis , ultimo de remediis nonnihil
dicamus.
7.
Materiam seditionum expendere res est consideratione
dignissima. Tutissima enim via seditiones evitandi (si tempora
patiantur) est ut ipsam materiam e medio tollamus. Si enim fomes
flammae paratis sit, scintillae quae incendium facient ex qua parte
emicare possint nemo facile dixerit. Seditionum materia duplex est,
magna inopia et praesentium rerum taedium. Certissimum est tot esse
pro turbis vota quot sunt hominum res attritae et decoctae fortunae.
Unde illa Lucani observatio de statu imperii Romanae paulo ante
bellum civile:
Hinc usura vorax rapidumque in tempore foenus.
Hinc concussa fides, et multis utile bellum.
8.
Hoc ipsum multis utile bellum certum est indicium status ad
commotiones et turbas dispositi. Tum si primorum hominum indigentia
ac res accisae cum summa plebis inopia et paupertate iungantur,
periculum imminet grave. Rebelliones enim quae a ventre ortum habent
pessimae. Quantum vero ad alienationes animorum et taedium rerum
praesentium, sunt certe illa in corpore civili instar humorum
maligniorum in corpore naturali, qui ad calorem praeternaturalem
colligendum et inflammationes apti sunt. Nemo autem principum sui
periculi magnitudinem metiatur ex eo, quod iusta sint aut iniusta
illa quae animos populi alienant. Hoc enim esset vulgus rationis
nimium capax putare, qui suo saepe recalcitrant commodo. Neque etiam
ex hoc quod gravaminia ex quibus invidia oritur grandia sint aut
exigua. Malevolentiae enim ex omnibus istae periculosissimae sunt,
ubi plus timetur quam sentitur. Dolendi modus, timendi non item.
Praeterea in maximis oppressionibus ea quae patientiam irritant etiam
animos frangunt. At in timoribus dispar est ratio. Neque rursus
princeps aut status alienationem animorum et invidiam grassantem
minus pendat, quod aut saepius aut diutius illa fastidia animorum
aestuarunt, neque quicquam inde detrimenti respublica cepit. Verum
enim licet sit quod non omnis vapor in procellam desinat, ita vere
dici potest ex altera parte, quod procellae, licet saepius
pertranseant, tandem glomerantur et ruunt, atque secundum adagium
illud Hispanicum, funiculus in fine levissima tensione
rumpitur.
9.
Caussae seditionum hae sunt: in rebus religionis innovata, tributa et
census, legum et consuetudinum mutatio, immunitatum et privilegiorum
violatio, oppressio universalis, indignorum ad honores et magistratus
promotio, alienigenae, caritas annonae, milites incuriose dimissi,
factiones factae desperatae. Quicquid denique populum offendit,
simulque eos in caussa communi unit et conspirare facit.
10.
Quantum ad remedia. Preservativa quaedam confuse et in genere possunt
assignari, de quibus disseremus. Curatio autem legitima morbo
particulari aptari debet. Itaque consiliis potius quam praecepto
reliquenda.
11.
Primum contra seditiones remedium et praeventio haec est, omni cum
opera et diligentia caussam illam seditionum materialem, de qua dimixus amovere. paupertatem intelligo civium et inopiam. Cui
inservit commercii rationes bene liberare et bene librare, artifices
et manufacturas introducere et fovere, desidiam et otium profligare,
luxum et profusionem sumptuariis legibus coercere, solum et agros
cultura lucrosissima subigere, rebus venalibus pretia iusta imponere,
census et tributa moderari, et similia. In genere praecavendum ut
incolarum multitudo (temporibus scilicet pacis, quando gladius nihil
demetit) regni proventus, quibus ali possit, non excedat. Neque
incolarum multitudo utrum superflua sit necne
capitum numero solum censenda est. Sunto enim pauciores qui multum
profundunt et parum lucrantur, plus illi atterent statum quam multo
plures qui maiore parsimonia degunt, pecunias autem congerunt.
Nobilium igitur et eminentioris dignitatis hominum numerus auctus,
magis quam pro analogiae plebeiorum, celeriter statum depauperat.
Quod etiam facit clerus numerosis. Illi enim sorti reipublicae nihil
addunt. Idem quoque fit, cum plures in literis educantur quam quibus
victum suppeditare possint vocationes civiles.
12.
Neque praetereundum est quod, cum omne publicae opulentiae augmentum
ab exteris nationibus lucrifieri necesse sit (quicquid enim alicubi
adiicitur, alibi detrahitur), tria tantum esse quas gens genti
vendit, materiam mercium, manufacturam, et vecturam. Quae quidem tres
rotae, si recte progrediantur, aestus divitiarum erunt uberiores.
Saepius autem contingit illud de quo loquitur poeta, materiam
superabit opus, nempe ut manufactura et vectura materiae pretium excedat, et
statum magis locupletet. Manifesti sunt huius rei testes inferioris
Germaniae populus,
qui quidem fodinas, non subterraneas sed supra terram prae omnibus
gentibus habent ditissimas.
13.
Nihil autem prius debet esse aut consultius quam ut videat
magistratuum prudentia, ne pecuniarum thesauri apud paucos
recondantur. Aliter enim facile fuerit rempublicam inter magnas opes
fame perire. Nummus autem instar fimi non fructificat, nisi per
terram dispergatur. Hoc praecipue efficitur supprimendo, aut saltem
coercendo, voragines illas foeneris, monopoliorum, et latifundiorum
in pascua conversorum, et similium.
14.
