Tessera caerulea - commentariolum D. Francisci Baconi. Tessera rubicunda - nota textualis. Tessera viridis - translatio
Hispanorum in Scotia contra Angliam machinatio. | Motus in Scotia. | In Arundellium iudicium. | Pares. | Condemnatur. | Vita parcitur. | Expeditio in Hispaniam. | Corunna oppugnatur. | Inferius oppidum capitur. | Superius frustra oppugnatur. | Hispani reiecti. | Penicha capitur. | Ulissiponis oppugnatur. | Recedunt. | Dracum criminantur. | Castrum Cascais deditione capiunt. | Holcadas Hanseaticas intercipiunt. | Vigonem incendunt. | Praeda relata. | Et gloria. | Nec non alacritas contra Hispanos. | Angli in Hispania morbosi. | Ad Hanseaticas responsum. | Elizabetha Navarro subvenit. | Sacra liga in Gallia. | Guisius occiditur. | Henricus III rex Galliae occiditur. | De rege substituendo variatum. | Borbonius cardinalis rex declaratur. | Navarrus periclitatur. | Regina subvenit. | Anglorum in Gallia militia. | Eorum reditus. | Hispanus Galliae regnum affectat. | Regina nuptias Scoto commendat. | Ille Annam Danicam respondet. | In Norwegiam navigat. | Tempestates a magis excitatae. | Bothwellius ab illis accusatus. | Comitissae Sussexiae obitus. | Et Gualteri Mildmaii. | Comitis Wigorniae. | Baronis Sturtoni. | Baronis Comptoni. | Baronis Paget. | Et Laurentii Humfredi.
OSTEA 
quam Hispanorum contra Angliam expeditio tam adversa, ingloria, et
plene irrita ceciderat, illi ut gloriam resarcirent, et Anglos
distinerent quo minus de Hispani ditionibus invadendis cognitarent,
susceptum consilium de Anglia per Scotiam infestanda revocarunt. Hac
in re inprimis usi sunt opera Roberta Brusei sacerdotis, Chriectoni,
et Hay e societate Iesu; qui comites Huntleium, Arrolium,
Crarofordium, pontificiae religione deditissimos, et Bothwellium,
Ioannis Prioris Coldinghamiae filii naturalis Iacobi V regis Scotorum
filium, hominem versatilem, aliosque facile in partes pertraxerunt.
Summa consilii erat ut, rege intercepto, externas
copias ad religionem Romanam restaurandam, et Angliam invadendam in
ultionem necis reginae Scotorum admitterent. Velamenta ad
multitudinem contrahendam haec obtenderunt, regem invitum a Maitlando
cancellario et Anglica factione in custodia detineri, Anglos qui
nuper regis matrem inulti obtruncarunt, iam ad Scoticam nobilitatem
excindendam arma expedire: se regis rogatu arma contra sumere ut eum
cancellarii custodia, et patrem pernicie quamprimum liberarent. Rex
venatum profectus, uno eodemque die urgentibus aliis super alios
nuntiis edoctus hinc Bothwellium e proximo cum limitaneorum praedonum
cohortibus instare, inde Huntleium et reliquos e boreali plaga cum
iusto exercitu adventare, proposito edicto eos proditores denuntiat,
et fideles subditos quotquot supra XVI et citra sexagesimum aetatis
annum ad vexilla vocat. 
Hinc Bothwellius territus et derelictus ad sua se recipit. Ex altera
parte Huntleius Glamisum satellitii regii praefectum, quocum
inimicitias gessit, in via intercipit.
2.
Elizabetha quae non minus Anglorum quam Scotorum interesse censuit,
ut hoc Hispanorum consilium elideretur, nihil non per suos apud
Scotos et pecunia et solidis rationibus egit ut rex hoc mature
coereceret. Ille periculi gnarus in Huntleium movit, qui iam ad
pontem Dee fluminis cum numeroso exercitu progressus, illico ac
audisset regem advenire, Glamisium demisit, et ad suas aedes 
Strathbolgy inter confragosos montes se recepit. Quo cum rex inediae,
laboris, coelique asperimmi supra aetatem patiens acriter
persequeretur, primum deditionem via bonisque salvis obtulit, et mox
absolutam, cum non alia admitteretur, fecit. Rex tamen nec alloquio
dignatus in carcerem coniecit. Brevi autem liberavit et ei et
caeteris crimina deprecantibus cum clementiae laude remisit.
3. Quo mense haec in Scotia contra Hispani fautores agebantur, eodem
in Anglia Philippus Howardus Arundelliae comes qui Hispanicarum
partium suspectus in carcerem ante triennium, ut
dixi, coniectus, in praetorio
Westmonasteriensi parium iudicio sistitur coram Henrico comite
Derbiae qui ad hanc causam summus Angliae seneschallus constitutus.
