Tessera caerulea - commentariolum.Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis — translatio.
MAMILIUS
Exercitus hostilis.
MAM. Res nulla maior, nulla gloriosior,
Commilitones, patribus nostris dies1355
Effulsit olim, viribus quando meis
Inimica castra caesa sunt, latebras suas
Inermis hostis petiit, et negat sibi
Salutem in armis. Urbe trepidantes senes,
Imbelle vulgus, foeminae ac pueri gemunt.
Potior sepulchri cura quam famae datur.
Iamiam opprimentur.
OMNES
MAM. Direpta spolia dividantur ocyus,
Monimenta nostris quae futura posteris
Aetas loquatur omnia. Istud, Lentule,
Virtutis acre symbolum meritus cape,
Thoraca duplicem laminisque nobilem.
Pulville, fortis praemium cape dexterae,
Galeam nitentem. Te corona laurea
Castrensis ornet, cui solens irrumpere,
Venulei, in hostes impetus primo fuit.
Securis ista, Volsce, te dignum manet,
Nuper ferebat quam ferox Veturius.
Nobilitet ensis te, Sorane, belliger
Antonianus. Algide, armillas habe
Phalerasque adeptae faeminis imbellibus.
Si qua alia praeda, vestis aut auro illita,
Radiata gemmis purpura aut massae graves
Fulvi metalli, vel cathenis fortibus
Turba implicata, sortis arbitrio duci
Cedat. Tu in urnam aut cassidem hos talos iace.
LENTULUS Tanta ergo praeda sit penes duces tuos?
Opima spolia dividantur omnibus,
Abstineat unus ut tamen Mamilius
Praeda occupata et exuviis hostilibus?
Et quem labores anxii et curae graves
Exercuerunt unicus solatiis
Careat, trophaeis bellicis exercitu
Gaudente toto, nulla habeas tu praemia?
Certe hoc iniquum nec ferendum, milites.
Sit Thusculani quidquid ereptum est ducis
Qui rexit omnes, omnibus hic esto prior.
PULVILLUS Quodcunque restat, cedat id totum tibi
Oramus omneis, armae si quae sunt super.
Captae secures fascibus iunctae suis,
Enses cruenti, cassis aut auro gravi
Caelata, fractis curribus captae rotae,
Appensa adornant, Thusculane. Et tua atria
Figantur altis postibus quo saecula
Noscant futura haec capta victis hostibus,
Elogia nec non digna Pulvillo dies
Ostendat olim sera, et oculis ingerat.
VENULEIUS Satis est corona Venuleio praemium
Imposita capiti Thusculani quae manu,
Metalla fulva superat et massas graves
Quascunque Phoebus ortus e caelo videt,
Quascunque condens gurgite hesperio rotas
Prospectat alto. Laurus aeternum virens
Loquetur hostem dextera fusum mea,
Tuoque ductu, Mamili. Hoc satis est mihi.
Contemno vulgus quas opes libidine
Malesanus optat perdita, plebecula
Miretur ista. Gloriam et laudem inclytam
Si saecla tribuant postera nec nomen meum
Oblivionis condet obscuro specu,
Nil ultra divos deprecor, Caeteri habeant
Instabile subita falce quae tempus metat.
VOLSCIUS Quam me securis capta Romula praelio
Iuvat, laboris dona quae Mamilius
Mei rependit! Non quod aureo Tagus
Devolvit amne, non Hydaspes gemmeas
Trahens arenas, Lydia non quicquid sinu
Fovet beato, stagna quas celant opes,
Mutare cupiam. Strenui dignam duce
Credent nepotes hanc securim, quam mei
Ferent penates. Si quid in praeda est super.
Id Thusculano cedat omne censeo.
SORANUS Laetitia duplex pectus occupat meum,
Duplex Soranum causa laetari iubet,
Quod stratus hostis viribus cecidit tuis
Et terga vertit turpiter, pridem novas
Molitus arteis, insidias, astus, dolos
Fugaret ut nos sedibus de patriis,
Nostrosque in urbem caelites traheret suam,
Tum quod me honore, Thusculane, maxime
Dignaris isto, dum decemviri iubes
Capere Soranum spolia, gratulor mihi
Operamque fortem spondeo acri praelio,
Hostili et ensem sanguine intingam brevi.
ALGIDUS Utinam liceret, Thusculane, gratias
Retulisse meritas, quod decoris praecipis
Niteris phaleris Algidum. Sed tu nimis
Qui liberali cuncta distribuis manu
Tibique servas gloriam praeter nihil,
Quin potius aliquas aut opes bello gravi
Tuaque partas dextera aut spolia capis
Hostibus adempta? Particeps periculi
Severioris particeps sit commodi.
MAM. Opulenta praeda est gloriam ac laudem a suis
Meruisse ducibus et salutem perditae
Dedisse patriae, civibus requiem, hostium
Repulisse turmas, alia nil moror bona.
Sed insequendus hostis aut vos altera
Cura remoratur? Dicite hic sententias.
LENT. Pax ulla placeat, ni prius sit funditus
Eversa Roma? Tela iampridem mea
Sitiunt cruores, strage cooperto hostica
Equitare campo libeat et fuso pedes
Mersare totos sanguine.
PULVL.
