Tessera caerulea — commentariolum. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis — translatio.

ACTUS IIII, SCENA i

VETURIUS

VET. Fessi redimus. Virginius celeri fuga
Urbem occupavit, Siccius proprius movet 2220
Gressus citatos. Certiora tu refers?
Effare, Sicci.
SIC. Me labor tulit irritus
Quam longa Romam ducit a castris via.
Virginius urbem iam tenet, id Antonium
Rescire par est, magna res agitur truci 2225
Contentione. Perduelles audio
Quosdam Quiritum scelera damnasse Appii.
Minax sed ecce gressibus, vultu ferox
Virginius instat.
SEMP. Virgini, hic cultus tuus?
Unde iste sanguis? Cur cruentatae manus? 2230
VIRG. In me tremendum fulmen armata manu
Iaculare, coeli rector, aetherea domo.
Senile corpus flamma consumat minax,
Perimant nocentis ignei caput globi,
Procella stridens axe rupto mugiat, 2235
Totusque miserum sentiat mundus mori.
Merui scelestus, execrandus, impius,
Damnatus astris. Tu tridentem qui regis
Cessante fratre debitam poenam exige,
Exiliat altus pontus in dirum aggerem, 2240
Tumidumque fluctu pelagus in terram ruat,
Spumet, vomatque vicibus alternis aquas.
Me involvat unda, quicquid in lato salo
Latitat tremendum, noxium senem opprimat.
Aut si favebunt sceleribus superi dii, 2245
Adeste manes, laxet aeternum chaos
Dominus Averni, cincta squalore horrido
Et foeda tellus me dehiscens accipe,
Aperi latebras densioribus aeris,
Resera cavernas, condar immenso specu 2250
Ubi moesta spissas nox colit voragines.
Adeste, furiae, pallida faces plaga
Proferte piceas, flagra, torta verbera
Tergus cruentis ictibus lacerent meum,
Avis renascens carpat invisum iecur, 2255
Volvatur istis lubricus humeris lapis.
Mihi inerret axis, refugus et fallax latex.
Subibo meritus onera Titanum lubens,
Abominandum me silentes impetant
Umbrae parentem. Flamma, pix, incendia. 2260
Sunt parva, fateor. Cur iners differs meas,
Natura, poenas? Huius ordinem manus
Violavit ista. Cur iubar adhuc aureum
Aspicio solis? Purioris aeris
Cur violo lucem? Fortis in timidae necem 2265
Pridem puellae, dextra cur cessat nocens?
Date tela misero, lucis abrumpam moras,
Vivax senectus quaeret exitum sibi,
Sequar peremptam, proh dolor! natam unicam
Culto hoc cruento, noxia hac manu patris. 2270
Me parricidam nemo conficiet sparo
Iampridem amico? Num manent potius senem
Graviora dirum? Nil deos ultra rogo,
Commilitones, vos precor, hoc ultra rogo,
Nisi abominandum me sacratis inferis. 2275
Sumite profundi, sumite hoc manes caput
Non exiturum. Culeus, gallus, canis,
Potius parandi, vipere consortium
Placet execrando sub profundum gurgitem
Me turpitudo simiae oblectat parem. 2280
Bovesque nigri, plaustra me rapiant nigra,
Aut me molesta tunica periturum tegat.
Distende membra, carnifex, et artubus
Artus cruentos separa, fiduclae
Me pendulum habeant. Lentus haeret Appius 2285
Dubitatque patrem iungere ah! natae suae.
Ubi arma legum? Aut ubi minae? Audite, inferi,
Audite terrae quae fatebor noxius.
SICC. Quis tam cruentus Virginium stimulat dolor?
Commilitones anxii et tristes petunt. 2290
Sunt arma sociis, facinus ulcisci placet?
Virginius ire Sicciium impavidum cito
Passu videbit, caeteri comites erunt.
VET. Virginio hic ensis militat, Promptus iube,
Sequar imperata. Causa quae miserum facit 2295
Laxare totos mentis attonitae impetus?
Ultio parata, hanc tela Veturii dabunt.
VIRG. Ne tela in ullum tendite, ego solus nocens
Solusque luce solis indignus frui. 2300
Ego parricida, Virginia hac manu iacet,
Confossa cultro Virginia ab isto perit.
Pater peremi heu! unicam, fauces dolor
Claudet paternus, viscera discordes cient
Agitata motus, corruo in terram miser, 2305
Claudunt tenebrae lumina, et solem negant
Ulterius oculi! Proh cruor, hic purus cruor
Natae interemptae est, quem nec omnibus potest
Oceanus undis elure, admotae aut sacrae
Purgare flammae. Me petit piaculum, 2310
Placare divos hoc caput solum potest,
Quamvis coactus genitor admisi scelus.
Audite turpem fabulam, exitium mihi,
Quod erubescat civitas et postera
Miretur aetas, militantium probrum, 2315