Quantum ad sedandas animorum offensiones, aut saltem ad amolienda ea
quae ab iis proveniunt pericula, duo sunt in omni statu (ut notum
est) subditorum genera, proceres et plebes. Quaevis harum partium
sola, si infensa sit, non magnum subest periculum. Tardi enim sunt
populi motus, nisi a nobilibus incitentur. Nobiles autem invalidi,
nisi vulgus sua sponte ad motus aptum et praedispositum sit. Tum
periculum revera ingruit, cum potentiores expectent dum aquae
moveantur apud vulgus, ut ita demum animos exulceratos prodere
possint. Fingunt poetae coelicolas Iovem ut vincerent coniurasse.
Quod ubi Iupiter accepisset, Minervae consilio Briareum centimanum
accersivit, ut in suppetias ei veniret. Proculdubio hoc emblema
monarchas monet quam tutum et salutare sit eis plebis studia
conciliare et retinere.
15.
Licentiam nonnullam, sed moderatam, animis gravate affectis et
malevolis indulgere, ut ebulliant eorum dolores et in fumos abeant
(modo insolentia absit et audacia) utile sane est. Qui enim humores
ad interiores partes retrovertit, et vulnus in viscera sanguinem
refundere compellit, ulcera mortifera et exitiala apostema
inducit.
16.
Ad molliendos exacerbatos et malevolos animos, partes Epimethei etiam
ad Prometheum rite transferri possint. Neque enim reperitur remedium
utilius. Ubi mala et aerumnas evolare sensissit, operculum vasi
festinus imposuit, et in imo dolii spem reservavit. Certe, politice
et artificiose spem nutrire et iniicere, ac homines a spe alia in
aliam circumducere, ex fortissimis est contra venenum malevolentiae
antidotis. Neque certius est indicium prudentis regiminis et rerum
administrationis, quam ubi homines spe continere possit, cum
satisfaciendi copia non datur, atque ubi res tam provide tractantur
ut nullum malum ita peremptorie imminere videatur, quin aliqua se
ostendat spei rima ad evadendum. Quod eo minus difficile factu est,
quia tam privatis hominibus quam factionibus sibi ipsis adulari
insitum est, aut saltem ostentare in gloriam suam quod non omnino
credunt.
17.
Trita sane est sed praecellens periculorum, quae malevolentiae
minantur, cautio, ut praevideatur ne sit caput aliquod ad quod
populus infensus et exacerbatus confluere, et sub cuius praesidio in
corpus aliquod coire, possit. Caput ego illum dico et ducem idoneum
qui nobilitate et existimatione celebratur, quique apud malevolos
acceptus est et gratiosus, atque ad quem ora et oculos convenerunt,
quique etiam ipse in rebus suis privatis censetur offensus. Quod
genus virorum aut statui conciliandum est, idque non perfunctorie sed
solide, aut per alium aliquem ex iisdem partibus retundendum, qui
illi alteri se opponat atque gratiam popularem in diversa trahat et
secet.
18.
Ubique hoc obtinet quod factiosas potentias et coitiones, quae contra
gubernatorem imperii frontem contrahunt, inter se committere, aut
saltem diffidentiam inter eas seminare, remedium haud contemnendum
sit. Etenim male admodum agitur cum republica si illi qui erga
imperium bene affecti sunt discordiarum pleni existant, qui vero
infensi et maligni arcte coniungantur.
19.
Adnotavi saepius ingeniosa et arguta dicteria, quae principibus
improvisio exciderunt, nonnunquam scintillas ad seditiones iniecisse.
Exitiale sibi vulnus inflixit Caesar eo dicto, Sylla nescivit
literas, dictare non potuit.
Spem enim omnem illud verbulum praescidit quam homines imbiberant,
aliquando eum dictaturam depositurum. Perdidit seipsum Galba eo
dicto, legi a se militem, non emi. Inde enim milites de donativis desperarunt. Probus item propter
eam vocem interiit, si vixero, non opus erit amplius Romano
imperio militibus.
Etenim ob haec verba milites animum desponderunt. Sunt et alia haud
pauca eiusdem generis. Interest sane principibus in rebus ambiguis et
temporibus anxiis ut caveant quod dicant, praesertim in concisis his
sententiis quae veluti spicula volitant, et ex secreto pectoris eorum
emissa putantur. Longiores enim et productiores sermones obtusi sunt
et minus notantur.
20.
Postremo, in omnes eventus habeant circa se principes personas
nonnullas militia et fortitudine spectatas ad reprimendas seditiones
in primis motibus. Hoc enim si desit, magis trepidare solet in aulis
principum cum turbae primo erumpunt quam par esset. Et status eo
genere periculi laborat quod Tacitus illis verbis innuit, atque is
habitus animorum fuit ut pessimum facinus auderent pauci, plures
vellent, omnes paterentur. Isti autem militares viri fidi omnino esse debent et bonae
existimationis, potius quam factiosi aut populares, et cum caeteris
proceribus bene comparati. Aliter remedium morbo gravius.
INUS durum est credere portentosissimus fabulis Alcorani, Talmudi,
aut legendae, quam credere huic universitatis rerum fabricae mentem
non adesse. Itaque Deus nunquam edidit miraculum ad atheismum
convincendum, quoniam opera eius ordinaria huic rei sufficiunt. Verum
est tamen parum philosophiae naturalis homines inclinare in
atheismum, at altiorem scientiam eos ad religionem circumagere.
