Tessera caerulea — commentariolum. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis — translatio.

ACTUS V, SCENA i
CLAUDIUS, APPIUS

Convitiantur in carcere.

CLAUD. Appi, nefandi sceleris author impie,
Appi, execrandis ignibus dudum furens,
Romae ruina, pestis, exitium, lues, 3000
Legumque clades, publicae vomica rei,
Morumque labes, perdite, infauste, improbe,
Abominande, criminis non te pudet
Inusitati? Sic rapis tecum tuos
Libidinose? Claudio hic in carcere 3005
Ponenda vita est, quod furoris Appii
Sese ministrum praebuerit. Haec praemia
Miser laboris refero? Vel furcam et crucem,
Mortem et cruentam, vel probrosum dedecus.
Solamen istud auferam certus tamen, 3010
Miserum videre te et latentem carcere
Et forte pridem pendulum medio foro,
Inceste, fallax, te maligna posteris
Transmittat aetas artificem sceleris novi,
Tuumque nomen fama carpat invida. 3015
Irata tibi sint numina et requiem neget
Quicunque manes inferos sceptro regit.
Te latret unum Cerberus, te unum piis
Procul repellat coetibus, vitam precor
Afflictam et Orcum mortuo infami gravem. 3020
APP. Ne quaeso, Claudi, me novo luctu grava,
Ne me querela ulterius exanima tua.
Lugenda sors est Appii vel hostibus,
Florente nuper civitatis qui statu
Primas tenebam, quem beatum dicere 3025
Et invidendum Roma potuisset, nigro
Carcere reclusus. Hic tribunorum minas,
Ludibria fati, funus invisum, et trucem
Expecto mortem.
CLAUD. Mortis an aliquod genus
Satis esse simplex crimini tanto queat? 3030
Iustitia si non penitus excessit solo,
Exosa terras. Membra carpat carnifex
Per frustra lentus. Differat laethi genus,
Quo saepe laesus, saepius pateat plaga
Novo dolori. Istas mihi tu compedes, 3035
Istas catenas, squalidum istum carcerem.
Praemia laboris Claudio dat Appius.
Clarum o clientem, o te patronum nobilem,
Sic servitute liberas tuos bonus,
Iubesque cives esse foelici statu. 3040
LICT. Prodi e latebris. Te vocant, Appi, patres,
Vocant tribuni quo potestatem exuas.
Antonius te expectat et comes Oppius
Aliique septem.
APP. Prodeo lubens. Manus
Exolve vinclis, lictor.
CLAUD. Infidum caput, 3045
Caput scelestum, vade. Sint furiae duces,
Furiae reducant.
LICT. Turba stipatur foro,
Te quaerit unum, at urge veloces gradus.
VAL. Instat viator, ducit et secum Appium.
HOR. Quo rite fiant omnia, Antoni, incipe. 3050
ANT. Fasces sinistri, et tu, magistratus nocens,
Valeto longum. Antonius longum vale
Dicit, quirites liberaturus metu.
Privatus ego sum, vos saluto, consules.
SP. OPP. Inauspicatae purpurae splendor, vale, 3055
Decemviralis. Oppius posthac erit
Privatus urbe. Dum Quirites iusserint
Levare fasces, purpuram pono volens.
APP. Fortuna non mihi perfida ignavo imminet.
Praevisa sortis tela, nec iam differo 3060
Quin arma sumant Appii inimici graves,
Hostes cruenti vindicent suas vices.
Alterna sors illudat et premat Appium.
Nil ego recuso tristi, nec decemviri
Speciosa curo nomina. Invidiae cruor 3065
Fundendus iste. Sumite infaustos, patres,
Sumite, Quirites, vos honores mobiles,
Lubens volensque sanguinem Appius dabit.
VAL. Sit fausta lux isthaec precor Quiritibus.
HOR.Faventiores sint meis votis dii. 3070
LICTOR 1 Vobis Quirites nuntiant vadimomium
Pridem superbis fascibus decemviris.
LICT. 2 Antonius propriam, velut Oppius
Iubentur ire liberam in custodiam.
Virginius, Appi, tradit at te carceri. 3075
APP. Ego solus ergo carcerem subeo nocens?
LICT. 1 Solus, catenis dexteram tu porrige.
LICT. 2 Quid adhuc repugnas? Carcerem meritus subi.