Noxae parentum. Quid moror, solis pudor?
Virginia blandis litteris, precibus, minis
Tentata saepe. Corde casto restitit,
Furens decemvir Appius per Claudium
Citat ad tribunal. Iure contendit suam, 2320
Domique natam servulam ab Appio petit,
Seu tumidus ira, vidicias medio foro
Dare ausus, eheu! sanguinem libidini
Meum sacravit, fortior patris dolor
Exarsit intus. Virginem hoc cultro, hac manu, 2325
Ut liberarem servitutis a iugo
Volens peremi. Cecidit et casta et mea
OMNES Scelus cruentum!
SICC. Virgini, meam fidem,
Measque vires ultionis vindices
Quoscunque in usus accipe.
OMNES Omnes ibimus 2330
Quocunque duces.
VIRG.. Nil super timeo mihi,
Commilitones. Coniugem Numitoriam
Rapuere fata, caelibem mors reddidit,
Ego peremi filiam ut vivam senex
Coelebs et orbus? Est manus constantiam 2335
Habitura eandem, eripiet Appio suum
Ius insenile corpus, et se quae latet
Venis cruoris portio, intrepide egeram.
Vobis timetur, ego doleo vestras vices,
In quos tyranni exerceant decemviri 2340
Odia furentes. Appius, quorum e sinu
Ad stupra natas rapiat, et iugum grave
Sub servitutis corpora mittet libera,
Virginius utinam cautio sit omnibus!
CIVIS Dum vos querelae flebili retinent sono, 2345
Dum facinus atrox milites fortes stupet,
Urbs tota in armis Appii obsidet domum,
Libidinosos plebs coercet impetus.
Aedes tenentur Appii, e foro Oppius
Collega trepidus fascibus iactis fugit, 2350
Salus nec ulla iam manet decemviros.
Imbelle vulgus liberum volet mori,
Despecta. Queis sunt arma libertas erit,
Et fortiores sint togae gladio truci?
Non perferendum, milites, Quiritibus 2355
Iungenda tela, concidat potentia,
Ruat tyrannis.
SIC. Grata libertas datur,
Si miles audet. Iam favent votis dii.
Effulsit hora Siccii, quo sanguinis
Ius ultionis repetet a decemviris. 2360
Certe cavendum, milites. Frater meus
Iacet in Sabinis, Virginia medio foro.
Iacet cadaver, victima aut libidinis,
Vos dira nuper presserat miseros fames.
Quid ultra fortes continent capulo manus? 2365
Iniuriarum num videteur hoc satis?
VET. Satis nimis, si placet, merita ultio.
Tollantur arma, strenui flectant duces
Vexilla in urbem, filiam ulsiscar tuam.
Cruore fuso crimen Appius luet. 2370
FIL. NUM. Non ulla fraena recipit immodicus furor,
Non cura divum, ratio non mentes regit.
Meum parentem carceris latebrae tenent
Obscuriores, vincula lictor addidit
Spectante Roma libero collo, ah nefas 2375
Inusitatum! Virginiam quod diceret
Suam esse neptem, quo velut ictus fulmine
Saevo decemvir: “I manus, lictor, liga,
Et claude nigro carceris diri specu,
Iniuriarum dum mihi poenas luat.” 2380
Patrem innocentem vinclis exolvite,
Et liberate, milites, civem probum,
Vestrique amantem filius fortes rogat.
OMNES Indigna patimur.
VET. Tollite aquilas, duces.
Efficite citius liber ut Numitorius 2385
Commilitones gratias vobis agat.
CIVIS Fortuna compar Icilium vinctum tenet
Et crux paratur, dira supplicia et fera.
Sunt innocenti praeparata, dicere
Quod ausus esset virginem pactam sibi, 2390
Casteque habendam. Icilius vestras manus,
Vestrum favorem, milites, laesus petit.
SEMP. Haec credet ullus monstra? Quis vidit scelus
Sceleribus addi? Lentus est civis nimis,
Milesque lentus.
VIRG. Vos miser senex rogo, 2395
Liceat inanis gloriam cippi et leves
Habere titulos. Vvulnus inspiciam manu
Factum paterna, busta miserandae unicae
Struxisse liceat.
OMNES Solvat Appius nefas.
FIL. NUM. Toga exuenda est, gladius hic lateri meo 2400
Aptetur atro dum pater specu exeat.
Quid agimus? Aut cur lenta virtus torpuit?
Sit aliqua saltem, milites, securitas.
NUNT. Orant rebelles ponere hos motus patres,
Rogantque lachrymis, ne truces fortes velint 2405
Ciere motus.
VET. Nulla deinceps fortibus
Mandata prosunt, dum decemvir purpuram
Privatus iterum ponat et caput Apii
Gladio rotetur.
NUNT. Si luat Appius scelus
Ponetis arma?
OMNES Horatium unum petimus et Valerium. 2410
Mittantur illi, chara capita militi.
SIC. Mandata ab illis audiemus nos patrum,
Soli movere castra turbida poterunt.
SEMP. Refer hoc habere militem et ferrum et manus.