Etenim intellectus humanus, dum caussas secundas intueretur sparsas,
interdum iis acquiescere possit, nec ulterius penetrare. Verum cum
tandem catenam earum connexarum inter se et confoederatarum
contemplari pergat, necesse habet confugere ad providentiam et
deitatem. Imo et illa schola quae praecipue accusatur atheismi, si
quis vere rem introspiciat, religionem demonstrat clarissime, nempe
schola Leucippi, Democriti, et Epicuri. Etenim longe verisimilius est
quatuor elementa mutabilia et unam quintam essentiam immutabilem,
recte ab aeterno locata, opus Deo non habere, quam exercitum atomorum
et seminum infinitorum sine ordine fortuito vagantium hunc rerum
ordinem et pulchritudinem progignere potuisse absque aedili quodam
divino. Dicit Scriptura dixit insipiens in corde suio non est
Deus. Non
dicit cogitavit insipiens in corde suo. Adeo ut magis
intra se hoc asserat tanquam rem quam lubens optaret, quam quod
penitus hoc credat et sentiat. Nemo enim deos non esse credit, nisi
cui deos non esse expedit. Nulla alia re sane magis convincitur
atheismum labiis tantum insidere, cordi autem minime, quam hac, quod
athei opinionem suam saepe praedicent et defendant ac si ipsi sibi
diffiderent, aliorumque consensu refocillari cuperent. Quinetiam
videas interdum atheos sibi discipulos comparare, ut aliae sectae
faciunt. Imo, quod monstri simile est, quidam ex illis mortem et
cruciatus subierunt potius quam opinionem suam retractare
sustinerent, cum tamen, si ex animo sentirent nihile tale esse quale
Deus, quid tandem de ea re satagerent? Epicuro imponitur eum
existimationis suae conservandae gratia tenuisse quod existerent
quidem beatae quaedam naturae, sed quae seipsis fruerentur, neque
mundi administrationi se immiscerent. In qua opinione aiunt eum
tempori obsecutum, cum revera deos esse non putaret. Verum, ut
videtur, minus iuste arguitur. Verba enim eius egregia sunt et
divina, non deos vulgi negare profanum, sed vulgi opiniones diis
applicare profanum. Plato
ipse melius dicere non potuit. Unde videtur, licet audacia polleret ad divinam
rerum admirationem pernegandam, eam tamen ad
naturam eorum tollendam illi non suffecisse. Inde occidentales
particularium deorum suorum nomina praedicant, etsi nomen nullum
generale habeant quod Deum significet: exempli gratia, perinde ac
ethnici nomina Iovis, Apollonis, Martis etc. in usu habuissent, voce
autem qua Deum exprimerent caruissent. Quod satis indicio est populos
maxime barbaros notionem rei habere, licet latitudinem eius con
comprehendant. Adeo ut contra atheistas homines maxime ferini cum
philosophorum subtilissimis militent. Atheista contemplativus raro
reperitur. Diagorus quis, Bion, et fortasse Lucianus
atque alii pauci, qui tamen plures esse videntur quam sunt, quoniam
omnibus qui religionem aliquam aut superstitionem impugnant a secta
adversa solet inuri nomen et nota atheistarum. Sed magni revera
atheistae sunt hypocritae, qui sacra perpetuo tractant, sed sine
sensu. Adeo ut eos in fine cauterizatos evadere necesse sit. Caussae
atheismi sunt divisiones circa religionem, si plures fuerint. Nam
unica divisio zelum utriusque partis adauget, verum numerosae
athiesmum introducunt. Alia caussa sunt scandala sacerdotum, cum eo
res redeat quo S. Bernardus, non est iam dicere, ut populus, sic
sacerdos, quia nec sic populos, ut sacerdos. Tertia est
consuetudo profana laudendi et iocandi in rebus sanctis, quae sensim
reverentiam religionis atterit. Postremo ponuntur secula erudita,
praesertim cum pace et rebus prosperis coniuncta. etenim calamitates
et adversa animos hominum ad religionem fortius flectunt. Qui deos
negant nobilitatem generis humani destruunt. Nam certissimum est
hominem brutis cognatum esse, quatenus ad corpus. Quod si, quatenus
ad animam, non intercedat ei cognatio cum Deo, vilis est plane et
ignobilis creatura. Destruunt quoque magnanimitatem et humanae
naturae exaltationem. Cape enim exemplum a cane et observa quantos
sibi assumat animal illud spiritus, et quantam generositatem induat,
cum se ab homine (qui ei vice est Dei aut melioris naturae) impulsum
perspiciat. Quam fortitudinem liquido cernas tantam esse quantum
creatura illa, absque fiducia melioris naturae quam propriae, aequare
nullo modo possit. Similiter et homo, ubi innititur et spem collocat
in divina providentia et gratia, fiduciam et vires colliget quales
humana natura sibi relicta nequisset attingere. Quare, ut atheismus
in omnibus odium meretur, ita et in hoc, quod privet naturam humanum
facultate se ultra fragilitatem humanam attollendi. Quemadmodum sit
in personis individuis, similiter sit et in nationibus.
Magnanimitatem Romanam nunquam gens aliqua aequavit. Audi igitur quid dicat Cicero: quam volumus licet, patres conscripti, nos
amemus, tamen nec numero Hispanos, nec robore Gallos, nec calliditate
Poenos, nec artibus Graecos, nec denique hoc ipso huius gentis et
terrae domestico nativoque sensu Italos ipsos et Latinos, sed pietate
ac religione, atque hac una sapientia, quod deorum immortalium numine
omnia regi gubernarique perspeximus, omnes gentes nationesque
superavimus.
RAESTAT
nullam aut incertam de Deo habere opinionem, quam contumeliosam et
Deo indignam. Alterum enim infidelitatis est, alterum impietatis et
opprobrii. Ac superstitio certe divinitatis est dedecus. Plutarchus
non abs re inquit mallem sane multo ut homines dicerent nunquam
fuisse talem in rerum natura virum, qualis ferebatur Plutarchus, quam
ut dicerent fuisse quendam Plutarchum qui liberos suos recens natos
comedere et devorare solitus erat, quod poetae de Saturno memorant.