ACTUS V, SCENA ij
NUNTIUS, CAIUS

NUNT. Probrosa, Cai, fama familiam tuam
Labesque turpis et reatus occupat 3080
Ni tendis urbem, ni citos gressus moves.
CAI. An esse quicquam durius mihi potest
Miseriusque quam carere patria,
Quam errare miserum semper alieno lare?
Duodena peragens circulos sol sidera 3085
Ambivit orbe, Cynthia bisenas rotas
Egit citatis curribus, superbia
Diri nepotis exulum ut esse me iubet.
Hic ergo Regillum patriam antiquam, manu
Parva clientum, dum mihi melior siet 3090
Fortuna, teneo, sorte contentus mea,
Donec decemvir Appius, saevus nepos,
Ponat secures. Tunc redibo laetior,
Nullas querelas civium ut sonet forum.
NUNT. Redi ergo laetus, nam decemvir Appius 3095
In urbe Roma nullus, ast in carcere
Squalore foedo marcet, et comites simul.
CAI. Sermone vano ludis. An sententia
Iussit senatus Appium dirum rapi
In vincla, longe quod dii vetent nefas? 3100
NUNT. Vinclis onustus Appius tuus iacet.
Succurre velox vel scelus letho luet.
CAI. Quae causa summum reddidit tandem reum
Decemvirum? An ei sunt pares sub crimine
Iampridem eodem, an aliquod hunc solum nefas
Involvit? Oro loquere miserias meas, 3105
Et Claudianae dedecus palam domus.
NUNT. Amor impudicus has ruinas attulit.
Sed perge citius, repete Romam, occidere
Ni vis nepotem.
CAI. Misero et afflicto et malis
Presso nepoti porrigam promptas manus, 3110
Oblitus olim iniuriae domesticae.
Meum cruorem vindicabo noxio
Legum reatu, penitus aversi dii
Scelera perosi ni obligarint Appium.

ICILIUS, VIRGINIUS, NUMITORIUS

NUM. Audio Regillum Claudiae gentis decus 3115
Liquisse Caium, qui modo exul et fugax
Abierat urbe Romula ab odio trucis
Actus nepotis, mente mutata redit
Oratque parci sanguini tandem suo.
VIRG. Redeat licebit, iustior visus dolor 3120
Laesi parentis. Potius hanc rerum fidem
Natura discors solvet, et Tanais fluet
Usque ad Britanni littori gelidas plagas,
Danubius Austri curret obliquas vias,
Qua nimius urit Phoebus aeterno solum 3125
Coquens calore quam patris moesti fides
Deerit, perempta Virginia, quam te pater
Desinet inultam. Caius ecce nos petit,
Pede concitato, vestra sit provincia haec.
Ego hinc abibo, non sinit me filia 3130
Spectare quenquam stirpis invisae. Hoc tibi,
Icili, relinquo.
NUM. Verba lachrymosa et graves
Apposita querelas auris accipiat sonos.
Densa en caterva cingitur, Icili, vides.
CAI. Quid hoc, Quirites? Appius boiis iacet 3135
Oneratus atro carcere et reipublicae
Benefacta pridem vinculis infamibus
Pensare lubitum, et quem secures nobiles
Decemvirorum collocaverunt gradu
Primo, atque honoris culmine alios supra 3140
Clari propago generis extulerat, novo
Exemplo, iniqua invidia et impotentia
Paucorum, in atras hunc latebras abditum
Precariam vitam vix rogare supplicem?
Quis non iniqua mente, Romani, ferat? 3145
Quod crimen ille, quod scelus tantum Appius
Admisit unus? Esto, sit aliquod nefas.
Detur parentum glorae et detur mihi
Iste unus error, nulla fuit olim domus
Romana in urbe Claudium quae vinceret 3150
Fide atrque amore, bellica atque industria.
Proinde vestrum sit, Quirites, omnium
Studium atque cura, ne reatu hoc Appii
Unaque culpa tota gens pereat simul.
IC. I, lictor, illum summove et oculis procul 3155
Abesse nostris impera, voces premat
Dolore plenas, ordinanda publica
Res est tribuno et urbis afflictae status
Est erigendus.
LICT. Tibi tribunus imperat,
Decresce, Cai.
CAI. Ah! Icili, pauca haec mea 3160
Patiare verba. Te rogat gens Claudia
Antiqua, fortis, nobilis.
IC. Cuperem tibi
Prodesse, Cai, sed vetat ius, dignitas,
Prohibent Quiritum iura. Virginiae cruor
Petit ultionem, insepulti qui iacent 3165
Manes peremptae virginis decemviris
Negat salutem. Velle fac Icilium
Parcere scelestis Appii conatibus.
Id castra genitor qui movet pati volet,
Avunculusque, quem secures allevant, 3170
Admittet ulla pacta nisi morte Appii
Caesi expietur publicum dispendium?
Popularis illud factio crimen sinet
Carere poena?
NUM. Crimen hoc Numitorius
Non sinet inultum. Firma sit, Cai, haec tibi 3175
Quam non Quirites innovent sententia,
Esse expetendam hanc ultionem ab Appio,
Manes puellae sanguine ut placet suo.
Proinde cessa, sunt minae vanae aut preces.
CAI. Conditio misera proh! senectutis gravis, 3180
In has ruinas dura sors Caium tulit,
Suae ut videret lumen et caput domus
Dare terga virgis et securi forsitan.
Obstabo solus dum calet venis cruor.
Prohibebo facinus, vindicabo Claudios, 3185
Romamque totam tristiori murmure
Implebo querulus, forsan aut ipsum patrem
Potero movere vel Quirites fletibus.