ACTUS IIII, SCENA ij
ICILIUS, NUMITORIUS

Prolato cadavere.

IC. Crudele vulnus! Vulnus infoelix, novos 2415
Iteras dolores, ah! honor, spes, gloria,
Virginia nuper Icilii. Ah! urget dolor
Clauditque vocem. Truncus hic animos meos
Habuit habetque. Patris hic culter? Manus
Haeccine paterna? Potero tam dirum nefas 2420
Spectare, divi? Roseus en frontis decor
Livore mortis marcet. Has pudor genas
Pridem occupabat virginalis, lurido
Quae nunc colore pallidae. Hi sidus meum
Fuere ocelli, qui stupore ferreo 2425
Clausi latebunt. Labra sidereis notis
Referta nuper, ora melliti soni,
Tacitura longum, perdidere gloriam.
Haec castitatis pectora quae sacrarium
Fuere, lato vulnere et plaga patent. 2430
NUM. Icili, querelas voce flebili cies
Gravasque manes luctibus frustra pios.
Lachrymae facessant, arma grata foeminis
Lamenta cessent, et dolores Appius
Decimvirique sentiant victi tuos. 2435
Pellantur urbe, carcerem aut subeant iube.
Tibi optimates unico tandem favent.
Horatius arma sumpsit et Valerius
Indicia certi iam magistratus gerit,
Iciliumque nominat crebro, ducem 2440
Meritae professus ultionis se fore.
Accepta Icilii nomina in toto foro,
Iusto dolore en ipsa civitas furit.
IC. Videant Quirites Appii saevum nefas,
Monimenta sceleris tota cernat civitas. 2445
Subeamus humeris, sponsa nuper Icili
Haec virgo fuerat, quam sacro meam pater
De more fecit, Coniuges et liberi,
Matres patresque, servi et ingenui simul
Accurrite omnes. Haec libido est Appii. 2450
Videte patulum vulnus, ah! vulnus meo
Natum dolori. Quae dehinc securitas,
Quid tutum in urbe, si liceat astu et dolis
Praeripere sponsas? Vindicate quae prior
Non vidit aetas, providete posteris. 2455
Gaudete steriles, saeva proh foecunditas.
Habuisse crimen liberos posthac erit.
Armate dextras vindices, luat Appius,
Luat decemvir noxiae poenas graves.
Ego primus ibo, ego perentabo tibi, 2460
Virginia, manes sentient Icilium
Ultorem. Adeste, coelites et inferi.