Quemadmodum autem contumelia superstitionis ingravescit
adversus Deum, ita et periculum maius ab illa incumbit hominibus.
Atheismus non prorsus convellit dictamina sensus, non philosophiam,
affectus naturales, leges, bonae famae desiderium. Quae omnia, licet
religio abesset, morali cuidam virtuti externae conducere possunt. At
superstitio haec omnia deiicit, et tyrannidem absolutam in animis
hominum exercet. Itaque atheismus turbas in rebuspublicis raro ciet.
Homines enim cautos reddit, et securitati suae consulentes. Quin et
videmus tempora ipsa in atheismum procliviora (qualia fuerunt Augusti
Caesaris) tranquilla fuisse. At superstitio compluribus regnis et
rebuspublicis ruinae fuit. Introducit enim novum primum mobile, quod
omnes imperii sphaeras rapit.
Magister superstitionis populus, atque in omni superstitione
sapientes stultis obsequuntur, atque argumenta practicae succumbunt
ordine perverso. Gravis fuit ille sermo quorundam praelatorum in
concilio Tridentino, in quo doctrina theologorum scholasticorum
plurimum potuit. Nimirum scholasticos astronomis similes fuisse,
qui eccentricos circulos, et epicyclos, et huiusmodi orbium machinas
finxerunt, quo phaenomena servarent, et si satis scirent nihil tale
revera existere. Eodem modo etiam scholasticos complura subtilia
et perplexa axiomata et theoremata invenisse, quo practicae ecclesiae
caverent. Superstitionis caussae sunt grati et sensuales ritus ac
ceremoniae; externae et Pharisaicae sanctitatis excessus; traditionum
maior quam par fuerit reverentia, quae ecclesiam non potest non
onerare; stratagemata praelatorum, quibus utuntur ad ambitionem
propriam et lucrum; nimius intentionum bonarum favor, qui novitatibus
et ethelothreskiis
ianuam aperit; exemplorum importuna et inepta petito ab humanis quae
in divina transferantur, quae necessario parit fantasiarum male
cohaerentium mixturam; postremo tempora barbara cum calamitatibus et
perturbationibus coniuncta. Superstitio sine velo deformis res
est. Etenim, sicut simiae similitudo cum homine deformitatem addit,
ita et superstitioni similitudo cum religione. Et quemadmodum cibi
salubres corrumpuntur in vermiculos, ita ritus et formulae bonae et
sanae corrumpuntur in obervantias pusillas et superfluas. Quin et non
caret superstitione quandoque superstitionis fuga, cum se tanto
saniorem et puriorem viam inire putent homines quanto a
superstitionibus prius receptis longius deflexerint. Itaque curae
esse debet in religione reformanda (ut fit in corpore purgando), ne
sana cum corruptis simul evacuentur, quod fere fit ubi reformatio
regitur a populo.
EREGRINATIO
in partes exteras in iunioribus pars institutionis est, in senioribus
pars experientiae. Qui proficiscitur in partes exteras antequam in
lingua gentis quam adit aliquos fecit progressus ad ludum grammaticum
vadit, non ad peregrinandum. Ut adolescentes peregrinentur sub tutore
aut servo aliquo experto, probo, modo talis sit qui linguam calleat,
quique regionem illam ante adiverit, unde possit eos instruere quae
in illa regione ubi peregrinantur digna spectatu et cognitu sint,
quae amicitiae et familiaritates contrahendae, quae denique studia et
disciplinae ibi vigeant. Aliter enim adolescentes peregrinabuntur
cucullati et foras prospicient parum. Mirabile certe est, in
navigationibus ubi nihil aspici datur praeter coelum et pontum,
conficere consuesse homines diaria, verum in peregrinationibus per
terram, in quibus tot res occurrunt observandae, plerunque hoc
omitti, ac si fortuita magis in codicillos mererentur referri quam
quae de industria observantur. Diaria igitur in usu sint. Res
spectandae et observandae sunt istae: aulae principum, praesertim cum
legatos exteros admittunt; iudicia et curiae, cum caussae perorantur,
et similiter consistoria ecclesiastica; templa et monasteria, cum
monumentis in illis extantibus; moenia et munitiones urbium et
oppidorum; portus et sinus; antiquitates et ruinae; bibliothecae,
collegia, disputationes, et praelectiones ubi habentur; naves et
carinae; palatia et horti magnifici et amoeni prope urbes magnas;
armaria; navalia, cellae et horrea publica; loci excambrii; bursae;
cellae mercium; exercitia equitationum, muneris gladiatorii, militum
delectus et instructio, cum similibus; comoediae, illae scilicet quae
ad quas homines melioris notae spectatum veniunt; thesauri monilium
et vestium; curiositates et raritates; denique quicquid in locis quae
transeunt sit celebre aut memorabile. De his omnibus a tutoribus aut
servis praedictis diligenter inquirendum. Quantum ad triumphos,
saltationes sub larva, convivia, nuptias, funera, supplicia
capitalia, et huiusmodi spectacula, non opus est ut reducantur
hominibus in memoriam. Attamen non sunt certe illa prorsus
negligenda. Si tibi cordi sit fructum peregrinationis adulescentis in
compendium redigere, utque brevi spatio multum colligat, hoc
faciendum praecipio. Primo (ut dictum est) in lingua aliquis
profectus faciendus antequam proficiscatur. Tum adiungendus est
servus aliquis aut tutor qui regionem pernorit, ut et iam dictum est.
Habeat etiam praesto librum aliquem aut chartam chorographicam
regionis illius ubi peregrinatur, quae instar clavis erit ad
inquirendum. Conficiat etiam diarium. Ne moretur longius in una urbe
aut oppido. Plus certe aut minus prout locus meretur, sed minime diu.