Pares hi evocati: Guilielielmus Cecilius baro
Burghleius summus Angliae thesaurarius, Guilielmus marchio Wintoniae,
Edwardus comes Oxoniae magnus magnus Angliae camerarius, Henricus
comes Cantii, Henricus comes Sussexiae, Henricus comes Penbrochiae,
Edwardus comes Hertfordiae, Henricus comes Lincolniae, barones
Hunsdonius, Willoughbeius de Eresby, Morleius, Cobhamus, Greius,
Darcius borealis, Sands, Wentworthus, Richus, Willoughbeius de
Parrham, Northus, Sanctus Ioannes de Bletnesho, Buckhurstus, Lawarus,
et Norrisius, Iussus manum tollere sustulerit, simulque dixit,
Ecce manum puram mentemque sinceram. Capita accusationis erant
fere eadem quae
supra anno MDLXXXVI memoravi,
scilicet, quod arctiorem amicitiam contraxerit cum Alano cardinale,
Personio Iesuita, et aliis proditoribus, qui principi et patriae
perniciem struunt excitando et exteros et subditos contra patriam ad
Romanam religionem restaurandam. Quod literis per Westonum alias
Burgesium sacerdotem eidem cardinali operam suam detulerit ad causam
catholicam promovendam, eoque consilio se e regno subducere
cogitarat. Quod conscius fuerit bullae quae Sixtus V pontificus
Romanus reginam abdicaverat et regnum in praedam Hispano exposuerat.
Quod incarceratus in arce Londini missam celebrari pro prospero
Hispanicae classis successu curaverit, eoque nomine precationes
peculiares ipse conceperit. Horum an reus interrogatus, ad
iustitarios adsessores conversus haec ordine quaesivit. Primum an tot
crimina in unam accusationem congerere liceat. Licere respondereunt.
Deinde an argumenta ex praesumptionibus in accusatione valeant.
Exceptionem contra interponere licere dixerunt. Tum an de istis quae
inter maiestatis crimina anno XIII reginae relata fuerunt, post
tempus in illa lege praescriptum, accusari possit. Non ex alia quam
veteri Edwardii III maiestatis lege contra eum agendum esse
promiserunt. Postremo an ea legitima sit accusatio in qua erratur tum
in locorum, tum temporum notatione. Ista minime attendenda esse, modo
factum probetur,
pronuntiarunt. Post haec iterum interrogatus an reus, negavit, Deique
et parium iudicio se submisit. Petiit autem ne memoriola ex
incarceratione et adversa valetudine vaccilans multiplici rerum
confusione obtueretur. Puckeringus regius ad legem servens exorsus
primam accusationis partem fusius explicavit. Alanum scilicet
cardinalem pernitiosa in patriam et principem consilia cum Iesuitis
et aliis suscepisse, eoque nomine proscriptum fuisse, comitem tamen
cum isto literarum commercia habuisse, atque de catholica causa
promovenda diserte scripsisse; et hoc nisi de Anglia invadenda non
posse intelligi. Respondit comes se nihil cogitasse nisi ut catholica
religio plurium conversione promoveretur. Pophamus regius procurator
primarius hoc non posse intelligi de conversione per informationem
Throgmortoni et Babingtoni contendit. Schlutworthus ad legem serviens
ex edictis contra Iesuitas et seminarios explicavit quo consilio illi
in Angliam fuerint submissi. Eos proditores esse ex ipsius comitis
ore affirmavit, qui cum Valongeri causa de famoso libello in camera
stellata ageretur, palam dixerat, Qui admodum est pontificius,
fieri non possit quin idem sit proditor. Comitem tamen hoc genus
hominum in familiaritatem admisisse. Romanae ecclesiae reconciliatum
fuisse atque inde se Romano pontifici subiecisse. Hoc comes strenue
pernegavit testemque reconciliationis produci postulavit. Agnovit se
apud Brugesium peccata confessum fuisse. Hinc argumentatio: neminem
nisi reconciliatum ad Romanae ecclesiae sacramenta admitti posse, at
illum a Gratleio sacerdote admissum esse; ideoque prius reconciliatum
fuisse. Pophamus hic magna vi verborum reconciliatum fuisse ex ipsis
literis pertendit, exteras etiam regiones cogitasse, ad Alani
cardinalis nutum se in omnibus applicuisse, et inde in maiestatem
peccasse; prolatisque Gratlaei et Morgani ad Scotorum reginam
literis, conclusit eum ex stomachosa animi aegritudine non ex
conscientia Romanam religionem amplecti. Exhibuit deinde emblema in
comitis arcula repertum, in quo depicta manus serpentem in ignem
excutiens cum inscriptione, SI DEUS NOBISCUM, QUIS CONTRA NOS? In
altera parte leo insurgens falculis sine unguibus praescissis cum
adscriptione, TAMEN LEO. Addidit cardinalem suasisse comiti regno
exire cogitanti ne exiret, ut qui melius intra Angliam quam extra de
ecclesia Romana mereri posset; iustitiam regni in capitalibus contra
avum et patrem sententiis contumeliose in epistola ad regina
sugillasse; reginam Scotorum eum Babingtonio in catholicorum
antesignatum commendasse; Alanum significasse bullam illam
interpellatione viri magni in Angla impetratam fuisse, qui
necessario sit ipse comes, cum non alius magnatum Alano familiarior;
et quem patriae proditorem fuisse ignorare non poterat ex iis quae
praesens in camera stellata iam ante audierat. Perlectae etiam
fuerunt Guilielmi fratris comitis et Margaretae sororis confessiones,
et etiam ipsius cum regno exire cogitaret literae, reginaeque
clementia celebrata, quae eo tempore illum non in maiestatis, sed
contemptus crimen vocari voluit. Ad haec comes intermixte respondit.