ACTUS IIII, SCENA iij
TURBAE IN FORO

AP. Invade, lictor, turbulentos ocyus.
Etiam, Quirites, arctioribus manus
Constringe vinclis.
LICT. 1 Hae catenae noxiis 2465
Sunt praeparatae manibus, indentur brevi.
LICT. 2 Scelesta turba, en imperant decemviri
Subeatus atrum carcerum. Appius iubet
Vincire dextras.
HOR. Hunc, satelles improbe,
Reverere coetum, stant patres istinc sacri, 2470
Stat alter ordo, plebis hic certi duces
Et optimatum factio. Satis Appius
Bacchatus olim civium est in sanguinem.
Tandem quiescat.
SULP. Hinc recede, perfide.
Aufer secures, fascibus nullus locus. 2475
Immitis, atrox artifex scelerum Appius,
Stuprator, audax, iuris oblitus, deum
Contemptor, unus omnium nomine luat
Poenas, meretur quas furens vis et scelus
Pridem patratum.
LICT. 1 Non decemviris erit 2480
Ius in Quirites? Seditio potentior
Non cedet illi cui senatus cesserat?
LICT. 2 In vincla venies. Appius trahi iubet.
Accipe catenas quas mereris, improbe.
VAL. Si iure certas, sponsio sum Icilii. 2485
Sistam Quiritum concioni dum libet,
Aequumque fuerit. Sin magis vires placent,
Repello vires viribus. Interea truces
Frangam secures ne minetur Appius
Exitia patribus vel probrosum carcerem. 2490
Decemvirales, en, Quirites. hae minae
Fractae iacebunt. Lictor, i, illi nuntia
Nos iure vincere, viribus nec cedere
Nec dignitate nec favore iam impares.
SEMP. Oppi, periclum vos cruentum, ni caves, 2495
Excepiet. Omnis civis occupat forum,
Armata vis est. Appium ad poenam petunt
Voces Quiritum. Liber est Numitorius
Iciliusque vinculis pridem suis
Eunt soluti, concita celeres gradus. 2500
Decemviralis factio penitus ruet
Se opponat unus ni Oppius libidini
Insanientum. Perge, nocitura est mora.
En multitudo concita et tumida et minax
Iam tota Roma paene complevit forum. 2505
OPP. Imperia victa viribus, turbae fremunt.
Cedendum atroci turbini, populi caput.
Quis ille? Fregit qui secures Appii?
Valerium agnosco. Quid sibi voces volunt?
VAL. Suffragiorum censeo Quiritibus 2510
Reddenda iura, in carcerem meritum Appium
Iamiam inferendum. Si minentur caeteri
Collegae eodem reprimentur et modo.
OPP. Loquitur scelestum concio tota Appium,
Agenda monstrent sed vocati iam patres. 2515
HOR. Ego convocandam curiam contenderim.
Haec turbulentae civitati est unica
Requies salusque.
VAL. In curiam propero pede.
Eamus omnes, providendum publicae
Rei est, deesse nec decet populo patres. 2520
FURIA 1 Non commovebis ocyius plebem et patres?
Potius flagellis vis secari noxiis?
Perge execranda, perfida, atrox, impia,
Anima rebellis facibus adigeris meis.
Ni sponte properas, non loqueris, improba? 2525
LUC. Patiare miseram, manium saeve arbiter,
Redire stygios ad lacus Lucretiam
Solitamque Lethen redito me umbris precor.
Nocti profundae redde, ne cogar iterum
Abominandos intueri principes, 2530
Nec me tyranni dede tu licentiae
Libidonosae. Potior infernus mihi
Gravesque poenae gratiores Tartari
Quam aspectu urbis, solis aut superi iubar.
FUR. 2 Haec haec cruenta pinus ardenti pice 2535
Gravata voces exprimet, tua verbere
Lacerabo torto terga ni vertis statim,
Movesque cives. Audiat quaestus tuos
Scelerata Roma, corruat concordia,
Amorque pereat. Nuntius loquere palam. 2540
LUC. Adeste, matres, quas pudor casti movet
Servatus oris, intsita aut decentior
Demissa velat, vitta vel crines ligat,
Adeste. Vestra vos vocat Lucretia,
Regno remissa pallido. Hoc pectus manu 2545
Propria reclusum, dedecus meum et probrum
Quamvis coactae, loquitur. Hoc est vulnere.
Rex ille dirus castitatem laedere
Nil veritus olim. Sed verecundus pudor
Se solvit omni noxia et casto ocyus 2550
Fuso cruore saeculo exemplum fui.
Adeste fortes, iura qui regitis, viri.
Ubi Brutus acer? Aut pater ferro potens?
Ubi favore olim maritus inclytus?
Queis ducibus omnibus corruit potentia 2555
Insanientis et superbi principis?
Tarquinius exul, Porsenae crudelitas
Et clausa Roma rediit a tyrannide.
Nocet esse casta, nuper obscura Styge
Virginia visa, vulneris novi graves 2560
Casus docebat se petitam ab Appio,
Se restitisse fortiter libidini,
Fossum esse pectus patria castum manu.
Par causa nostrae est, exitus precor pares.
Hoc vindicate consules scelus novi, 2565
Novi tribuni protegant rempublicam,
Virginia castae sit comes Lucretiae.
Monuisse satis est. Tartarum rursus peto.