Imo dum moratur in aliqua civitate aut oppido mutet saepius hospitium
ex una parte oppidi in alteram. Nam et hoc certe magnes est
attrahendi familiaritates et consuetudines hominum complurium.
Secludat se ut plurimum a consortio popularium suorum, atque in iis
locis victitet ubi simul convivantur homines melioris notae ex
natione ubi peregrinatur. Etiam cum de loco in locum itineratur,
paret sibi literas commendatorias ad personam aliquam eminentiorem
degentem in loco quo se transfert, ut eius favore et opera utatur in
iis, quae spectare aut cognoscere desiderat. Hoc modo peregrinationis
utilitatem accelerare poterit. Quatenus ad familiaritates et
amicitias quiae inter peregrinandum adiungendae sunt, utilissima
omnium est illa secretariorum et ministrorum interiorum quibus legati
utuntur. Hoc enim pacto in una regione peregrinando etiam plurium
regionum notitiam et experientiam ad se attrahet et suget. Visitet
etiam et adeat personas in unoquoque genere egregias, quae magni apud
exteros nominis sunt, ut possit notare quomodo os, vultus, et
corporis lineamenta et motus respondeant famae. Quantum ad rixas et
simultates, cum cura et diligentia sunt illae vitandae. Oboriuntur
saepissime circa amores, compotationes, praesidentiam, et verba
contumeliosa. Et caveat imprimis quivis a consortio hominum
iracundorum, et qui facile inimicitias suscipiunt. Illi enim eum suis
immiscebunt contentionibus. Quando peregrinator domum revertitur,
nihilominus regiones in quibus peregrinatus est non relinquat prorsus
pone se. Verum conservet et colat amicitiam eorum cum quibus
familiaritatem contraxit (iis dico qui sunt ex dignioribus) per
literas. Et peregrinatio sua potius manifestetur et appareat in
sermonibus suis quam in vestitu aut gestu. Etiam in sermonibus suis
potius meditetur quid sobrie respondeat, quam ad narrationes facilis
et pronus sit. Illud etiam in eo sit conspicuum, quod mores patrios
cum moribus exteris non commutaverit, sed potius quod consuetudines
patrias iis quae peregre didicit tanquam floribus
asperserit.
ISER
proculdubio est animi status pauca habere quae appetas, multa quae
metuas. Attamen hoc ipsum regibus proprium est, qui in supremo gradu
collocati non habent ad quod aspirent, id quod animos eorum reddit
languidiores. Atque e contra habent phantasmata plurima periculorum
et umbrarum volitantium, id quod animos eorum reddit minus serenos.
Hinc etiam emanat et alter ille effectus, quem Scriptura regibus
tribuit, ut cor regis sit inscrutabile. Etenim
suspicionum multitudo, et absentia affectus alicuius praedominantis qui reliquis
imperet, cuiusvis animum reddit exploratu
difficilem. Hinc quoque emanat et illud, quod reges saepenumero
desideria sibi ipsis creent, atque ad nugas animum adiiciant:
interdum ad aedificia extruenda, interdum ad ordinem aliquem aut
collegium instituendum; interdum ad personam aliquam evehendam;
interdum ad artem aliquam mechanicam aut manus excellentiam
exercendam, ut Nero studuit pulsandae cytharae, Domitianus sagittis
collimandis, Commodus gladiatoriae, Caracalla aurigationi. Hoc illis
incredible videtur qui axioma illud non norunt, animum humanum
magis exhilarari et refici progrediendo in rebus parvis quam
consistendo in rebus grandibus. Videre etiam est reges, qui sub
imperii sui initiis in victoriis et provinciis subiugandis maxime
foelices fuerunt, cum vix possibile sit ut perpetuos progressus
faciant, verum ut fortunam suam aliquando adversam et retrogradam
experiantur, sub fine superstitiosos et melancholicos evasisse, uti
contigit Alexandro Magno, Dioclesiano, ac nostra aetate Carolo Quinto
et aliis.
Qui enim progredi semper consuervit et in obicem tandem impingitur,
sui ipsius favore excidit, neque amplius res est quae fuit.
2.
Dicamus nunc de vera imperii temperatura, quam servare res ardua est
et rara. Etenim tam temperies quam intemperies ex contrariis
consistunt. verum alia res est contraria miscere, alia alternare.
Responsum Apollonii egregia prudentia plenum est. Interrogabat eum
Vespasianus quid Neroni ruinam fuisset? Respondit Nero
cytharam perite pulsare et accomodare novit, at in imperando chordas
interdum nimium distendebat, interdum eas nimium relaxabat. Atque
certissimum est nihil auctoritatem aeque destruere ac inaequalem et
quasi subsultoriam atque intempestivam potentiae alternationem, nunc
rigidius intensae, nunc laxius remissae.
3.
Veruntamen et hoc verum est, moderni temporis prudentiam circa
principum negotia tractanda in hoc potissimum versari, ut
conquirantur magis et aptentur remedia et subterfugia malorum et
periculorum cum ingruerint, quam ut prudentia solida et constanti
depellantur et summoveantur antequam impendeant. Verum hoc nihil
aliud est quam in agone cum fortuna experiri. Caveant autem homines,
ne obdormiscant circa turbarum materias primas et inchoamenta. Nemo
siquidem scintillam incendium parituram prohibere potest, nec
regiones metiri unde eruptura sit. In principum negotiis interveniunt
proculdubio multae difficultates et impedimenta, at saepenumero
maxima impedimenta sunt principum ipsorum affectus et mores. Etenim
principibus frequenter accidit ut contradictoria plane appetant,
sicut recte Tacitus: sunt plerunque rerum voluntates vehementes et
inter se contrariae. At
potentiae nimiae soloecismus est, credere se posse finem rei pro arbitrio assequi,
neque tamen media procurare.