Spectaculo isto quam iuvat, cadavera
Calcare strata, morte in ipsa lumina
Torva intueri! Moenibus restat timor
Ipsis supremus. Quid moramur? Corruant,
Ut me sonorae clangor oblectat tubae.
VEN. Non fugio trepidus bella, nec praecordia
Sanguis pererrat frigidus, nec hosticas
Timeo catervas, Thusculane belliger,
Meticulosus sed saluti consulo
Patriae. Tuaeque dignitati quam velim
Cautum esse! Certo servitus si foedere
Posset repelli, suadeo pacem bonam
Ineamus ultro. Ambigua belli est alea,
Et saepe victor ultimum victus fuit.
Sors saepe dubias mobilis mutat vices,
Vastantur agri, coniuges ac liberi
Tolerare saevae damna coguntur rotae.
Satius quietos vivere et partis frui
Quam semper arma ferre titubanti statu.
VOL. Procul absit omen. Nulla pax, me iudice,
Tribuenda victis. Dum meos regit calor
Vitalis artus, Romuli gentem truci
Sectabor odio, tela nec ponam manu
Dum tota Roma pereat et fiat cinis.
Idemque vitam finiet et odia dies
Proinde iniqua servitutis factio
Sub pace latitans exulet, sonent tubae.
Armata dextra militis pacem negat.
SOR. Te miror unum, Venulei, qui strenuus
Patriae salutem et dignitatem dimicans
Texisti in armis nuper, ad pacem trahi.
Fortase nescis perfidos gentis animos.
Infida pacta, fraus, doli, astus, cortice
Latitant sub isto, vipera hoc sub gramine.
Pax nulla nisi quam gladius hic dabit placet.
ALG. Mihi pax petenda, potior et bello foret.
Revocant amatae coniuges tandem viros,
Patres reposcunt liberi, et diutinum
Bellum execrantur. Hostis at superbior
Resumet animos, si petantur foedera.
VEN. Ergo ire lubitum? Sanior sententia
Non pondus ullum, non suas vires habet?
Ne Nemesis instet sera deprecor deos,
Obstabo votis non ego concordibus,
Nec me retardat aut timor aut periculum.
Ego ductor ibo primus et signa inferam.
MEM. Fac velle pacem Thusculanum, ad foedera
Quis flectet animos efferos? Quis promptior
Patres adibit et voluntatis meae
Exponet acta dum calent gladio manus?
VEN. Ego sum paratus ire, patribus feram
Mandata pacis placida.
OMNES
VEN. Ponenda tandem tela.
OMNES
VEN. Damnosa saepe bella.
OMNES
VEN. Habenda cura est coniugum.
OMNES
Securiores.
VEN.
Timenda diva est. Saepe quos pressit fovet
Victosque relevat.
OMNES
VEN. Vastantur agri patrii.
OMNES
MAM. Sed et ergo fixum Martis eventum sequi,
Premere fugaces. Signa tu pronuntia,
Tubicem. Ad arma, Roma funditus ruat.
Procedo ductor, et sequuturis viam
Aperio primus.
OMNES
MAM. En Roma turres elevat et arces procul
Tollit minaces. Figite hic tentoria.
ACTUS III, SCENA ij
FUR. 1 Virginia laqueis implicata iam meis
FURIAE, IUDICIUM APPII, SENATUS, CLAUDIUS, NUTRIX, NUMITORIUS, VIRGINIA, ICILIUS
Tenetur arcte, sponsus atque avunculus
Iunctique amici mente lyphata foro
Toto vagantur, imporbant factum Appii,
Et execrantur Claudii frustra nefas.
Haec taeda flammas subdidit, lictor trahet
Puellam, et omnes admovebit impetus.
Vindex sequetur Claudius, Icilius suas
Opponet iras turbidus. Motus seram
Diros, cruentos.
FUR. 2
Libidinosi pectus accendam face.
Negabo requiem, dignitatis exuet
Gradus. Honoris immemor sui palam
Aget actoris ipse fabulam quam omnes scient
Excogitatum ab Appio, miserum patrem
Castris reducam. Quid moramur? Appius
Iam iura reddit.
FUR. 1.
Agita furentem promptior decemvirum.
Ego concitabo vulgus.
FUR. 2
Miscere turbam quae venit quam me iuvat
CLAUD. Venies coacta, nec remittam servulam,
Nec pretia capiam. Servula est, Icili, mea.
IC. Virginia sponsa est Icilli, impuras manus
Demitte, leno, neve tactu noxio
Viola pudicam.
NUM.
Eripere patrum liberos complexibus
Sponsisque nuptas.
NUT.
Teneam dum alumnam.
VA.
Effugit omnis anxio, in terram ruo,
Infausta morior.
CLAUD.
Decemviralem? En Appius iudex sedet.
Non ulla vis est, iura te faciunt meam.
LICT. Decresce, turba. Vindicem da, Appi, manum.
APP. Insuetum en aliquid? Ecquid est negotii
Tanto gerendum turbine et tanto impetu?
ADVOCATUS VIRGINAE Iniuriarum Claudius paenas luat
Qui civis audet filiam in forum manu
Trahere impudenti. Penitus ignotum prius
Est civitati facinus e sponsi sinu
Rapuisse nuptam, filiam e patris domo.