ACTUS IIII, SCENA iiij
TRIBUNI, SENATUS, LEGATIO

IC. Aequum est profecto, iura reddantur suis
Erepta pridem civibus, redeant novi 2570
Plebis tribuni, quosque praesidium unicum
Habuistis olim et aequitatis arbitros
Habeatis iterum. Pontifex, tuum est aves
Inspicere, voce seu futura nuntiant
Et consulentes oscines cantu iuvent, 2575
Sive augurantur praepetes volatibus.
Comitiorum iura pontificem penes,
Tu regito dubios, tu vocato in Martium
Campum Quirites. Sint magistratus sacri.
FUR. Dissentionum me movent pericula 2580
Misere labantis publicae moles rui
Impellit animos, Icili. Afflictis petam
Rebus salutem, thure placabo deos
Affusus aris, vota concipiam pia.
Et quia Quirites consules reddi volunt, 2585
Et sibi tribunos imus ordo postulat,
Comitiorum Martio in Campo diem
Renuntiabo. Tu arce summa fulgida
Vexilla fige, dent tubae claros sonos,
Sint reliquae curae coelitibus.
LICTOR 1 Capitolium 2590
Ascendam ut ista clara pacificis notis
Vexilla civis videat.
LICTOR 2 Ego in ovilia
Cogam Quirites, libera ut suffragia
Et iam sepulta campus exhibeat novus.
LICT. 1 Vocant Quirites septa.
NUMITORIUS Te campus vocat. 2595
Praecede ductor, pontifiex. Multus precor
Addicat ales, renovet et populus duces
Ductore Furio. Perge, venerandum caput,
Fulmen sinistrum et oscines observa aves.
Tonitruque laevo sortifer campus vacet, 2600
Tremore terrae.
FUR. Fiet ut divi iubent.
OP. Immite facinus. Turbida, furens et minax
Bacchatur urbe factio. Decemviros
Abominantur unius omnes noxia.
Remedia gravibus ferte vos sententiis, 2605
Propere vocetur pontifex.
LICT. 1 Furius adest.
HORATIUS Te poscit istud, pontifex, negotium,
Solus quietem tu potes populo dare
Insanienti. Religio nam turbidos
Sedare sola poterit et metus deum. 2610
FUR. Consulere divos praeparabam Martio
In campo, honores caperet ut rursum suos
Plebis tribunus. Unica haec pacis via.
SP. OPP. Commota ne sint castra †veh† metuo nimis
Ne militare vulgus in duces suos 2615
Nudaret enses. Appii facinus novum
Petat ultionem, Virginius est omnibus
Charus, paternum nomen et recens dolor
Obsequia forsan ruperit, gravi huic malo
Est providendum.
VALERIUS Sit meum hoc negotium. 2620
Adibo castra, commovebo milites
Servent in hostes odia, sint ducibus suis
Rite obsequentes. Sit comes modo Horatius
Frangam rebelles impetus, pacem dabo.
HOR. Me nulla in istis arguet lentum dies, 2625
Quocunque sors impulerit, ero coepti comes.
SP. OPP. Valete, populi gloria et patrum iubar.
Reprimite motus. Vota sint concordia.
HOR. ET VAL. Valete, patres.
SP. OPP. Magnus opprimit metus.
Forte expediret hic manere Horatium 2630
Valeriumque, qui furorem concitum
Reprimere possint plebis.
SP. TARPEIUSId curae meae
Committite, patres. Iulius comes mihi
Sit consularis, et meum cingat latus
Sulpitius, altae quem secures nobilem 2635
Fecere pridem. Castra contendam celer,
Extinguam et indignationis impetus.
Docebo militem officia. Id Horatio
Valerioque auctoribus vobis feram,
Legationem me priorem poscere, 2640
Si nil perfectum, nec movent minae aut preces
Durum senatus militem, isti tendere
Poterunt, faventes si manus addant dii.
SP. OPP. Ratum esto, Tarpei, sit tua haec provincia.
VIRGINIUS (ad milites) Quid lentus aura vescor aetherea amplius, 2645
Commilitones? Causa quae vitam facit
Seni expetendam coelibi, orbato patri?
Commune non vos commovet periculum?
Et militares ulterius turmae ferent
In misera inultum capita grassari Appium? 2650
VET. Non perferemus hoc nefas. Antonius
Fuso expiabit sanguine, et decemviri
Reliqui ruinam sentient omnes parem.
Sicci, cruorem fratis occisi datur
Iam vindicare. Vincla habeat Antonius 2655
Eadem manebunt fata collegas graves.
SICC. Scelerate ductor, fratris has manes mei
Indunt catenas dexterae, retrahis manum?
Tibi praeparati compedes et vincula,
Aut gladius iste.
ANT. Quod miser admisi scelus? 2660
SEMP. Tibi laesa libertas catenas indidit,
Collega te funestus Appius neci
Tradit cruentae.
SICC. Sequere me, dux perfide.
VET. Utinam scelestos Veturius decemviros
Teneret omnes ut tenet iam Antonium, 2665
Rueret potestas illicta! Sed quid agimus?
Vexilla terrae fixa, miles, eleva,
Tollantur aquilae. Nos Aventinus manet.
Clangore, tubicen, signa da pronuntio.
Annon Aventinus placet mons classibus 2670
Implendis istis?
SEMP. Signa praefero lubens.
SICC. Bene est, eamus. Sitio sanguinem Appii.
VET. En destinatus militi et castris patet
Mons occupandus. En Aventini iuga,
Faxo hodie honorem Virginiae tumuli ferat. 2675
VIRG. Grates rependant caelites factis pares,
Commilitones. Virginius erit iterum
Redivivus isto munere, et rursus gravem
Ponet senectam. Manibus erit filiae
Satis interemptae si ultionem senserit, 2680
Decemvirali factione perdita
Si restituta sancta libertas erit
Virtute vestra, comite miserando patre.
SP. TARP. Mittit senatus, milites, qui interroget
Cuius sequuti iussa signa tollere 2685
Ausi estis, urbem petere quis suasit ducum.
Promissa ducibus haec fides? Tentoria
Tua deseruntur? Quid sibi iste vult globus?
Qui includit urbem? Cur Aventinus sonat
Strepitu furentum? Armata cur haec factio 2690
Romae minatur, quae experiri est aequius
Hostem rebellem? Tela sic fortes agent
In viscera patriae? Precor hic sedat furor
Redeatque ratio. Veturi, quae mens tibi?
Ecquid videtur, Sicci? An hoc Sempronio 2695
Potest placere? Nemo respondet mihi,
Siletis omnes? Verba desunt omnibus.
OMNES Valerium nos petimus atque Horatium.
Mittantur illi.
SP. TARP Milites, Valerium
Horatiumque iam iubebit pergere 2700
Ad vos senatus. Vos amant, colunt patres.
Cavete ne vos insolens audacia
Temeritasque aut ira praecipites agat.
Satis hoc monere est. Vos valete, dum duces
Veniant petiti. Tela condantur precor. 2705