Emblema illud leve esse atque nugatorium, sibi a famulo donatum.
Cardinali operam ad catholicam causam devovisse, at non contra
patriam aut principem; de sententiis in avum et patrem quae
scripserat in annalibus extare. Quae cardinalis et Scotorum regina de
illo scripserit ad se non spectare, cum nihil eiusmodi fecerit,
aliorum calamis neminem posse imperare; se sub Parmensi militare
cogitasse cum et rigore legum contra pontificios domi secure manere
non posset. Procuratorem ex literis et confessionibus, ut solet
aranea, ex floribus venenosa exsugisse, se vero ex iisdem, si videre
liceret, salutaria posse exsugere. Praelectae deinde Alani ad
Scotorum reginam et episcopum Rossensis literae de Angla ex anno quo
fugam cogitavit, invadenda; bulla etiam Sixti V et quaedam excerpta
ex Alani ad Anglos admonitione Antwerpiae anno superiore excussa.
Titulus praeterea Philippus dux Norfolciae inter chartulas
repertus urgebatur, quandoquidem Alanus monuerat ut titulum celsiorem
assumeret. Haec ad convicendum eum ante incarcerationem maiestatem
laesisse. Egertonus sollicitator sive procurator secundarius his
summatim repetitis, etiam post incarcerationem maiestatem laesisse
arguit ex triplici temporis distinctione, scilicet priusquam classis
Hispanica adveniret, cum adveniret,
cum fugeret. Priusquam veniret, foelicem successum optando; cum
adveniret, preces peculiares pro foelici successu concipiendo, et
curando ut missa Spiritus Sancti celebraretur precesque totas XXIV horas sine intermissione haberentur; atque cum fugeret, infoelicem
successum praecipuo quodam dolore deplangendo, ut totam spem in
hostili Hispanorum contra patriam et principem classe collocasse
videretur. Haec contra eum testati sunt: Thomas Gerardus ex equestri
ordine, Guilielmus Shelleius qui anno MDLXXXVI laesae maiestatis
damnatus, Benettus sacerdos pontificius, et alii incarcerati. Ille
mussavit preces a se conceptas et missas celebratas esse ad lanienam
quam catholicis intentari audieverat amoliendam. Gerardi testimonia
valde negavit, utque nihil nisi verum proferret obtestatus, obiecto
extremi iudicii terrore ita hominem terruit, ut parum ad rem dixerit;
Benetti elevavit ut ambiguae fidei qui inter se repugnantia
confessus, et reliquorum ut hominum reorum, incarceratorum,
improborum, et fide indignorum, quasi cum eo versari permissi ut
facilius legum periculis illaquearetur. Quod cum in eo tanquam
audaculo contra testes pro regina reprehensum, lex antiqua Richardi
II solicitatore monente praelegitur, qua declaratur coronam Angliae
nullius nisi Dei solius imperio subesse, et nihil iuris pontifici
Romani in eandem esse. Die iam in vesperam urgente nihil amplius
obiiceretur. Comes seorsim abducendus, se perium iudicio (obsequium
in reginam protestatus) demisse submisit, precatus ut id facerent
quod ad Dei gloriam reginae salutem, et ipsorum cum integra
conscientia honorem cederet. Illi secedentes inter se horam integram
consultarunt. Iustitiariis advocatis ut in nonnullis de iure
satisfacerent, ad sedilia reversi ab actuario interrogati sunt an
comes reus. Singuli manu ad pectus rite
apposita, ex conscia et honore affirmarunt. Ille inde interrogatus,
si quid dicere haberet cur sententia in eum non feratur, dixit quod
iam ante pater in eo loco, Fiat voluntas Dei. Sententia
pronunciata, oravit ut uxorem alloqueretur, filiolum ex quo ille
incarceratus natum videret, rationales suos conveniret, debita
dissolverentur, regina filiolum in fidem reciperet, atque gratioso
favore dignaretur. Iam seneschallus bacillum seneschaliae insigne
fregit, et comes ad arcem Londinensem funesta securi adversa
praegestata reducitur. Hunc nobilitatis florem immature defloruisse
(annos enim XXXIII vix viderat) alii doluerunt, alii reginae
prudentiam praedicarunt, quod hoc exemplo pontificiis potentioribus
terrorem incusserat. Vitae enim pepercit satisque
habuit tanti viri et apud pontificios inprimis gratiosi potentiam ita
labefactasse.
4. Quod cum domi hoc iudicio in terrore praestitisset, ut foras etiam
praestaret et victoriae divinitus contra Hispanos datae insisteret,
magis tutum et honorificum rata hostem oppugnare quam oppugnari,
classem in Hispaniam emitti permisit, quam magno ausu et militari
quadam alacritate nunquam satis laudata Ioannes Norrisius et
Franciscus Dracus (persuasi Hispani potentiam in Hispania magis
opinione quam viribus niti) suis et aliorum privatorum impensis
appararunt, ab illa nihil fere praeter aliquot naves bellicas
postulantes, inita conditione, ut naves captae et spolia ipsis
partitione cederent. In hanc militiam nomina dederunt pauciores quam
putarunt. Ordines aliquot naves consociarunt, etsi Anglis offensiores
quod Gertrudis Bergam Iwingfeldus praefectus et Angli praesidarii
Hispanis tradiderunt. Numerabantur milites XI M et nautae MD plus
minus. Antonius nothus prior a Crato cum pauculis Lusitanis se
adiunxit, qui Lusitaniae regnum populari electione (qua et nothi in
reges lege patria electi fuerunt) vendicans Anglos magnis promisses
oneraverat, spe plenus regnum his auxiliaribus, Lusitanorum ab
Hispano defectione, et Muleii Hametti regis Morocci subsidio
recuperandi.