Vestrum est mederi pessimo exemplo, patres.
Cohibete scurrae perditi libidinem,
Redditeque honestae virginis tutum decus.
Tectum pudorem esse interest reipublicae.
Prohibete raptum liberi quies sunt patres,
Totam retexam si placet tragoediam
Oculisque vestris facinus aperiam novum.
ADVOCATUS CLAUDII Tuum tribunal Claudius laesus petit.
Romanus ille Claudius civis vocat
Leges Quiritum, vidicat servam suam
Suisque natam in aedibus. Ablatam sibi
Iniuriosa temporis longi mora
De more poscit. Iura nuper condita,
Leges petitae, quae remotis gentibus
Istos in usus pondus obtineant suum:
Furtiva dominum res sequatur. Reddite
Ancillam hero, vos vindicias civis rogat.
ADV. VIRG. Conficta, patres, fabula est. Ipsa artifex
Atrox libido. Virgo pacta est Icilio
Qui assertor adstat, mater infausto patri
Erepta pridem hanc educavit liberam.
Scit ista Numitorius, praestat fidem,
Et ipsa nutrix testis et sacra lustrica.
Iurabit istud tota Virginii domus.
Quid? Quid parentis nomen absentis, patres,
Prodesse debet filiae, republicae
Quem causa longe distinet proprio lare,
Suae salutis prodigus, qui vos colit
Tenditque in hostes immemor periculi.
Non esset aequum dimicare pro unica.
Salte date dies aliquot e castris pater
Ut evocatur. Non nocet causae mora,
Proinde res sit integra in adventum patris.
Virginius aderit antequam triplici rotam
Abscondet orbe Cynthius, tempus breve.
At si vocatus deserat vadimonium
Tum iure pleno serva cedat Claudio.
NUT. Non cedet ista Claudio, fremat licet
Et Roma tota saeviat defendam anus.
NUM. Videte caute mente, conscripti patres,
Nequid tumultus urbe commota insolens
Moveat puellae raptus et turbae foro
Oriantur. Ista res petit prudentiam.
Differte totum, si placet, negotium
Dum castra genitor deserens veniat domum.
Tum lege patria virgo vel cedet patri
Vel asserentis testibus bonis erit.
APP. Negotium grave. Quid videtur dicite.
VALERIUS Perplexa res est, nec priori saeculo
Audita, patres, virginem e sponsi sinu
Rapi ad tribunal. Res me habet nova anxium.
Virginius edicto vocetur et domum
Quam trina solis orbita exhibeat diem
Venia vocatus ut periclum filiae
Pepulisse praesens possit, aut haec Claudii
Sit vindicantis. Nam nefas foret patre
Absente quicquam in hoc agi. Sic censeo.
HORATIUS Interrogandam censeo virgunculuam
Num signa dederit mater in vivis agens
Iampridem amoris frigidi, quasi non suum
Partum educaret et parum mente anxia
Prospiceret illi, sed marito subdola
Placitura ab alia caperet ut faceret patrem,
Ut orbitati sic mederetur suae,
An vero constans fuerit et amor et fides
Qualis benignae matris effectus decet.
VA. Hei mihi! Dolores quaestio meos novat.
Me lacte fovit illa materni uberis,
Haec me putabat mentis afflictae bonum.
Ego una requies, ego senectutis mora,
Me solam amabat, me petebat unicam,
Unam vocabat filiam, decus suum,
Me spem futuram generis et lumen domus.
Ego morientis lumina occlusi manu,
Deposuit isto spiritus mater sinu
Tandem supremos, oscula excepi ultima.
Testare, genetrix sancta, me esse filiam.
FURIUS Leges repugnant, iura sacrorum negant,
Nec patiar istam sic rapi e sponsi sinu
Domove patris. Pontifex veto nefas.
Dii vindicabunt impias sententias,
Appi. Proinde providendum cautius
Ne laesa raptu numina in caput tuum
Vertant procellam quae minatur omnibus.
Pater vocetur, adiuvet qui filiam
TARPEIUS
Civisque nupta absente non debet patre
Discrimen istud sic subire. Censeo
Patrem vocandum.
OPPIUS
Nobis minatur, pendet edictum tuo
Audire ab ore. Ni placet, ferrum et faces
Crudelitati cogitat iam opponere,
Bellua tribunos centiceps suos petit
Rostris reduci. Tempus elapsum est, novae
Res apparantur. Mente ni cauta caves,
Decemviralis corruit potentia
Et exeundae purpurae in medio foro.
Rationis usum mobiles animi negant,
Maligna populi capita. Patrem censeo
Domum vocandum, mitte qui a castris citet.
Moneat pericli filiae quam vindicant
Leges Quiritum. Sana sic sententia
Praesente patre et testibus censebitur.
APP. Dilationem vindiciis vultis dari?
OMNES Pater vocetur crastino atque adsit die.
APP. Nec turbulentos patiar ulterius foro
Ciere motus, patrio dabo nomini
Quodcumque Icilius et Numitorius petunt.
Non ulla dicam iura. Tu quaeso diem
Petere insequentem vindicari virginem.
Tuoque iure cede, ne fiat dolus.
Tua esto, Claudi, virginis custodia.
IC. Inane nomen lictor est Appi mihi,
Nec submovebis voce sola Icilium.