ACTUS IV, SCENA v
EXERCITUS ROMANUS, SENATUS, APPIUS, OPPIUS, HORATIUS, VALERIUS, TARPEIUS, SULPITIUS, FILIUS NUMITORII

VIRG. Formido magna rebus in parvis subest,
Commilitones. Nupera haec legatio
Trepidatioque monstrat eventu gravi
Quam multitudo facile vindicatur ferox
Caritura ducibus. Forsan haud inutili 2710
Sermone quisquam rettulit quid facto opus.
Responsa casus talia attamen dedit,
Non vera virtus, consilia non bellica,
Consensus unus esse debet omnium,
Si quid reposcat publicum periculum. 2715
Ego militares suaserim castris decem
Fieri tribunos, summa quos penes siet
Quidquid gerendum est. Imperia ab illis decem
Petita sunto.
VET. Virgini, te unum penes
Decus esto tantum.
SEMP. Virgini, hoc debet tuo 2620
Miles labori.
SICC. Virgini, hoc esto ratum,
Dux esto nobis.
VIRG. Dum miser, infoelix ego?
OMNES Te castra poscunt, Virgini, ducem sibi.
VIRG. Affectus ille, milites, gratus mihi
Et promptus animus. Gratulor vester favor 2725
Quod destinarit Virginium tantae mei
Veluti capacem, maximas grates ago.
Sed nullum honorem filiae extinctae dolor
Patitur parentem gerere, me domesticus
Luctus coercet, publicam provinciam 2730
Prohibet obire nata miserandum senem.
Quicquamne laetum aut gloriosum sit mihi
Post vulnus istud? Post cruentatas manus?
Post cultrum adactum virginali pectore?
Post purioris sanguinis fluxum mei? 2735
Deinde par non esset hunc quem proxime
Invidia spectat sic praeesse caeteris.
Commilitones, eligite alios duces.
Ego sim laborum particeps, coepti comes.
Nil ultra remoror fata, sic liceat mori. 2740
SP. OP. (in senatu) Quae gesta castris, si placet, Spuri, refer .
Deserta repetunt signa nostri milites,
An durat ira?
SP. TARP. Rupta spes concordiae.
Nonulla monita miles aut preces capit,
Poscunt te, Horati, res gerendae promptius, 2745
Et te, Valeri, militum vulgus petit.
VAL. In castra non Valerius iturus prius
Quam ponat arma factio impotentium
Decemvirorum. Fascibus tu cedito,
Oppi, superbis, exuatur purpura, 2750
Redeunt honores annui. Valerius
Obsequia, patres, non labores abnuit.
OPP. Ut ego secures ponam? Et istis fascibus
Cariturus ibo? Nulla privatum dies
Spurium videbit Oppium donec sacra 2755
Firmata iura, legis et latae tenor
Absolvat omni nos magistratu decem.
HOR. Si non volentes, at coacti purpuras
Ponetis istas, omnibus ordinibus graves.
Interrogo vos iura dicturi quibus 276
Estis deinceps? Vastitas medio foro
Et solitudo loquitur invisos palam
Vos esse populo. Vel ruet respublica,
Vertenda ferro civitas aut sanguine,
Ni summi honoris purpuram deponitis. 2765
APP. Quod Roma merito contulit pridem Appio
Non ponet unquam. In ordinem haud aequum foret
Cogi sacratos legibus decemviros
Nisi lege scripta, et edita, et plebi data.
FILIUS NUMITORII Vos nulla cura publicae mordet rei 2770
Dissentienti dum patres, sententia
Seritis inani iurgia alterni metu.
Decem crearunt iam tribunos milites,
Auctore coepti Virgini tanti ac duce
Antoniumque vinculis stictum tenet, 2775
Sed nec Sabino militi ira mitior,
Totidem tribunos Icilio legit duce,
Constantiamque ne putetis defore.
Iam monte sacro collocant tentoria,
De more patrum, Incendium, gladios, faces, 2780
Et dira quaeque iam minantur turbidi.
Quid esse tutum civitate interrogant
Possit Latina, si furenter improbi
Satiare pergant sic suam libidinem,
Miserisque tandem sancta libertas perit? 2785
Si inane nomen castitatis? Consules
Pridem abrogati? Virginia busto et caret
Caritura longum, ni iuvetis? Tu, caput,
Appi, malorum —
APP. Nosco Numitorii
Stirpem nefandam. Colluvies an infima 2790
Plebisque portio sordidae lacessere
Audes potentes?
FIL NUM. Sit mihi quamvis genus
Humile parentum, stemma nec clarum meos
Ornet penates, pegma quamvis atrium
Non decoret ullum, est attamen reipublicae 2795
Parens amator, nulla libertas duce
Meo parente concidit, nulla et suo
Timuit pudori virgo, non patres gemunt,
Eversa non flet civitas, Numitorium
Non castra damnant. Ultimus capit hunc locus 2800
In urbe, fateor, nec tamen vobis licet
Calcare plebem.
SP. TARP. Nos carere possumus
Citius potenti consule et decemviro
Quam tribunis. Censeo ego purpuram
Iamiam exuendam, censeo hoc reipublicae 2805
Dandum quieti.
OPP., APP. Non carebo fascibus,
Non exuetur trabea.
VAL. Consensus patrum
Et civitatis unica afflictae quies,
Concorsque clamor ordinum omnium iubet
Vos esse posthac non decemviros. Sacra 2810
Tollatur ista quae potestas cesserat.
APP. , OPP. Privatos ut nos cogat invitos patres?
Non perferemus.
SULP. Perferitis, improbi,
Si iura vobis spreta, si nec civium
Affectus angit, ni volentes ceditis. 2815
Viribus agendum est.
HOR. Viribus liceat agi!
SULP. Maligna capita, an exuetis purpuram?
APP. Non fiet istud Appio vivo nefas.
OPP. Non fiet istud Oppio vivo nefas.
SULP. Fiet profecto. Accense, mandato patrum, 2820
Invade turbidum Appium et simul Oppium
Rapito a curili, vinculis onera manus,
In Tullianum ducito, iubent patres. v
TARP., HOR., VAL. Ducantur illi, lictor, obstantes rape.
LICT. 1 Sunt vincla manibus praeparata haec Appii. 2825
LICT. 2 Frustra minaris, vincula haec sunt Oppii.
OPP., APP. O dira rabies! Perduelles improbos!
SULP. Amissa nuper reddita sunt Quiritibus
Sua iura, patres. Iam videndum Martio
Campo quid actum, an alites addixerint 2830
Fascesque consul et tribunus sumpserint.
Tu gloriosi chara progenies patris,
Invisa septa, Furius huc suffragia
Referat iubeto, et esse sollicitos patres
Quid turbulentum sistat hunc urbis statum, 2835
FIL. NUM. Paratus ibo, nuntiabo sedulus
Quae sunt agenda.
VAL. Castra quo nam essent statu
Quam scire gratum!
SULP. Qui in Sabinis milites
Sub signa ierunt Icilii, sed Thusculos
Quae legio campos tenuerat habet ducem 2840
Virginium, et omnes monte iam sacro sedent
Ut iam monebat filius Numitorii.
Comperta sunt haec testibus aliis mihi.