4.
Regibus intercedit negotium cum nationibus vicinis, cum uxoribus
propriis, cum liberis suis, cum praelatis et clero, cum proceribus
regni, cum nobilibus secundae classis sive generosis, cum
mercatoribus suis, cum plebe regni, cum militibus suis. Atque a
singulis horum impendent pericula, nisi adhibeatur cura.
5.
Quod ad vicinos attinet, praescribi non potest regula aliqua certa
cautionis propter occasionum varietate, unica excepta quae semper
tenet. Ea est ut principes huic rei perpetuo inviglent ne quis ex
vicinis in tantum excrescat (vel novis territorii augmentis, vel
commercium ad se trahendo, vel proprius accedendo, et similibus) quo
maiorem nanciscatur laedendi potestatem quam antea habuerat. Sane,
durante triumviratu illo regum (Henrico Octavo Anglo, Francisco Primo
Gallo, et Carolo Quinto Hispano) ea viguit inter ipsos diligentia ut
nemo trium vel palmam terrae acquirere potuisset, quin reliqui duo
statim rem ad aequilibrium deducerent, neque pacem foenore redimere
sustinerent. Idemque praestabat foedus illud (cui Guicciardinus
securitatem Italiae attribuit) ictum inter Ferdinandus regem
Neapolitanum, Lorenzium de Medices, et Ludovicum Sforziam principes,
alterum Florentiae, alterum Mediolani. Neque recipienda est opinio
quorundam ex scholasticis, bellum iuste suscipi non posse, nisi ob
iniuriam aut provocationem praecedentem. Siquidem iustus metus
imminentis periculi, etsi violentia aliqua non praecesserit,
proculdubio belli causa est competens et legitima.
6.
Quantum ad uxores, extant exempla eius generis crudelia et atrocia.
Livia infamis ob veneficium Augusti. Roxolana, uxor Solymanni,
perniciem intulit Mustaphae celeberrimo illi principi, atque alias
successionem et domum mariti sui perturbavit. Edwardi Secundi regis
Angliae uxor
operam praebuit praecipuam in mariti sui de regno deturbatione et
nece. Hoc genus periculi maxime timendum, cum reginae liberos ex
priore marito susceperunt, aut in adulterio degunt.
7.
Quantum ad liberos, ab iis etiam ortae tragoediae plurimae. Atque
generaliter, suspiciones arreptae a patribus in filios suos infaustae
extiterunt. Mustaphae (quem antea nominavimus) caedes stirpi
Solymanni adeo fatalis fuit ut succession sultanorum usque in
hodiernum diem pro suspecto habeatur,
velut sanguinis ementiti, quia Solymus secundus putabatur
supposititius. Caedes etiam Crispi, principis summae spei, inflicta
per patrem suam Constantinum Magnum similiter eius familiae
fatalis sunt. Siquidem tam Constantinus quam Constans filii eius
violenta morte perierunt, et Constantius, qui e filiis eius superstes
fuit, decessit sane ex morbo, sed non nisi cum Iulianus contra eum
arma cepisset. Caedes similiter Demetrii,
Philippi Secundi Macedonis filii, vertit se in patrem, qui mortuus
est ex maerore et poenitentia. Complura sunt eiusmodi exempla. Verum
pauca aut nulla ubi patres aliquid boni ex huiusmodi diffidentiis
perceperunt, praeterquam cum filii bellum aperte patribus intulerunt,
ut fecit Solymus Primus adversus Bajazetem patrem suum, et tres filii
Henrici Secundi regis Angliae.
8.
Quantum ad praelatos, ab illis etiam, si potentes fuerint et superbi,
periculum ingruit. Ut contigit temporibus Anselmo
et Thomae Becketti Archiepiscoporum Cantuariae, quorum baculi
pastorales cum regis gladio concertarunt, licet res illis fuerit cum
regibus animosis et fastuosis, Guilielmo Rufo, Henrico Primo, et
Henrico Secundo. At periculum huiusmodi a praelatis non est magnopere
pertimiscendum, nisi ubi clerus ab auctoritate et iurisdictione
principatus externi pendet, aut etiam ubi ecclesiastici eliguntur a
populo, non autem a rege vel patronis ecclesiarum.
9.
Quantum ad proceres, sunt illi certe cohibendi, et tanquam in iusta
distantia a solio regali continendi. Verum depressio ipsorum poterit
regem fortasse ipsum magis absolutum reddere, sed interim minus
tutum, et minus efficacem ad ea quae cupit perficienda. Hoc notavi in
Historia
mea Regni Henrici
Septimi, qui nobiles
suos perpetuo deprimeat. Unde factum ut tempora eius difficultatibus
et turbis plena essent. Nobiles enim, etsi in fide et officio versus
eum manserint, attamen minime cum eo cooperabantur in negotiis suis,
ita ut ipse fere omnia solus sustineret.
10.
Quatenus ad nobiles secundae classis, parum periculi ab illis manare
potest, cum sint corpus dispersum. Poterint illi quidem nonnumquam
grandia loqui, sed non multum nocere. Quinimo fovendi sunt, tanquam
qui potentiam nobilitatis superioris optime temperent ne immodice
excrescat. Atque rursus cum populi gubernacula immediate tractent,
motus populares optime compescunt.
11.
Quod ad mercatores, sunt illi instar venae portae,
qui nisi floruerint, potest quidem regnum aliquod artus habere
robustos sed venas vacuas et habitum corporis macrum. Vectigalia et
portoria immodica raro regis reditus adaugent. Etenim quod in
partibus lucret, in summa deperdit, commercii quanto diminuto.