Ferro tibi opus est ut feras tacitum scelus
Quod vis latere. Virginem hanc dudum pater
Castam et pudicam , liberam et civem et suam
Dedit petenti Virginius, et virginem,
Quidquid mineris, ducet Icilius domum.
Proinde socia turba lictores suos
Concedat omnes.Tu furens et turbidus
Iube secures expediri promptius
Decemvirales, et tuos satellites
Lacerare tergum Icilii. Ictus audiat,
Videatque tota civitas, et quae fremit
Astatque cellae multitudo mobilis.
Nostro cruore gaudeas, virgae sonent,
Ruptaque largus pelle sanguis effluat,
Vellantur artus, ossa nuda concrepent,
Consumat omne robur Appii furor,
Irae minaeque detonent, nunquam tamen
Extra penates permanebit haec patris,
Non si tribunis unico solatio
Careamus, et si nostra libertas ruit,
Nec provocare fas habetur amplius.
Non si tyrannis sustulit potentiam
Plebis priorem, in liberos nostros erunt
Insanienti regna tuae libidini,
Sit tuta saltem castitas et coniuges
Ne rapite pactas. Si tamen perstat furor
Rabiesque durat, nec libido terminos
Admittit ullos, ego fidem Quiritium
Compello, genitor et movebit militem.
Me vindicantem vita deserere potest,
Sed mihi deesse non tamen poterit fides
Dum sanguis errat calidus in praecordiis,
Nec me minaces territant satellites,
Minusque multo permovent vultus tui.
Hoc tendo iugulum. Si potes, lictor, feri.
Quid segnis haeres? Impera mortem meam
Cum libuit, Appi, virgo sit penes patrem.
APP. Concedo vobis virginem hanc abducere
Domique habere, dummodo dentur vades.
NUM. Sistetur ista. Vas ergo sim Quiribus.
NUTR. Caput hoc anile vas erit pro virgine.
Mea chara alumna —
APP.
Sed commovere nemo plebis audeat
Verbis furores, nec puellam sistere
Dubitent amici, vel pater in urbem redux.
Ego legis author vindicabo fortiter.
Constantiaque pectus assueta induam.
Armabo dextras et resistentes premam.
CLAUD. Frustra secures Appius primus levat,
Frustraque lictor iste circundat tuum,
Oppi, tribunal, et senatus futile
Nomen deinceps, vilior plebecula
Abiectiorque, si furore publico,
Si vi parata sic reluctari foro
Audet sacrato, Ut optimates pareant
Vulgus rebellet? Virgo ducatur domum,
Appi, patroni, iura cognoscant patres,
Intelligatque Roma, Icilius, Numitorius,
Et insolenter quisquis obstrepit foro.
Mancipia dominos sunt penes. Verba haec sonent.
Mihi hanc puellam debitam servam meam
Custodiendam in aedibus domini sui
Legitima donec reddat hanc sententia.
Sequitur subinde, temporis praescriptio
Sit nulla quin res vindicet dominus suas.
Recitata pridem iura sunt, patres, foro
Haec medio et ista tabula tum Quiritibus
Placuit. Quid ergo servulam meam Appius
Non reddit oro? Sic videtur Appio,
Placuitque patribus, Claudii ancillam alteri
Custrodiendum tradere. Haud vestris, patres,
Placitis reluctor, iure cedo, virginem
Icilius habeat, ducat, atque avunculus
Hac nocte sola. Faxo sit cras haec mea,
Nulla obtinebunt iura vel pondus suum.
Vos mihi, Quirites, vos mihi testes, patres,
Concordiae ergo iure cedere me meo.
Non pugno vobis, ducite ut lubet domum.
Te pauca siste, nihil moror, iubet Appius.
MAMILIUS Exerite quidquid virium in vobis latet,
Commilitones. Fossa cingat moenia
Peritura.
OMNES
Petita nobis.
MAM.
OMNES Eversa iamiam civitas erit cinis.
ANTONIUS Obsessa Roma est et minatur Hernicus
Lucem futuram hanc ultimam. Tybrin tentent
Iniecta vincla, dextera a nobis petunt
Matres salutem, turba conscripti patres
Grandaeva belli spectat eventum trucis.
Dira imprecantur, Thusculanus se parat
Pugnae futurae.
VENULEIUS En hostrum prope agmina.
Vis, Thusculane, in ordines eant tui?
Vis signa promptus inferam? En hostis premit.
ANT. Instate fortes, ultimum hoc periculum.
MAM. Tibi dextra cedant cornua, acer Lentule.
Pulville fortis, claude Lentuli latus.
Sinistra Volscus occupet, huic Algidus
Sit socius, ista statio Sorano datur,
Prima ego tuebor. Signa praecedat ferens
Venuleius, ista finiat cladem dies.
Haec nos relinquat pugna liberos diu.
LENTULUS. Experta pridem vulnera haec dextera dabit.
PULVILLUS Non ullus hodie erit fugae locus aut via.
VEN. Ecquid moramuir? Trepidat imbellis cohors.
VOLSCIUS Agnosco inertes dexteras nuper acie.
SORANUS. Vocat hostis enim lapsus e campo et fugax.
ALGIDUS Nimis est moratum, dextera haec caedem sitit.