ACTUS IIII, SCENA vj

CONSULATUS FORMULA, TRIBUNATUS s

FIL. NUM, Furi, quid actum te patres interrogant,
An consularis dignitas sit reddita? 2845
Divi tribunis num secundi addixerint?
Decemviratus abrogatus interit?
Centum secures civitas nec iam timet.
FUR. Favere divi, consules suffragia
Tulere nuper legitima, rursus capit 2850
Suos tribunos Roma. Sed Valerium
Horatiumque ferre vicinos gradus
Aspicio. Gratum est, hic creati consules.
HOR. Omina peracta, pontifex campo redit
Habetque Roma consules iterum novos. 2855
VAL. Sacrate mystes, quid velint loquere dii.
FUR. Dii consulari Horatium et Valerium
En dignitate insigniunt, fasces precor
Faustos levate. Vos creat ovilia,
Sibique Roma laeta consules petit. 2860
VAL. Curabo ne quid sit deinceps noxium,
Erepta pridem iura restituam lubens,
Volens, Quirites. Testibus superis, palam
Audite cives, charior capite meo
Futura semper consuli respublica. 2865
HOR. Me septa, populus me creat faventior
Caput supremum publicae alterum rei?
Gerenda posthac fausta sint, precor deos,
Summumque patrem coelitum testor Iovem
Et vos, Quirites, nulla privatae rei 2870
Me distinebit cura factum consulem.
FUR. Bene est, supremae vos potestates iuvent.
Boni valete consules.
HOR. Furi, vale.
Praecede, lictor, ordinanda civitas,
Praestanda misero Virginio legum ultio. 2875
VIRG. Clausi tenebris carceris decemviri
Latitant scelesti, persequamur strenui
Diri ultionem criminis.
NUM. Numitorio
Quam grata, frater, nuntias! Quam me iuvat
Superesse, cernam quo decemviri caput 2880
Medio amputari vel foro vel carcere,
Trahi in profundum gurgitem unco Tybridis.
Sed ecce Furius. Quid, Furi, tu laetior
Nunc ominaris? Quos magistratus habent
Rursum Quirites? Qui tribuni sunt sacri? 2885
FUR. Valerius iam consul atque Horatius
Renuntiatus, quod bonum et faustum siet,
Iciliumque et Virginium et Numitorium
Urbs laeta poscit, vos tribunos plebs creat.
IC. Ego sim tribunus? Tanto honore Icilius 2890
Dignus videtur, me Quirites eligunt?
Legitima sanctum me magistratum creant
Suffragiorum iura? Plebis hic favor
Tenebit arctis Icilium vinctum notis,
Me nulla posthac arguet immemorem dies. 2895
Salve, beata purpura, libertas redi
Amissa pridem. Faxo sint tuta omnia.
Habere fasces me Quirites sentiant
In publicum usum, publica in compendia.
VIRG. Ergo gerendus denuo est honor seni? 2900
Misero parenti fascium haec insignia
Levanda, et humeris induenda purpura?
Non ego recuso, si indiget respublica.
Virginius omni tempore se civem geret.
Accense, profer purpuram, gladio latus 2905
Hoc liberetur. Testor aeternos deos
Non nisi modeste fascibus usurum meis,
In singulorum et omnium Romae ordinum
Pacem et quietem.
NUM. Lictor, huc fer purpuram,
Humero senili quae induenda, cum petat 2910
Me sibi tribunum Roma. Cum tremulae manus
Nulla arma capiant, gladius hic latere meo
Eat solutus. Tu, supreme Iuppiter,
Moderator orbis, magne Mars urbis parens,
Et Vesta mater, indiges tu Romule 2915
Adeste testes, fascibus Numitorii
Nihil gerendum quod nocere publicae
Causa reique possit. Hoc satis est palam.
C. SICC. Docere poterat iste mons constantiam
Plebis Latinae. Foenus hic periculum 2920