5. E Plimoutha mense Aprilis solventes quinto die Corunnam Gallitiae
(Flaviam Brigantium veteres dixerunt, vulgus Groyne)
appulerunt, nemine prohibente. Dum oppidum inferius peterent, crebris
eiaculationibus e nave vastae magnitudinis et duabus in portu
triremibus impetiti
nonnihil damni pertulerunt, donec eas maioribus tormentis in littore
dispositis longius submoverint. Postridie oppidum illud inferius uno
eodemque tempore tribus ex partibus adorti sunt; e continente hinc
Untonus et Brettus cum CCC, inde Richardus Wingfeldus et Sampson cum
D. Hi duriter excepti semel atque iterum a scalis deiecti et repulsi.
Caeteris interea sine ulla fere iactura
irrumpentibus, Hispani protinus armis abiectis ad superius oppidum
per nota compendia evaserunt. Qui in vasta illa nave, igne iniecto,
in terram se receperunt, illa totum biduum deflagravit, et tormenta
pleraque omnia pyro pulvere plus aequo onerata horrendo cum fragore
dissiluerunt. Commeatus omnis generis et apparatus bellicus ad
alteram contra Angliam expeditionem in Anglicas naves convectus.
6. Ascenditur deinde ad superius oppidum; quod cum Norrisius in rupe
situm observaret, uno quo tantum poterat loco cuniculum agi iussit,
ruinam in moenibus ad alteram partem tormentis maioribus aperuit, et
utrinque impressionem simul facere statuit; sed frustra igne citra
moenium e cuniculo erumpente. Cunicularii denuo moenium fundamenta
magis penetrarunt, et pyrio pulvere ingesto altera pars propugnaculi
superpositi cecidit, altera mox corruens Anglos nonnullos subeuntes
obtrivit; reliqui inopino casu territi deseruerunt ductores. Qui per
ruinam in adversa parte eodem momento impetum fecerunt, ruderibus
subterlabentibus cum nullus consistendi locus, pluribus desideratis
recesserunt.
7. Iam certo acceperat Norrius comitem Andradae ad pontem Burges
copias contraxisse, comitemque Altemirae cum pluribus properare, eo
consilio ut Anglos in oppido inferiore obsiderent, aut reditum ad
naves intercluderent. Ille praevertendum ratus in eos cum X cohortibus signa movit. In exercitus fronte dispositi erant Edwardus
Norrisius et Guilielmus Sidneius, in medio ipse Norrisius, Huntleius,
et Brettus. Citra pontem Hispani se
obiecerunt, sed ad pontem fortiter reiecti facilem transitum,
sepimento vasorum relicto, Anglis praebuerunt, qui tam continenti
impetu incubuerunt ut illi confestim effuse fugerint, et passim per
tria milliaria ceciderint. Angli circumvicinos pagos diripiunt et
incendunt, post biduum naves nullo negotio conscendunt, et tum
Lusitaniam versus vento satis adverso cursum dirigunt. Incidit in eos
Robertus comes Essexiae, qui admodum iuvenis ex militaris gloriae
ardore, odio in Hispanos, et miseratione in Antonium, spretis aulae
illecebris, regina nescia et aegre ferente, se mari commiserat et
classem diu
quaesierat. Nec enim a regina veniam abeundi impetrare speravit, quae
neminem e primaria nobilitate in hac expeditione periclitari voluit.
Ille tamen imperium penes se futurum speravit, cum frater ex
equitibus et plures chiliarchas et ductores sibi haberet
devinctissimos, utique quos promoverat. Perendie
mari admodum irritato, ad Penicham Lusitaniae appellunt, nonnullis in
excensione submersis, et incolis illico in fugam coniectis oppidi
potiti sunt, castrumque Antonio deditur. Hinc terrestri itinere
Ulissiponem, quae XL millia passum plus minus aberat, copiae
pedestres sub Norrisio contendunt, et Dracus cum classe per Tagum
fluvium sequi promittit. In itinere ad Torras Vedras, militario
consilio vocato, visum est castrametari ad orientalem urbis partem ut
auxilia ex Hispania occluderent, et Lusitani facilius regem suum
accederent.
Sextis castris ad occidua Ulissiponis suburbia,
quae a Sancta Catharina nomen habent, perventum, nemine inhibente,
ubi contra ac statuerant, substiterunt, et nullos viderunt praeter
pauperculos inermes subinde conclamantes vivat rex Antonius.