MAM. Ruite ergo prompti, ductor aperiam viam.
ANT. Sit quisque charae coniugis suae memor,
Reparate cladem nuper acceptam, ensibus
Et vindicate patriam.
VIRGINIUS
Hostis retundam, faxo qui Romam obsidet
Videat penates proprios flamma rapi
Trahique vinctos liberos, spectaculum
Gratum Quiriti. Praeda Tarpeio Iovi
Erit illa turba, ferculumque nobile.
ANT. Ite igitur, hostem obterite. Da, tubicen, notam.
MAM. Hanc sume plagam Thusculani dexterae.
ANT. Imbellis hostis effugit, patriae hoc satis.
Sequar fugaces.
VETURIUS
Rapiam rebellem sub catenas Thusculum,
Nostris futurum matribus spectaculum.
SEMPRONIUS Abiecta totis spolia iam campis iacent.
SICCIUS Laetare, frater, victima en busto tuo
Inimica legio caesa tota corruit.
Solamen istud manibus piis erit,
Hostile abactam hac agmen e campis manu.
VIRG. Si vis triumphi laetiora poscere,
Petitor ibo. Est nulla spes victis super,
Currus eburnos iam tibi patres parent.
Ego impetrabo scipiones aureos,
Gravidas coronas, et triumphalem diem.
ANT. Securitatem sit satis patriae datam.
ACTUS III, SCENA iiij
NUMITORIUS, VIRGINIA, ICILIUS, FRATER ICILI, ANTONIUS, VIRGINIUS, NUNTIUS, APPIUSVA. Quam patrem adesse cuperem, id unum turbidos
Reprimet furores et minas decemviri
Insanientis, unica haec miserae salus.
NUM. Ego castra peterem, sed metus me urget gravis,
Absente ne me fiat iniuria tuae.
Proinde caute providendum est, Icili,
Pater ut vocetur, Virginiae constet pudor.
Tibi frater hic est promptus atque acer manu.
Hunc si luberet mittere idoneus foret.
IC. Pete concitatis castra velox gressibus,
Amate frater, nuntia quam sint statu
Res nostrae in arcto, turbidos narra ordines.
Narra furores Appii et contrarium
Plebis furorem, multitudo concita
Decemvirales callet atque odit dolos,
Ducemque poscit. Callide accedat tamen
Ne motus ullus fiat a decemviro.
Vade expedite, coelites gressus regant.
FRATER In castra tendam, certior periculi
Quam sol recondat lumina Virginius erit.
Docebo motus civitatis, Appii
Ex me furores discet et vestros metus.
Adducam in urbem quo reae vadimonio
Adesse poterit. Lenta pelletur mora.
Puellae honori consulite vos interim.
APP. Antonius habeat has tabellas promptius,
Te digna merces, si citas gressum, manet.
Opus expedito est.
NUNT.
Citius videbit quam suas condat faces
Apollo fulgens et diem terrae auferat.
Suos iuvencos luna quam ducat polo
Adibo castra promptior. Nunquid rei
Ulterius illi ab ore referetur mea?
Nihil hunc docebo?
APP..
Facienda monstrant.
NUNT.
FRATER Virtute Roma salva, Virgini, est tua,
Depulsus hostis, maius at domesticum
Urget periclum, te tui vocant domum.
Manifesta signa edit furoris Appius.
Tentavit olim Virginiae pectus tuae
Blandisque verbis, precibus admixtis minis.
Nunc vis aperta est, et manifesto Claudius
Libertus ille vindicat seu servulam
Tuam puellam, et Appii ad cellam vocat.
VIRG. Erupit ergo, ah! insolens superbia
Decemvirorum? Vota Virginium petunt
Solum furentum? An unica ad stuprum Appio
In urbe tota Virginia, ah! placuit mea?
Me negligentem, qui vocatus literis
Iampridem amicis subvenire nolui
Casto pudori, nec aliud nuper mihi
Tabulae volebant indicare redditae.
Reparetur error, strenuus Romam petam,
Obstabo votis et furorem reprimam.
Per me libido dira concident brevi,
Rumpam secures impotentis Appii,
Mediosque in enses irruam, certus mori
Vel vindicare filiam, populo palam
Movebo plebem quo ruat potentia
Decemviralis. Concitabo turbidos
Vel prece Quirites vel dolore patrio.
Quod si favores denegabunt ordines
Et asserentem negligent, prompta manu
Victima furoris concidet Appius sui,
Suoque tinget sanguine invisum forum
Et expiabit iura laesa turpiter,
Libidonose, et impie, et crudeliter.
Sed cesso nimium, commeatum poscere
Accingar audax. Commode huc Antonius
Se offert, adibo. Me domesticum trahit,
Antoni, in urbem officium. Ego spondeo
Celeres regressus, quatuor peto dies.
Da commeatum.
ANT.
Virginium abire?
VIRG.
Mihi efferendum. Cura, scis ipse, est gravis.
ANT. Do commeatum quatuor totos dies,
Quibus peractis castra repetentur tibi.
FRATER Cito properemus, lenta ne noceat mora,
Ne vindicetur filia et causa cadas.
Commilitonum magna vis foro viget.
Exercitus Romanus, senatus.