12.
Quantum ad plebem, ab iis raro creatur periculum, nisi habeant
ductores potentes et populares, au si introducas mutationem in
religione, vel in consuetudinibus antiquis, vel in gravaminibus
tributorum, vel in aliis quae eorum decurtant.
13.
Quantum denique ad milites, periculosissima res est, si in corpus
unum cogantur vel exercitus vel praesidiorum, et donativis
insuescant. Cuius clarissima cernimus exempla in janizariis et
praetorianis. Verum militum conscriptio, et ad arma tractanda
instructio, et in locis diversis, et sub diversis ducibus, et sine
donativis res sunt utiles, et salubres, et sine periculo.
14.
Principes corporibus coelestibus similes, quae tempora felicia
aut infelicia in fluxu suo producunt, quaeque veneratione multa
gaudent, requie nulla. Omnia circa reges praecepta duobus illis
monitus clauduntur, memento quod es homo et memento quod es
Deus, seu vice Dei. Quorum alterum pertinet ad potestatem eorum
coercendam, alterum ad voluntatem regendem.
UMMA
quae intercedit inter homines fides, et illa consilium impertiendi.
Etenim in alio quovis fidei genere partes tantum vitae aliis
commendamus, terras, bona, liberos, existimationis, et alia negotia
particularia. Verum iis quos nobis consiliarios adhibemus omnia
mandamus. Quanto magis, qui partes consiliariorum praestant, ad omnem
integritatem et sinceritatem astringuntur.
Principes vel prudentissimi nullo modo in diminutionem auctoritatis
accipiant si consilio virorum selectorum utantur. Quin et Deus ipse
consilio non vacat, sed inter nomina magna filii sui benedicti ponit
ut consiliarius vocetur.
Salomonis certe pronunciatum tale: in consilio stabilitas.
Res
humanae proculdubio aut primam aut secundam agitationem subibunt: si minus consultationum
argumentis iactentur, certe
fluctibus fortunae iactabuntur. Plenaeque evadent inconstantiae et
mutationum, modo texendae, modo retexendae, instar vacillationum
hominis ebrii. Sane filius Salomonis vim consilii expertus est,
quemadmodum pater eius necessitatem et usum vidit.
Etenim regnum Deo dilectum primo laceratum et fractum est consilio
pravo. Cui quidem consilio inustae sunt, ut nobis sint documento,
notae illae duae per quas consilia prava in perpetuum dignoscantur:
una, quod fuerit consilium iuvenile quoad personas, altera quod
fuerit violentum quoad subiectum.
2.
Sapientia veterum in parabola adumbravit tam unionem et insolubilem
coniunctionem consilii cum regibus, quam prudentem et politicum usum
eiusdem per reges adhibendum. Alterum in eo, quod Iovem narrant Metim
(quae vox consilium significat) in uxorem duxisse, in quo innuunt
consilium imperio sponsae loco esse. Alterum in eo quod sequitur,
quod huiusmodi commentum est. Tradunt, postquam Metis nupta fuisset
Iovi, eam gravidam ex illo factam; Iovem autem non sustinuisse donec
pararet, sed eam devorasse; unde ipsum quoque gravidum factum, et
Palladem armatam ex capite suo edidisse. Quae fabula portentosa
arcanum imperii
involvit. Hoc nimirum, ad quem modum
reges erga consilium suum sanctius se gerere debeant: primum ut res
deliberandas illis committant, quod est veluti prima conceptio;
secundo cum elaboratae et efformatae fuerint, veluti in utero
consilii sui, atque maturuerunt et partui vicinae sint, tum demum non
permittant amplius consilio suo ut decretum perficiant, acsi
res ex eorum auctoritate penderet, sed negotium ad se retrahant et
palam omnibus faciant decreta et ordinationes ultimas (quae, quoniam
cum prudentia et potestate exeunt, assimilantur Palladi armatae) a
seipsis emanare, neque solum ab auctoritate sua, verum etiam (quo
magis existimationem suam evehant) ab ingenio et auctoritate propria
pervenire.
3.
Dicamus iam de incommodis consilii, et de ipsorum remediis. Incommoda
quae se produnt in consilio utendo et adhibendo sunt tria. Primo quod
haec res negotio minus reddat secreta. Secundo, quod derogare
videatur de auctoritate principum, acsi minus ex se penderent.
Tertio, quod subsit periculum a consiliis infidelibus, quae tendant
potius in commodium consulentis quam principis ipsius. Ad quae mala
evitanda, doctrina quorundam ex Italis, et practica apud Gallos,
temporibus quorundam regum introduxit consilia interiora quae vulgo
vocantur cabinetti, remedium sane morbo deterius.
4.
Quantum ad occultationem consiliorum, non tenentur principes omnia
cum omnibus consiliariis communicare, sed tam personas quam negotia
cum delectu excerpere possunt. Neque necesse est principi qui
deliberat quid sit agendum simul detegere quid in animo habeat
statuere. Verum caveant principes ne propalationis negotiorum suorum
ipsi in causa sint. Quatenus vero ad consilia quos diximus
cabinettos, in illos diverbium illud competit, plenus
rimarum sum.