Arma enim Lusitanis Albertus Austriacus qui praefuit iam antea
ademerat. Die insequente cum Angli morbidi et longo itinere lassati
quieti se traderent, praesidiarii Hispani erumpunt, impetumque
Brettus cum suis animose sustinuit donec plures Angli et Lusitani
opportune succurrentes in urbem reiicerent, Essexio ad urbis portam
persequente. Brettus tamen, Carseius, Carrus strenui ductores et
aliquot gregarii milites occubuerunt. Cum iam
biduum hic haesissent, et spes defectionis Lusitanorum quam credulus
Antonius ostentaverat plane nulla appareret, rex Morocci promissa
auxilia non submitteret, recentes auxiliares magno numero ex
orientali parte in urbem confluerent, morbus per exercitum indies
gravius grassaretur, annona et pulvis tormentarius deficerent,
tormenta maiora ad moenia perrumpenda a Draco non deveherentur, Angli
e suburbiis quae exoticis mercibus opulentissima nihil omnino
auferentes ne Lusitanorum animos abalienarent, iter versus Cascais
oppidulum ad ostium Tagi, Hispanis satis lente insequentibus, ne
novissimos quidem carpentibus, instituerunt.
Draco qui Cascais interea ceperat in
contumeliam verterunt quasi per eius ignaviam sperata victoria
exciderint, eo quod iuxta ac promiserat, cum classe non secutus. Ille
ex impossibilitate <se> excusavit, cum per Alcacaevae
canalem ob brevia transire non posset. Si recta transisset per
propugnaculum Sancti Iuliani quinquaginta maioribus tormentis
munitum, et plures triremes ibi proris obversis dispositas, classem
certissimo periculo exposuisset, nec spes ulla redeundi superfuisset,
sed certa pernicies si naves hostiles se ad ostium Tagi interim
obiecissent; classe autem pereunte, exercitum non potuisse non una
perire demonstravit. Castrum deinde ad Cascais
dediditione acceptum, et subiecto pulvere tormentario magna ex parte
subrutum. Ibidem ad expensas resarciendas sexaginta
plus minus holcadas Hanseaticas e Germania frumento et omni apparatu
nautico onustas ad novam classem contra Angliam instruendam
interceperunt, quae per Orcadas, Hebridas, et Hiberniam longa et
periculosa navigatione, ne interciperentur, usae erant; licet regina
iam antea Hanseaticas urbes literis monuisset ne commeatum aut
apparatum bellicum in Hispaniam aut Lusitaniam subveherent, poena
amissionis navium et mercium constituta. Angli inde solventes
(Antonio omnibus precibus nequicquam obnitente) Vigo
oppidum in litore desolatum incenderunt, tractumque vicinum
depraedati in Angliam reversi sunt cum CL tormentis
maioribus et praeda satis opima, cuius pars aliqua viritum distributa
classiariis qui tumultuari caeperant minime satisfecit.
Satisfactum tamen abunde et vindictae <et> gloriae
Anglorum plerique exisitimarunt, quod tam brevi tempore alterum
opidum scalis admotis expugaverint, alterum strenue oppugnaverit,
potentissimi regis copias fugarint, excensiones
quatuor diversis locis fecerint, septem diebus explicatis vexillis et
instructa acie in hostico perrexerint, maximam urbem exigua militum
manu tentaverint, tres integras noctes in eiusdem suburbiis egerint,
hostes proruentes ad portam repulerint, duo maritima castella
ceperint, et bellico apparatu hostes spoliaverint. Alii tamen erant
qui putarunt haec minime resarcisse incommoda accepta, sex millibus
hominum bellicosorum et nautarum vi morbi absumptis.
Verumenimvero huius expeditionis hunc fructum
percepit Anglia, ut nihil iam inde ab Hispania timuerit, sed in
Hispanos maiores animos sumpserit. An hic
funestis morbus Anglis acciderit ex vino immodice hausto, fructuum
esu, aeris intemperie, aut omnibus coniunctim, verie disputatum.
Observatumque omnes hactenus terrestres Anglorum in Hispaniam
expeditiones funestas fuisse, ut illa Ioannis Gandavensis ducis
Lancastriae circa annum MCCCLXXXVVI, in qua ex XXM Anglorum XM perierunt, et marchionis Dorcestriae anno MDXII in qua ex decem
milibus brevi tempore mille morbo occubuerunt, idque in citeriori
Hispaniae ora. Sed adnotarunt eruditi, exercitus ab austro in
aquilonem magis obdurescere, prout internus calor externus aere
laxatur aut constringitur. Verumque illud Vitruvii esse, Qui a
frigidis regionibus traducuntur in calidas, non possunt durare, sed
dissolvuntur. Qui autem ex calidis locis in frigidas sub septentrione
regiones, non modo non laborant immutatione loci valetudinibus, sed
etiam confirmantur.
8.
Cum urbes Hanseaticae graves instituerint queremonias, etiam minis intermixtas,
de holcadibus interceptis, quasi privilegia antiqua
violata essent, respondet regina se praemonuisse ne apparatum
bellicum ad hostes regni Anglae <transportarent>, subvehenetes
licite intercepisse, nec aliter potuisse, nisi perniciem sibi et suo
populo sponte attrahere maluisset. Privilegia quae sunt leges
privatae contra publicam salutem, quae lex suprema, non asserenda.
Imo privilegio illo regis Edwardi I Hanseaticis indulto diserte
caveri ne merces in terras manifestorum et notoriorum hostium
regni Angliae deveherent. Eorumque merces saepius detentas
fuisse, quod ardente bello Gallis commeatum suppeditassent, nec solum
ab Anglis, sed etiam eadem de causa a Carolo V a Sueco, Dano, Polono,
et nuperime ab Aurasionensi principe, idque iure gentium.