NUNT. Antonium suum salutat Appius
Collega et orat ut timore se leves.
Properas medelas exigunt negotia.
ANTONIUS Occlude caeco carceris diri specu
Virginium et arctis vinculorum nexibus
Constringe dextras. Sentiat decemviros
Caput esse Romae, quod negat ferociter
Imbelle vulgus, quod fremit Icilio duce,
Ducemque clamat Virginium factio nova.
Sic me fefellit? Inde Veturius agat
Equites citatos, hanc fugam Sempronius
Sistat, reducat et rebellem protinus.
SICCIUS. Non si profundis latit et Oceani vadis,
Non si remotis gentium se abdat plagis
Incognitarum fugiat has manus meas.
Sequar abeuntem, comprehendam fortiter.
NUNT. In urbe magnus motus est, tu militem
Retine obsequentem, castra sint curae tuae.
Plebem furentem continebit Appius.
Mandata ad illum perferenda quae mihi?
ANT. Clausum tenebris esse Virginium meis.
VIRGINIUS Elusus arte, Virgini, est Antonius
Tua decemvir, Roma securum capit,
Nec castra curae bellica aut cordi tibi.
Frangatur omnis illa quo potentia,
Iniuriarum vindicem para manum.
Effunde totos impetus, frenos novi
Laxa doloris, siste scribundo malo
Insanientem et ultimam libidinem
Praesente populo frange. Sed venit obviam
Mea turba. Quid primum, quid ultimum dolor
Meditaris acer? Rumpor, angor, lancinor,
Excrucior intus. Dissiliunt praecordia,
Miserumque patrem cura praeceps concoquit.
Meus ille sanguis, saevientis Appii
Victima futura? Amplectar extremum tamen.
Recede, lictor, neu secures improbas
Oppone patri, filiam amplector parens
Charam meamque. Pone, Virginia, metum.
Hic squallor olim nobilem, et cunctis dabit
Virginibus esse castitatis regulam.
Assertor adsum, vindicabo strenue
Et liberabo sanguinem atque iniuriam
Parens repellam. Forsitan saevus furor
Praesente patre concidet. Sed classica
Ferale clangunt, reboat et lictor forum.
Hic cultus impar, induar lugubribus,
Et auferatur ensis a latere meo.
LICTOR Tu perge, virgo. Claudius clare citat.
.VIRG. Tu perge fortis, virginem amplexus tuam.
Tu, frater, acer claudito neptis latus,
Ego ductor ibo primus. Haec, Appi, est mea,
Haec purioris sanguinis pars est mei,
Legitima natu filia. Assertor rogo,
Dimitte natam et liberam et civem et meam,
Diri furoris Claudius poenas luat,
Libertus ille Claudius tuus. Gener
Pridem Icilius mihi destinatus est, patrum
De more prisco. Novit ista pontifex,
Meminitque Roma. En Appii vobis manus,
Virginiae ab istis servitus est chartulis.
Legite impudicas mentis impiae notas,
Legite impotentes quas ador incendit faces.
Furit, ardet intus Appius. Virgo, precor,
Miserere amantis. Tu beatum reddere
Potes una, miserum ne negatus faciat
Favor. Quirites, audiistis Appium.
Omitto reliqua, spurca, dira et impia,
Libidinosos quae loquantur impetus
Mentis furentis. Parco vestris auribus.
HORATIUS. Haec impudica, fateor. Hoc, Appi, tuum
Chirographum, Appius dominae mittit suae
Salvere laetum. Sed pudet reliqua eloqui.
VALERIUS. Haec gemma non est Appii, dominam suam
Divis priorem, chariorem sensibus,
Blandum salutat? Hoc manus lenonia,
Non scripsit unquam istud magistratus sacer.
NUMITORIUS. Impura flamma vindicat neptem meam,
Insanus ardor ad tribunal hanc citat
Decemvirale. Caelitum appello fidem,
Ingenua virgo et libera est Virginia.
APPIUS Iam carcere abdi sponsum, avunculum, patrem
Iubebo, voces ni domatis efferas.
ICILIUS Tormenta grata Icilio, salva sua,
Si iam secare tergus hoc virgis iubes,
Furcae parentur. Non recuso corpore
Perferre poenam, si iuvat te carcere
Tenebricoso me abdere et clauso diem
Negare misero. Subeo carcerem volens,
Virginia tecto dum pudore tuta sit.
Si mors cruenta potior, et solus tibi
Obstare videor, sarta constet castitas,
Districtus istud demetat gladius caput.
Saevi, et paratum ad supplicia duci iube.
Quodcunque libeat mortis amplector genus.
APP. Lictor, ambas colliga vinclis manus.
LICT. Addam catenas. Nunquid haec boiae placent?
IC. Boni Quirites, lenta cur patientia
Sinit in profundos carceris caeci specus
Trahi immerentem? Victima ego potentiae
Solus ero vestrae, quam peremit insolens
Pridem decemvir? Sic neptotes Romuli
Pati potestis dedecus? Nullus manus
Adhibet amicas? Iura, leges irritae,
Valete longum.
LICT.
Tacebis, audax? Vincula addam ni taces.
IC. Dilecta sponsa, chara Virginia, vale.
Pater valeto. Vindicate liberam
Tandem, Quirites. Sit satis poena mea,
Extinguat odia sua Appius.