Creavit ingens, avus hic fasces meus
Sumpsit tribunus, tecta libertas fuit
Plebeia, fracta consulum impotentia
Et optimatum succubuit victus furor.
Avus neptem se sequentem strenue 2925
Pari videbit dignitatis culmine.
Testor superna numina et ante caeteros
Iovem potentem, et conditorem principem,
Subsidia plebis me futurum, fascibus
Utilitatem petere sumptis publicam. 2930
Si fallo, divi, purpura haec qua vestior
Sit mihi pudori, fulmen ad manes caput
Detrudat istud, pereat et Sicinius.
FUR. Merita tribunis sit precor foelicitas.
VIRG. Stimulat cruentum crimen et sanguis meae 2935
Inerrat oculis, et rapit noctis patri
Misero quietem atrocitas, et perfidi
Memoria sceleris. Unicam occidi parens,
Una ultionem expectat a misero patre.
Umbrae cruentae heu innocentis unicae 2940
Campi beati, debiti virtutibus,
Heroidasque laeta comitaris pias,
Persephona castos et dolores allevat,
Seu nondum avara portitor vexit rate, 2945
Sed sola inerras tu litus maestae Stygis,
Pater ultionem dum parat mortis tuae,
Adesto placida. Dabitur en tibi ultio,
Spectante Roma quam requirit castitas,
Quam promeretur impii scelus Appii. 2950
NUM. Animose, lictor, Claudium invade ocyus,
Iniicito capto vincla, et atro carcere
Include maestum, dum tribuni iusserint
Prodire rursus. Castra fac Antonius
Linquat, foroque purpuram hic ponat suam, 2955
Non iam rebellis.
LICT. Imperata persequar.
CLAUD. Me fama trepidum terret, hinc exercitus
Audio tumultus concitati turbidos.
Ferus inde senior occupat Numitorius
Sermone crebro milites. Hinc Icilii 2960
Strepunt favores altera castra, et impium
Clamore grato nomen inferunt polo.
Et modo — Sed omen caelites pellant procul.
Medio senatu raptus Appius et comes
Illi decemvir Oppius sub carceris 2965
Heu! Tulliani iussus occludi specu,
Causas timoris Claudio misero dedit.
Sed rumor isto deterior aures meas
Implevit, esse legitimis suffragiis
Novos creatos consules. Valerii 2970
Horatiique nomen auditum grave,
Inimica capita ah! Appio, invisi, improbi,
Hostes maligni. At esto, sint hi consules,
Plebeia forsan praesidia praesto mihi.
Sed erro demens. Pontifex medio foro 2975
Superbum Icilium, Virginium fortissimum
Cautumque nominavit, ah! Numitorium
Plebis tribunos. Aut maligna haec ingerit
Mendaxque fama, certa vel mors me manet
Et turpe fatum. Certa sed praesagia 2980
Infaustitatis ultimae sunt Claudio.
Fugiam minacis impetum periculi
Ubi omne Romae nomen ignotum siet.
<LICT.> Scelerate Claudi, siste, tibi vadimonium
Dicunt tribuni. Sequere ni mavis trahi. 2985
CLAUD. Sequor imperantem. lictor ah! lictor bone,
Expone quem res civicae et castrensiae
Habuere finem, penitus an decemviri
Exterminati? An Appium comite Oppio
Claudunt tenebrae carceris? Quinam novi 2990
Plebis tribuni?
LICT. Vincla dicent haec tibi.
Sequere, sceleste.
CLAUD. Supplicia non deprecor,
Sed liceat urbis noscere infausto statum.
LICT. Cras te docebunt rostra.
CLAUD. Vae! Claudi miser,
Infauste Claudi, grata libertas vale. 2995
Subeunde squallor carceris salve, meis
Criminibus olim debiti et libidini.
Est aliqua superis cura mortalis rei.

Perge ad actum quintum et ultimum