Neutralitatis iure ita utendum esse ut dum alterum iuvemus, alterum
non laedamus. Civitates minime decere minas regibus intentare, se non
maximorum quidem regum minas, ne cum civitatum timere, et velle
vicinitatis iure cum omnibus sanctissime servare.
9. Et servavit quidem, nam et Navarrum bello difficillimo involutum
tum praesenti pecunia tum bellico apparatu adiuvit, et Gallum suis
rebus diffidentem per Thomam Bodleium clam submissum confirmavit. Cum
enim (ut digressiuncula necessaria paulo altius repetam) Andinus
regis frater diem sine liberis obiisset, rex prolem non haberet, nec
habiturum spes ulla esset, et regnum Navarro, et post Condeo
reformatae religionis propugnatoribus ex iure deberetur,
pontificii Galliae principes, pontifice et Hispano
consciis, coniurationem pernitiosam occulte inierunt sub religionis
catholicae tuendae velo, nomine sacrae unionis vel ligae, ad regem
pessundandum publicam in illum invidiam pravis consiliis accendendo,
et ad reformatam religionem funditus extirpandam praetervendo
legitimam in regno successionem. Qui in hanc nomina dederunt, fidem
mutuam iureiurando obstrinxerunt se neutiquam in Gallia quemcunque
regnare passuros qui aliam religionem quam catholicam Romanam
professus fuisset aut profiteri vellet, neque eum admissuros qui in
alia innutritus, etiamsi eam aburaret, ne regnum adeptus religionem
avitam labefactaret. Haec singula ad excludendum Navarrum et agnatum
Condeum spectasse nemo dubitavit. Coniuratio etiam ista nunc aperte
ubique grassabatur his quasi gradibus sensim proserpens. Guisius
coniurationis princeps cum Pictaviam adhuc iuvenis fortiter contra
protestantes defendisset, equites Germanos quos Alenconius
accersierat fudisset, et ingentem illum Germanorum sub barone Dohna
exercitum iamdudum profligasset, a plebe te ecclesiasticis immodicis
laudibus supra regem ut unicus Romanae religionis assertor et
protestantorum malleus passim celebratus, Lutetiam ingressus tumultum
tantum excitavit, ut ipse rex necessario urbe excederet, conventum
Blesis indiceret, in hanc unionem ad reformatae religionis cultores
excidendos edicto Iulii promulgato consentiret,
Guisium magnum magistrum Gallicae militiae
renuntiaret, cum eo ad mutuam fidem firmandam sacrae syntaxi
communicaret. Mox tamen dum eum timeret quem timendum, et tantum
fecerat ut legibus interrogari non posset, atque hominis animum ad
altiora et non concessa praefestinare suspicaretur, persuasus
insidias in suam vitam ab eo strui, et
non aliam conservandi regiam authoritatem superesse
rationem nisi e medio tolleretur,
eum ex insidiis intra aulae parietes confodi et mox fratrem
cardinalem strangulari iussit. Guisii filium, Borbonium cardinalem
atque coniuratos quos apprehendere poterat in custodiam dedit. Hinc
tanta rerum per Galliam erat confusio ut pulcherrima Gallici imperii
compages in multas partes dissultura videretur. Populus enim ubique
magistratibus parere dedignatus, regias aedes Lutetiae diripuit, ex
civitatibus aliae democratiam, aliae aristocratiam, aliae oligarchiam
affectarunt, plerisque monarchiam aversantibus. Coniurati, novo
consilio instituto, novo sigillo ad res administrandas confecto,
regiam sibi authoritatem arrogarunt, munitissima quaeque loco, imo
integras provincias sibi raptarunt. Regni redditus interceperunt,
auxiliares Hispanos e Belgio evocarunt, quatuor ex amplissimis
Galliae senatibus (parliamenta vocant) suffragantibus, et
ecclesiasticis bellum in regem ubique buccinantibus.
10. Adeo ut rex necessario ad protestantes quos exagiteverat
confugeret, et isti ad detestabile scelus conversi illum per Iacobum
Clementem monachum parricidio tollerent.
Navarrum quem rex moriens successorem ex iure declaraverat, quasi
haereticae pravitatis manifestum, et qui hostiles exercitus in
patriam attraxerat, regno programmate excluserunt.
Quem autem regem crearent opinionibus
discreparunt. Carolus dux Mainius Guisii occisi frater regnum sibi
deferendum censuit, eo quod res fortiter contra protestantes
gesserat, praecipue urbes ei obsequium detulerant, cardinalis
Borbonius in carcere iam detineretur quem sacerdotem et imbellem
Galli gens bellica ferre non posset. Illum etiam regem creando
familiae Borbonorum agnoscerent, et obsoletum ius patrui contra
nepotum revocarent. Alii Lotharingum aut ex eius liberis aliquem
praeferendum contenderunt, ut haec familia ab Hugone Capeto Galliae
regno iniuste olim spoliata iam tandem postliminio iuste
restitueretur. Hispanum huic familiae fauturum, et filiam suam alicui
ex hac electo libenter in coniugem daturum. Alii Sabaudum nominarunt,
ex regis Galliarum filia natum, Hispani generum, principem vicinum,
potentem et animosum. Nonnulli Guisium ob avi et patris in religionem
Romanam et rempublicam merita praetulerunt. Nec defuerunt qui
eblandita suffragia pro Hispano utique longe potentissimo tulerunt.