ACTUS V, SCENA iij
TRIBUNI, EXERCITUS HOSTILIS, CAIUS

VIRG. Discurrit urbe Caius et toto preces
Iterare gaudet fletibus mixtis foro, 3190
Nec promovebit, crimen Appii preces
Amandat istas.
NUM. Claudiae gentis quidem
Sunt merita pridem illustria. Ut dubio statu
Res constituta nostra. quid fieri placet?
IC. Clamore tota, foeminae, pueri, viri, 3195
Matres senesque perstrepunt, flet civitas
Ut ultionem flebili petit sono
Pridem interemptae virginis. Ego e carcere
Reos trahendos in foro iam censeo.
Diri furoris populus acta audiat. 3200
I lictor, educ Appium et una Claudium
Vinctos catenis. Oppius sit his comes.
Sed nulla vincla huic adde, properato citus.
LICT. Ad Tullianum conferam citum pedem
Et quos iubetis carcere educam in forum. 3205
IC. Ego cadaver rursus inferam meae.
VIRG. Crudelitatem patris agnosco miser.
Specta hoc cadaver, vulnus hoc, Appi, tuum
Agnosce vulnus, dextera factum tua.
Poenas reposcit laesus infaustus parens, 3210
Matres gementes, Appium ad poenam petunt,
Fremunt Quiritea. Innocentis Appii
Tuere causam. Verba non ulla apparas?
Iubent tribuni, non loqueris, hoc caput
Medio secures demetent istae foro. 3215
Te iura reddunt reum intestabilem
Et abominandum criminis facit genus.
APP. Fortuna dubia ludit et sellae meae
Plebem elevavit viliorem, Virgini.
Illud curule est Appii quo tu sedes. 3220
Sed calco sortem. Te tribunum respuo,
Contemno socios, ad Quirites provoco.
NUM. Praeclara vox est, ad Quirites provocat
Qui iura nuper sustulit. An, Appi, putas
Tibi mitiora rostra, plebem iudicas 3225
Faventiorem, criminis quam atrocitas,
Horrorque saevus postulat, tibi fore?
Quisquamve sicco lumine hanc neptem meam
Visurus urbe at Appium absolvet suo
Suffragio?
APP. Sed provoco ad populum tamen. 3230
VIRG. Foro hunc viator abstrahe et vinctum reduc.
Videant Quirites luce demum tertia
Coinquinatos egerat quo spiritus.
LICT. In carcerem atrum Virginius iubet trahi.
MAM. THUSCUL. Discordis urbe factio est, decemviros 3235
Audio coactos exuisse purpuras,
Novos creatos consules. Arma ocyus,
Commilitones induite, dabunt dii
Meritam ultionem.
OMNES Sunt parati iam tui,
Duc quo lubebit.
MAM. Vestra virtus emicet, 3240
Moveat pericili patria, moveant coniuges,
Moveat tyrannis, vilitas et hostium.
LENT. Mora absit omnis, opprimendi consules
Novi priusquam colligant vires suas
Et se petitos sentiant. Favet tibi 3245
Fortuna amica, Mamili.
PULV. Decemviri
Dudum abrogati dant viam facilem tuae
Victoriae, nec, Thusculane, censeam
Iam differendum ulterius. In acie tuos
Obiice Latinis.
VENN. Non eget res vocibus 3250
Peragenda vanis, Mamili, facto est opus.
Haec signa medio praeferam et figam foro.
Haec dextra strages hostium in campo dabit
Patentiori.
VOL.Turbidae res hostium
Sunt, Thusculane, fateor. Aut praeconia 3255
Haec falsa rumor ingerit, ancipiti statu
Si collocatur, et magistratus novus
Sumpserit habenis, facilis est victoria.
Proinde mitte certiora qui ferat,
Consilia certa reditus iste suggeret. 3260
SOR. Ego cautus ibo, certior ego nuntius
Speculabor urbe quid geratur Romula.
Si res quieto sint statu, faciam cito
Te certiorem, Thusculane. Turbine
Si misceantur civico, tunc alacrior 3265
Regrediar et spem laetiorem perferam.
ALG. Seu sint quieta aut turbulentis motibus
Negotia urbis fluctuent parum interest.
Hostem opprimendum censeam quoquo modo.
Est animus istis, Thusculane, copiis, 3270
Est cupida virtus.
MAM. Tertio ergo praelio,
Commilitones, utar istis dexteris.
Sol esto testis et superna numina.
Audite verba Thusculani et militum
Animos suorum. Prima vel victoriam 3275
Concedet hora, dimicare qua licet
Aut mortem honestam Thusculanus oppetet.
OMNES Spondemus omnes strenuas operas tibi.
MAM. Hoc satis, amici sint precor votis dii.
Da signa, tubicen, ite vos in ordines. 3280