NUM.
Ferte innocenti. An hoc forum Quiritium?
Haec iura tolerant? Improbi poenas dabunt
Aut hoc cruentus ensis abscindet caput.
APP. Hinc, lictor, etiam vinculo iniecto trahe
Qui audet movere turbidas voces foro.
LICT. Hoc lingua meruit garrula, Numitorie.
NUM. Vestram, Quirites, laesus imploro fidem.
APP. Par poena legis, ni tacent, reliquos manet.
Eloquere, Claudi, servula Virginia tuo
Peculio empta? Testibus id quibus probas?
ADVOCATUS CLAUDII Indicia certa, prole cariturus diu
Virginius ille, coniugi iratus suae,
Hic emit olim. Syngrapha en Quiritum
Aperta recito, Nata Numitoriae
Haec esto, peperit Claudii quam servula,
Numerentur illi dena si sestertia.
Id cera in ima testibus decem liquet.
Ancilla vendit, vindicat dominus sibi.
Contendo vestra firmet id sententia.
Ambitio reddi iura pridie mihi
Vetuit, at, Appi, te cliens suum petit.
ADVOCATUS PUELLAE Domi educata Virginia, nata et domi.
Compello testes quas videtis integra
Adesse matres has fide, natam pater
Praesens levavit, ut suam faceret, humo.
Sinuique blando imposuit, et charistia
Edidit amicis, deinde matris ubere
Succrevit alita, sponsa donec Icilio
Locata nuper. Placuit, ah! placuit nimis
Forma venusta, pulchritudo noxia
In ius citavit. Redde sponsam coniugi,
Natam parenti. Si lubitum est istas, patres,
Interrogate. Nulla non fatebitur
Verum esse partum, quod probabit pontifex
Librique sacri, istud pecuniae diis
Sanctis dicatae, aedes Iuventutis fidem
Facit una. Tandum sit pudor et reverentia,
Sic liberorum cura, sit metus deum.
CLAUDIUS Metus deorum reddet ancillam suo
Domino priori, clarius certe nihil,
Apertusque est. Syngraphum Numitoriae
Aspicite, patres, Empta quae pecunia
Sit mea deinceps, partus ancillae meo
Cedat marito. Legibus detur vigor
Et pacta valeant. Tutor Appi, an eripi
Patieris istam, iura violari et tuum
Falli clientem? Te cliens laesus petit
Patronum addesse, civis implorat fidem.
Quiritiumque legibus istam vindicat.
Tibi refundam quicquid argenti tuae
Prius erogavit, Virgini, coniux. Placet
Conditio? Pretium tibi paratum en aureos
Sume numeratos, redde mancipium meum.
APP. Hanc esse foetum ancillulae nuper meas
Delatum ad aures, quando libertam manu
Missurus ibam. Futili haud didici nota,
Virginii in aedes commigrasse virginem,
Emptam minuto pretio, at in domum suam
Tribumque iturus ille patronum sibi
Petiit adesse, vindicavit ut suam.
Aequum est, Quirites, non clientem deseri,
Et iura reddi, testibus quando id probas,
Tuam esse, Claudi, legitimis, habeas tuam,
Prehende servam. Praeco, da silentium.
LICT. Silentium, silentium, silentium.
Favete linguis.
APP.
Lictor, illam submove turbam, locum
Fac vindicanti mancipium domino suum.
VIRG. Ignosce quaeso, si quid inclementive
Ira aestuante patrius extorsit dolor,
Si verba fudi duriora in Appium, si
Audaciores spritus voces dedit
Laesi parentis iustus, exarsit nimis
Fateor cruentus in magistratum tumor.
Proinde veniam da parumper, a foro
Ducam puellam, testibus domesticis
Interrogatis, aequioribus pater
Dimittit animis quam sciet Numitoriae
Non esse natam. Non nihil da temporis,
Mora brevis a te petitur, ego falsus pater
Minus dolebo, me sine hanc abducere.
APP. Duxisse liceat.
VIRG. .
Ah! lege iniqua spes meas, solatium
Fessae senectae? Sanguis ah! sanguis meus
Sub servitutis ibit invisum iugum,
Et leno raptor auferret sinu patris
Natam pudicam?
VIRGINIA
Ingenua moriar, caesa vel tua manu.
VIRG. Isto pudicam et liberam mactat pater
Cultro, Quirites. Civis et mea occidis.
Isto cruore devoveo tuum caput,
Appi sceleste, caelitibus et manibus.
Data viam ituro.
APP. .
Laquei minaces parricidiam comprimant.
ACTUS III, SCENA vj
VAL. O facinus atrox, vindicanda audacia,
HORATIUS. VALERIUS, APPIUS, LICTOR, ICILIUS, NUMITORIUS, NUNTIUS
Amentis irae reprimendus impetus!
Sat fastum iniquum iam senatus pertulit,
Remedia poscit praecocis fatum mali.
Exterminanda civitate libera
Furens libido, Finis hic potentiae
Decemviralis, si mihi fides, erit.
HOR. Haec sola vota Horatio deinceps erunt,
Stabilire curas publici negotii.