Pars tamen maxima ut iustum et ius colere viderentur, in cardinalem
Borbonium propendit uno gradu regi sublato quam nepos Navarrus
proximiorem, multa pro Catholica causa perpessum, qui facile e
carcere posset liberari, et per quem catholici ad religionis
reformatae cultores opprimendos sine externis auxiliis
coniungerentur. In hanc sententiam itum Mendoza Hispani legato
inprimis authore, qui per hunc pontem viam Hispano ad Gallicum
sceptrum pandi posse putavit. Cardinalis
itaque Borbonius rex Galliarum promulgatur, nummi eius imagine cum
titulo CAROLI DECIMI procuduntur. Mainius
locumtenens generalis coronae
Gallicae declaratur; qui statim copiis undiquaque contractis in
Navarrum a suis itidem Galliarum regem iustissime promulgatum ad
Diepam maritimam Normaniae oppodum iam agentem signa infesta movet
spe certa vel intercipiendi, vel e Gallia expellendi.
11. Ille in has angustias redactus prope oppidum cum suis
castrametatus, primum Beauorium la Noeclum, statimque Buhium et
Buzenvalium, festinato in Angliam ad opem petendam et foedus tam
offensionsis quam defensionis offerendum misit. Regina ne regi
eiusdem professionis et bellica gloria florenti in re tam praecipiti
deesset, et verita ne stipendarii Germani et Helvetii corruptelis
deficerent, protinus XXII millia librarum Anglicarum in auro (quantum
vim monetae aureae ille se non prius semel simulque vidisse professus
erat) suppeditavit, arma et MMMM auxiliarum sub imperio Peregrini
baronis Willoughbeii (qui Belgico exercitui postquam Leicestrius
abierat cum laude praefuerat) misit. Chiliarchas constituit Thomam
Wilfordium, qui marescallus designatus, Ioannem Boroughum, Guilielmum
Drurium, et Thomam Baskervillum, viros dignitate equestri,
menstruumque stipendium prompte in antecessum assignavit. Hinc
coniurati qui iampridem in proelio ad Arquas a rege praeter omnem
opinionem profligati, nunc omni spe deiecti pridie quam Angli
appulerint convasarunt.
12. Rex his auxiliaribus firmatus cum exercitu Lutetiam Parisiorum
perrexit, Angli et Helvetii iussi adoriri partem illam quae intra
portam Sancti Marcelli et Sequanam interiacet, vallum et obiecta
sepimenta perrumpentes ad Sancti Victoris portam usque penetrarunt,
parumque abfuit quin intraverint. Sed rex qui non putavit maximam et
numerosissimam urbem tantilla militum manu occupari posse, nec lubuit
praedae obiiecere quam sui iuris brevi futuram speravit, nec Mainium
ad pugnam elicere posset, receptui cecinit. Inde stampas
movit, Willoughbeium cum Anglis in via reliquit ut iter coniuratis
occluderet, dum oppidum cum castro deditur. Vindocinum postea
oppugnatur, quod cum comitatu Vindocinensi (ut obiter adnotem)
Robertus Willoughbeius Normanniae praefectus olim ab Henrico quinto
Angliae rege ob fortitudinem dono acceperat. Strenuam deinde operam
Angli navarunt redigendo Cenomanum, Alenconium, Falesiam, Luxonium,
et Honfleuum in regis potestatem; ubi omnibus Hiberniae expeditionis
difficultatibus delassati, quingenta minus plus
milliaria iam permensi cum laude dimissi in Angliam, quotquot
superstites, redierunt. Vi morbi perierent Hunningus militum ductor,
Stubbius cui dextram ob libellum contra Andini cum regina nuptias praecisam
dixi, et qui magno sui
desiderium reliquit, Guilielmus Drurius, vir genere et omni elegantia
splendidus, a Ioanne Borrougho singulari certamine occisus dum ille
eques auratus cum Borougho baronis filio iuniore de
honoratiori loco (contra praescriptam in classe nobilitatis
rationem) contenderet.
13. Anglos dimissos noluit regina et rex doluit, certis nuntiis
edocti Hispanum regno Gallico tecte inhiare. Ille enim per
commendatorem Moream Ioannem Taxium et Bernardinum Mendozam in
coniuratorum conciliabulo proposuerat ut, quandoquidem tanta auxilia
tantis impensis tulerat, catholicorum in Gallia protector
declararetur cum eadem praerogativa qua in regno Neapolitano et
Siculo fruitur, munia cum civilia tum ecclesiastica in Gallia quibus
vellet per suos delegatos conferendi. Quod cum etiam cardinalis
Caietanus pontificis nuntius enixe promoveret, multis cordatis Gallis
etiam catholicisssimis stomachum movet.