ACTUS V, SCENA iiij

APPIUS, OPPIUS, CLAUDIUS, TRIBUNI, VALERIUS CONSUL, TARPEIUS CONSULARIS, NUNTIUS, LICTOR

APP. (in carcer.) Fortuna blanda, dum fovere destinas
Miseros, inani qui tumescunt gloria,
Fortuna, dira, caeca, inexorabilis,
Malesuada, fallax, perfidam ut vertis rotam
Et quos levabas deprimis saevo impetu! 3285
Mihi stemma clarum, mihi parentes nobiles
Sago togaque, de decem primus fui
Quos summa pridem purpura ornavit, meis
Subiecta pedibus Roma, cives subditi,
Ego caput urbis, columen ego reipublicae, 3290
Ego lingua legum, quem clientum cinxerat
Numerosa turba. Quid moror? Fui Appius.
Nunc destitutus omnibus solatiis,
Horrens catenis, squallidus caeco specu,
Ludibria plebis vilioris, et minas 3295
Miser expavesco. Poena forsitan mihi
Iam destinatur, furca, virgae, carnifex
Misero parantur, et forum vulgus replet
Supplicia cupido lumine hausurum Appii.
Fallam minaces sed Quirites, fortiter 3300
Usurus ista dextra. Ulterius piget
Pudetque vitam ducere heu! precariam.
Quod oro mortis apparas, Claudi, genus
Tuo patrono?
CLAUD. Si lubet praevertere
Horam probrosam, fixa si sententia 3305
Fugere furentum propria manu minas,
Sume hoc veneni poculum quod Claudio
Tuo paratam. Tu patronus hauries,
Cliens sequetur strenuus.
APP. Da poculum.
Salve, beata potio, quae ergastulo 3310
Dimittet isto, corporis quae vinculis
Faciat solutum petere coelestes domos
Genti paratas Claudiae virtutibus.
Valete, honores anxii, spe turbidi,
Favore sortis mobilies, me libero 3315
Curis, maligna invidia, et fastu volens.
Sentio receptum virus in praecordia,
Fusum venenum serpit et caput gravat.
Crescunt tenebrae, vita miserandum fugit.
SP. OPP. Me comitem habebis mortis, ut me purpurae 3320
Et dignitatis civicae fastigii
Socium habuisti, huius et corpusculi
Depono longam sarcinam. Claudi, refer
Nihil esse iuris consulibus in Oppium,
Minus tribunis iam licere turbidis. 3325
Vos temno, honores anxii, hoc ferro, hac manu.
CLAUD. Sequar peremptos dextera hac. Sed quid miser
Moliris? Isti mortui vitae dabunt
Spem forte, Claudi. Vive, misericors pater
Virginius ipse vivere te forsan sinet. 3330
VIRG. Ferale, tubicen. murmur ede promptius.
Haec destinata iudiciis dies adest.
Virginia, vestros num movet sensus? Dolor
Me plura prohibet.
LICT. Densius stipent forum.
Propere, Quirites.
VAL. Clangor ille nuntiat 3335
Forum paratum. Iam tribuni consident.
Salvete, plebis capta Romani salus,
Status tribuni..
SP. TARP. Pauca vos amans roget
Vestri senatus, consulem et mittit suum.
Me consularem claudere huic iussit latus. 3340
NUM. Eburna sella detur ista consuli.
Te consularem capiat et sella altera.
Si quid senatus imperat promptos habet
Et obsequentes.
VAL. Urbis haec concordia,
Consensus unus ordinum hoc petit trium, 3345
Ut vindicetur facinus. Acceptam elui