Futilis quispiam qui gloriae sibi duxerit arcana nosse et retegere
plus nocebit quam complures qui bene norunt officii sui esse eadem
reticere. Verum est intervenire negotia quaedam eius generis quae
occultationem summam requirunt, qualis non facile ultra notitiam
unius aut duorum praeter ipsum regem excedet. Neque improspere cedere
solent istiusmodi consilia. Nam praeterquam quod secreta sint,
procedunt plerunque constanter et uno quasi spiritu reguntur absque
contentione. Sed tum demum hoc recte cedet, si rex prudens sit et
proprio Marte validus, et simul consiliarii illi sunt sagaces, atque
omnia finibus quos sibi proponit rex fidi, id quod contigit Henrico
Septimo Angliae regi, qui arcana sua maioris momenti duobus
tantummodo consiliariis impertiebatur, Mortono et Foxo.
5.
Quantum ad auctoritatem minuendam, fabula remedium monstrat. Imo
maiestas regum exaltatur potius quam deprimitur cum in cathedra
consilii sedeant. Neque unquam invenire est principem auctoritate sua
imminutum per consilium suum, nisi forte ubi obtigerit potentia nimio
in uno aliquo consiliario, aut nimis arcta combinatio inter diversos.
Quae duo mala cito deprehenduntur et sanantur.
6.
Quantum ad postremum incommodum, consiliarios nimirum in consilio
dando suae rei prospecturos, non domini, minime dubium est scripturam
illam non inveniet fidem super terram
intelligi debere de natura temporum, minime de personis singulis.
Reperiuntur siquidem viri fideles, sinceri, candidi, et veraces,
minime vafri aut involuti. Asciscant sibi principes, ante omnia,
ingenia talia. Praeterea consiliarii raro ita inter se
uniuntur, quin alius super alium excubias agat. Adeo ut, si quis
consilia det factiosa aut ad privatos fines collimantia, celeriter
hoc ad aures principis deveniet. Remedium autem praestantissimum
fuerit si reges dent operam ut consiliarios suos pernoscant,
queamadmodum illi ut principem.
Principis est virtus maxime nosse suos.
7.
Contra vero consiliarios non decet nimios esse rimatores in personam
principis sui. Vera enim consiliarii constitutio haec, ut peritior
sit in negotiis principis quam in moribus eius. Sic enim verisimile
fiet sum consilium potius recta directurum quam se principi
accommodaturum quo complaceat. Principibus etiam hoc magno usui esse
possit, si opiniones et vota consiliorum suorum et divisim et
coniunctim recipiant. Etenim opinio in secreto prolata liberior multo
est, sed illa quae coram aliis gravior. Nam in privato quisque
propriis affectibus plus inservit, in consortio aliorum affictibus
magis obnoxius est. Itaque neutrum omittendum. Atque ab inferioribus,
ut libertati consulatur, a grandioribus in consortio ut modestius
sententiam ferant. Nil prodest si principes de rebus deliberent, nisi
diligenter quoque deliberent de personis. Etenim res omnes tanquam
imagines mortuae, vita autem actionis in delectu personarum
potissimum consistit. Neque sufficit de personis deliberare secundum
genera, velut in idaea quadam aut descriptione mathematica, qualis
videlicet character et conditio personae esse debeat. Etenim errores
maximi interveniunt, et iudicii libra maxime versatur in delectu
individuorum. Illud quoque memoria tenendum, optimi consiliarii
mortui. Libri veritati non parcunt, cum consiliarii forte in
adulationem lapsuri sint. Utile itaque fuerit libros multum
revolvere, praesertim eorum auctorum qui et ipsi gubernacula rerum
tractarunt.
8.
Consilia hac aetate in locis plurimis nihil aliud fere sunt quam
congressus et colloquia familiaria, ubi res potius sermonibus
iactentur quam debitis argumentis trutinentur. Atque plerunque
praecipitanter nimis ad decretum vel actum consilii properatur.
Satius esset si in maioris momenti negotiis res uno die deliberanda
proponeretur, altero tracteretur: in nocte consilium. Id certe
praestitum est in tractatu unionis inter delegatos Angliae et
Scotiae, qui conventus regulariter et optime ordine processit. Ad
petitiones autam privatas dies aliquos praefigi probo. Nam et
supplicantibus tempora certa indicant quibus commodius se applicent,
et solenniores conventus exonerant ut possint hoc agere. In
delectu deputatorum, qui negotia ad consilium informandum praeparent,
praestat eos eligere qui aequi
sunt et in neutram partem propendeant, quam aequitatem quandam creare
introducendo aliquos qui utrique parti sedulo faveant. Probo etiam
delegationes, non tantum temporaneas aut e re nata, sed etiam
continuatas et perpetuas. Exempli gratia, quae curent separatim
commercia, aerarium bellum, gratias, gravamina, provincias
particulares. Sane ubi in usu sunt consilia subordinata diversa, atque unicum tantum superius consilium (ut fit in
Hispania), nihil aliud fere sunt eiusmodi consilia quam deputationes
(quales diximus) perpetuae, nisi quod maiore auctoritate polleant. Si
casus postulet, si informetur consilium ab hominibus alicuius muneris
aut professionis particularis (veluti iurisperitis, nauticis,
excusoribus nummorum, mercatoribus, artificibus, et similibus),
audiantur illi primo coram delegatis, et postea, prout occasio
postulat, coram consilio. Neque permittantur venire catervatim aut
more tribunitio se gerere. Hoc enim foret clamoribus consilium
fatigare, non informationem, ut decet, exhibere. Mensa oblonga et
rursus quadrata sive sedes ad parietes camerae consilii videri
possunt formalia tantum, sed sunt profecto realia. Nam ad mensam
oblongam pauci qui prioribus locis sedent res quasi soli transigunt.
Verum in aliis qua diximius figuris maior usus consiliariorum qui
inferius sedent. Rex cum praesidet ipse in consilio caveat ne
sententiam suam citius quam par est declaret. Hoc si fecerit,
consiliarii se ad nutum eius applicabunt, et loco consilii liberi
canticum ei occinent, placebo.