14. Ut Elizabethae nihil prius erat quam Navarrum in Galliarum regno
confirmare, ita iamdudum percupierat Catharinam eius sororem regi
Scotorum in matrimonio collocare. Utrumque enim ad pontificiorum
contra protestantes conatus retundendos necessarium videbatur. Verum
res non successit quod illa aetate grandior, minus opulenta, et
frater bellis exhaustus. Cumque rex ille subinde Elizabetham de uxore
deligenda consuluisset, et illa lente respondisset, Scoti suspicari
imo et palam clamitare coeperant, Anglos callidis consiliis honorem
et liberos regi invidere, tum ut ultionem ob matrem extinctam
effugerent, tum ut Scoticum genus a successione in Anglia
excluderent. Quod cum illa audisset, monuit regem ut eiusmodi uxorem
assumeret, quae sibi inprimis placeret, populo non dispiceret, et per
quam amicitia inter reginam sine suspicione conservaretur.
Et ille qui animum ad Annam Frederici II Danorum
regis filiam (quam Elizabetha prae caeteris commendavit) ante annum
applicuerat, cum eadem mense Augusto hoc anno comite marescallo
auspice, procuratorio nomine verbis conceptis regio ritu pactus erat.
Verum cum illa in Scotiam navigans in medio cursu
horridis tempestatibus in Norwegiam reiiceretur, classe adeo afflicta
ut iterum solvere non posset, rex, consilio prius Elizabetha
communicato, quae honoraria dona ad nuptiarum solemnia miserat, in
Norwegiam mense Octobri coelo hibernante traiecit, ut nuptiae inter
annum (quod ordines regni statuerant, et ipse voverat) conficerentur,
quae auspicato confectae; et in illis partibus ad Maium usque haesit
non prius commodum revertendi tempus nactus.
15. Nonnulli has tempestates magorum et sagarum maleficiis excitatas
opinati sunt, eo quod venti fuerint rapidiores, fluctus ex imo
concitatiores, procellae breviores et crebriores, quam quae ex causis
naturalibus, quodque demones principes aeris in gentibus
septentrionalibus barbare simplicibus atque evangelica luce
destitutis licentius grassantur. Et horum
opinionem confirmarunt magi quidem et sagae in Scotia deprehensi qui
palam confessi sunt se tempestates illas ad reginam a Scotiae
littoribus arcendam axcitasse, atque Bothwellium
ipsos de regis fato consuluisse. Quod cum capitale sit apud Scotos ex
lege Mariae reginae, ille in carcerem coniectus; sed post breve
tempus erupit, et novis in Scotia motibus initium dedit.
16. In Anglia e vita hoc anno excessit Francisca comitissa Sussexiae
Thomae comitis Sussexiae vidua, Henrici Sidnei soror, memora digna
quod collegium Sidneio-Sussexium bonarum literarum studiosis
Cantabrigae posuit, imitata Gualterum Mildmaium,
qui per hoc tempus in coelestem patriam commigravit. Vir pietate
spectata et prudentia singulari omnibus boni civis virique boni
officiis perfunctus, ab Henrico VIII curiae augmentationum supervisor
constitutus, ab Edwardo VI equestri dignitate ornatus, et ab
Elizabetha in sanctius concilium adscitus, fisci regni cancellarius
et subthesaurarius, qui ut pietatem et bonas literas promoveret,
Cantabrigiae anno MDLXXXIIII Emanuelis collegium, in quo studiosi
sexaginta duo sub praefecto aluntur, extruxit. In eius locum
suffectus Ioannes Fortescuus vir integer, Graece Latineque apprime
eruditus, qui liberalibus reginae studiis et regie synthesi sive
guarderobae (ut vulgo vocant) diu praefuerat, et mihi haec
scribenti in nonnullis lumen porrexit.
17. Animam etiam Deo reddidit aetate iam declivi Guilielmus
Somersettus comes Wigorniae, filius Henrici, nepos Caroli; successit
Edwardus filius unicus, numerosa prole adeo foecundus ut plures
liberos utriusque sexus quam universi Angliae comites nuper
numeraret.
18.
Naturae quoque debitum persolverunt Ioannes baro Sturtonus, Caroli
(quem ob homicidium Maria regina suae iustitiae exemplum statuit)
filius ex Anna Stanleia Edwardi comitis Derbiae
filia progenitus, cui Edwardus frater successit;
atque Henricus baro Comptonus ingenii iudiciique
laude efflorescens, Guilielmo filio e Francisca Hastingia Francisci
comitis Huntingdoniae filia, haerede relicto. Ex
Bruxellis Thomas baro Paget qui Mariae Scotorum reginae devotissimus
ideoque suspectus ex Anglia se subduxit, ut
anno MDLXXXV diximus, unico filio
Guilielmo ex Nazareta Newtonia relicto, reipublicae vero literariae
triste desiderium reliquit.
Laurentius Humfredus Oxoniensis sacrae theologiae
doctor, qui in Germania regnante Maria exul, Origenem de Recta
Fide et Philonem de Nobilitate e Graeco transtulit, tres
libros de Nobilitate quibus titulum Optimates fecit,
scripsit. Domum reversus Magdalenensi collegio Oxoniae in quo
educatus, praeses factus regiusque sanctae theologiae professor,
publice multos annos legendo, concionando, et plura scribendo
ecclesiae profuit laudemque promeruit. Nec tamen altiorem in ecclesia
dignitatem quam decanatum Wintoniensem consequutus, fortasse eo quod
de adiaphoris non iuxta cum ecclesia Anglicana senserit.