Aequissimum esset vel cruore pessimam
Labem, et reatum supplica improbitas ferat
Quae promeretur. Appium edicto suo
Damnat senatus. Publicum en praeconium, 3350
En tibi doloris, Virgini, unum patrii
Solamen esto, perlege. Hostis Appius,
Hostis cruentus, perduellis impius,
Reus esto, rostra videat, et Quiritibus
Abominandum exponat et purget nefas. 3355
Virginia tumulum publico sumptu ferat.
Elogia patri casta sint solatio.
Icilius habeat quo beatam coniugem
Licet peremptam dicat, et Numitorius
Lugubre fatum iam dolere desinat. 3360
Penes tribunos sceleris esto haec iam ultio.
Haec verba vobis num tribuni grata sunt?
Num prisca vobis iura restituunt patres?
Agite, approbate, quae salutem civicam
Possunt tueri, quae Quirites protegant, 3365
Signate, vestra comprobent chirographa
Rediisse pacem. Firmet haec animos dies,
Longumque mentes vinculo stabili liget.
Sint haec amoris indicia vel mutui,
Monimenta aspectent posteri et cupidi legant 3370
Sceleri ultionem praestitam, offensos patres
Atrocitate criminis sententia
Damnasse iusta artificem mali Appium.
Aequum hoc videtur?
SICINIUS TRIB. Consuli nihil probo
Potest placere quod tribuni debeant 3375
Repulisse. Gratum hoc quod senatus virgini
Peremptae honorem iam sepulchri contulit
Vivaxque nomen, quod patrem absolvit necis
Natae dolentem. Comprobant omnes decem
Plebis tribuni quod senatus imperat, 3380
Aguntque grates consuli quod publico
Nos pridem honore affecerit. Laudant, Spuri,
Te nostri amantem.
SP. TARP. Finiat odium dies
Ista obstinatum, sint procul posthac minae,
Absint furores, civibus concordia 3385
Redeat amica, perditi cives luant.
Nemo in senatu vindicabit Appium,
Caedi flagellis nemo prohibebit foro,
Novemque reliqui si merentur, oppetant
Poenas cruentas. Sic Quirites hoc penes 3390
Et vos tribunos, quodquid est negotii,
Senatus operam spondet acrem in omnibus.
Sed quid viator lugubri vultu et dolens
Instat? Rogemus.
NUNT. Hostis instat moenibus.
Ferrum facesque intentat, atque exercitu 3395
Novo parato Thusculanus omnia
Replet timore.
<SP. TARP.> Consulem consul citat.
Tibi, Valeri, convocandus ocyus
Per me senatus, ordinandi milites,
Et saepe victus hostis est adhuc tuis 3400
Vincendus armis.
VAL. Tu, viator, convoca
Citius senatum. Vos, tribuni, iudices
Examinate crimen atque addicite
Fato supremo poena quos petit reos.
NUNT. Tuis senatus iussibus praesens erit, 3405
Collega praesens orat ut cites gradum.
VAL. Vocat senatus, publicae bene sit rei.
VIRG. Consul, valeto, consularis et comes.
Tu perge, lictor, carcere educ Appium
Libertum et una Claudium Quiritibus 3410
Ostende propere.
LICT. Fiet imperio satis.
NUMIT. Instat reorum turba, solus Claudius
Procedit, alia parte corpus Icilius
Infert amatae.
VIRG. Quid, cruente carnifex,
Quid tu, nefande leno, respondes? Rape 3415
Propius, viator.