Desueta campus Martius suffragia
Renovatus ineat, annuosque consules
Fasces resumant. Sat datum impotentibus,
Calcat secures multitudo concita
Decemvirales. Tempus optatum magis
Non fulsit ullum quo tyrannis corruat,
Si modo Valerius ductor addiderit manus
Operi faventes.
VAL.
Praesto est, Horati. Tu impera et tuo me habe
Voto obsequentem. Debeo hoc patriae meae,
Patriae ruenti, ni labentem sustines.
Commota plebes Appii in caput furit,
Hos liberemus, tu senatum convoca,
Ego plebis, illis ducibus, impellam choros.
Eamus una in carcerem quo vinculis
Eant soluti.
HOR.
Sed multitudo carceris obsidet fores.
Turba amovenda est. Vos cathenis liberi
Prodite, cives. Sibi Quirites eligunt
Et factionis vos duces faciunt novae.
Salve, Quiritum columen et gloria Icili.
Remove cathenas, exue istos squalidos
Cultus, resume qui decoret ensis latus,
Ut vindicetur iniuria fortem gere.
VAL. Conclusus alio carcere Numitorius
In vinculis iacet, hunc dabo comitem brevi
Icilio suo. Tu latebris exeas
Orant rogantque et faemini, et pueri et senes.
Te duce decemvir fascibus fractis erit.
Privatus, aude vindicare liberos.
Aude furentem frangere impotentiam.
Solvantur arctis nexibus validae manus.
NUM. Grates, Valeri, maximas refero tibi
Totosque vires spondeo Quiritibus.
Quis donat ense? Sint licet tremulae manus,
Et caput anile, lumina quantumvis parum
Cernant acutum, viscera hoc figam Appii.
Non sanguis isto corde iuvenilis abit.
VAL. Ego ad senatum pergere interea paro,
Auctoritate tu moveto caeteros.
ICIL. Vestro favore libero rursum aeri
Reddor, Quirites, lumen et spirabile
Haurire gratum est priori sub Iove,
Paedore tandem posito, ab obscuro specu
Caecoque Ditis atrio ad primos tamen
Caligat oculus intuitus. Lucem pati
Quid refugis, anime? Quid, catenis dextera
Pridem gravata, ferre iam gladium negas?
Ubi sunt amici? Nemo circumstat mihi
Qui certa referat nuntia quid actum in foro?
Virginia salva et libero rursum statu
Reddita parenti? Quid sibi voces volunt
Inusitatae? Maestius silentium
Portendit aliquid. Obstrepunt, plorant, gemunt,
Lachrymas Quiritum percipio toto foro,
Triviisque totis. Quis docebit anxium?
Me civis omnis refugit, occursus meos
Plebs expavescit tristior. Ah, dira omina!
Virginius ubinam? At ecce Numitorius,
Quid squallor ille? Fronte quid fixae minae?
Quid ad tribunal nuper est gestum refer.
NUM. Tuae catenas ut habuere dexterae,
Certas doloris edidi mei notas.
At ille caeco et turbido motu furens
Vincire me etiam iussit atque abdi carcere.
Sic hora ab illa, iure violato, nigra
Latui caverna clausus et rerum inscius.
ICIL. Vacuum tribunal, plena rostra, quid rei?
Quid sanguis iste? Quid querelae flebiles
Passim virorum? Quid puellares viris
Mixtae catervae? Tota quorsum civitas
Sic execratur Appium? Miserum doce.
NUNT. Miserum docerem, sceleris at me diritas
Novitasque terret, Iussit ut Numitorium
Iciliumque in carceris latebras trahi
Furens decemvir, impia sententia
Servo puellam tradidit habendam suo.
Cum lictor illam prenderet, oravit parens
Paucis liceret colloqui cum filia
Rapuitque cultrum lanionis e manu.
Quid plura? Cecidit Virginia manu patris.
ICIL. Occubuit ergo gloria aetatis suae
Virginia, floris virginalis unicum
Exemplar, unum castitatis inclytae
Speculum, venustas saeculi et mundi rosa
Erepta cessi. Dira spes mortalium!
Foelicitatis vanae imago futilis!
Qui modo beatus coniuge et sponsa sui,
Et invidendus Appio decemviro,
Compenso longa gaudia heu! luctu novo.
Fortuna fallax, perfida, instabilis, fugax.
Sic vota ludis? Cur cruenta dextera
Virginia patris, Icilio salvo, cadit?
Cur non eodem iungamur fato pares?
O lux acerba! Solis o radii graves
Coelumque triste! Quid iuvat me vivere
Inutilem urbi, sarcinam terrae et diis
Damnatum et astris? Sume devotum caput,
Virginia sponsa casta, qui sequitur suam
Nec dividendus morte te uxorem petit.
Adeste coeptis, sidera, homines, coelites,
Tellus et aere, aequitatis vindices,
Manes profundi regite titubantem manum.
NUM. Cohibe dolorem, vivere sciat te Appius,
Et ferrum et ignem et spem ultionis appara.
ICIL. Consilia sana. Me superstitem scient
Umbrae pudicae, manibus solatium
Praestabo castis, Appii quos sanguine
Placabo fuso. Roma laudabit fidem,
Aetas loquetur longa. Quantumvis ferox
Latus satelles cingat, irrumpam tamen,
Pectus tyranni gladius hic figet trucis.