CLAUD. Me miser, qui dedecus
Passurus istud solus! Aliorum furor
Me mersit atrox in barathrum criminis
Abominandi. Ne rape ulterius mori
Pridem volentem. Aut si satis non hoc tibi, 3420
Dextris nefandis adde vincla fortius.
ICIL. Spectate, cives, Appii dirum scelus.
Haec virgo placuit unica ad libidinem.
Haec sponsa Icilii, haec tribuni filia
Neptis tribuni, Virginia, civis fuit 3425
Ingenui pridem. Vos videte, iudices,
Aequi Quirites, quas rei poenas luant.
Me luctus urget, me premit aeternum dolor.
NUM. Tuum esto, Sicini, meritam in hunc sententiam
Pronuntiasse. Nam patrem atque avunculum 3430
Sponsumque luctus opprimit.
SICC. Age, perdite
Decemviralis ignis et libidinis
Faede minister, loquere. Virginia, tua
Ancilla an illa filia, hoc clare probas?
Rapis ad tribunal servulam?
CLAUD. Ne me, precor, 3435
Ulterius agita. Fateor, admisi scelus
Quod expavesco. Liberam nam virginem
Suasi patroni, postulavi ceu meam
Ut victa nulli cessit aut auro, non minis.
Sit digna poena, quamlibet feram volens. 3440
SICC. Accense propera in carcerem, In forum trahe
Vinctos catenis Appium et simul Oppium.
NUNT. Minus tribunis, et minus vobis licet.
Dudum, Quirites, fortiter propria manu
Occubuit usus Appius viriliter. 3445
Collega comes est Oppius. Vidi nefas
Oculo hoc patrari. In inferis
Severiores sortiantur, Aiacum,
Minoa durum. Tertiae sortis loca
Iam moesti inerrant. Consulite reipublicae 3450
Alioque curas vertite.
NUM.Quis caedis modus,
Quae forma narra.
NUNT. Dum diem videt Oppius
Sibi destinatum quo vocaret patrius
Dolor ad Quirites, vulnus inflixit sibi
Dextra cruenta languidos et spiritus 3455
Deposuit aeger, multa conquestus prius
Sortem in caducam. Ast Appius hausto poculo
Obit et veneno propria epoto manu.
IC. O summa caeli cura, vindices deos!
NUM. Lictor, ambas nocte vinculis manus 3460
Caputque vela. Perduellis Claudii
Victique civis fige trunco pendulum
Infausto et extra caedito pomaerium.
Intraque muros sanguis uber effluat.
Dein paratum demetat gladius caput. 3465
CLAUD. Miserere tandem, Virgini. Clementiae
Exemplar ego sim. Quid iuvat te sanguine
Hoc viliore pascere oculos civium?
Satis ultrionis quod peremptus Appius
Decemvirique quod exuerunt purpuram. 3470
Exilia misero sint mihi, vita tuta sit.
Sic caelites hanc purpuram beent tuam,
Sic te parentem fama lenem deferat,
Sic posterorum te loquantur saecula
Mitem et benignum. Vita detur Claudio. 3475
VIRG. Te dono vita, sed dolore libera
Oculos paternos. Exilium indico tibi,
Et te tribuni laesus et pater iubet
Carere longum patria. Sed Appium
Comitesque diros Tartari capiant loca 3480
Obscuriora, sentiant animae minas
Ditis nocentes dum polus stellas rotat.
Dum currit unda mobilis obliquas vias
Cruciatus instet, absit ullus terminus,
Tormenta dura lancinent, poenae et graves. 3485

Finis