Tessera caerulea — commentariolum. Tessera rubicunda — nota textualis. Tessera viridis — translatio
O NEALI ET EORUM NOSTRO TEMPORE REBELLIONES 
E O Nealis
qui se Ultoniae dominos vendant me dicturum modo innui, et de rebellionibus
ab ipsis nostro seculo concitatis summo animo me scripturum iampridem promisi,
et promissi sane constantiam tuebor diis manibus illius quem vivum colui et
iam coelo receptum aeternum meminero. 
Hoc solum praefatus,
quaecunque scripsero non ex incertis per circulos rumoribus, aut e trivio relationibus,
sed ex ipsis eorum autographis qui rebus praefuerunt et interfuerunt summatim
esse deprompta, idque tam syncero veritatis studio et fide adeo integra ut non
dubitem quin a veritatibus cultoribus et qui Hibernica plerisque ignota scire
avent gratiam ineam, et in reprehensiones non incurram nisi apud illos qui cum
male fecerint, male audire submoleste ferunt et indignantur.
2.
De Nealo Magno qui in Ultonia et magna Hiberniae parte ante adventum S.
Patricii vi et armis rerum potitus erat, deque intermediis, quorum subobscura
est memoria, ut taceam, haec familia ab Anglorum in Hiberniam ingressu obscurior
latuit, nisi cum Edwardus Brus Scotus se regem Hiberniae dixerit. Tunc enim
tempore turbulento Dovenaldus O Neale e latebris emersit et in literis ad pontificem
Romanum tantis hoc usus est tutulo, Dovenaldus O Neal rex Ultoniae ac totius
Hiberniae haereditario iure verus haeres. Sed tumultu sedato rex iste novus
mox disparuit, posterique delituerunt donec, Anglia feralibus bellorum facibus
inter Lancastrenses et Eboracenses de imperio decertantes inflammta, Angli qui
hic militarunt, Ultonia relicta et O Nealis in custodiam commissa, domum ad
partium duces reverterentur. Tunc enim Henricus O Neal filius Oeni sive Eugenii
O Neal filiam Thomae comitis Kildariae, et eius filius Con More, i.
e. Conus Magnus, Geraldi comitis Kildariae filiam matris neptem duxit,
Kildariensium comitum potentia et authoritate subnixi (qui plures sane annos
rerum summae in Hibernia praefuerunt) caput altius exeruerunt, acerba in populum
tyrannide grassantes, et insolenti fastidio elati principum, ducum, marchionum,
comitum titulos prae nomine O Neal dedignati. Conus Coni filius cognomento Bacco,
id est Cludus, patri dignitate O Neal successit, qui suis posteris
male imprecatus si vel Anglice loqui discerent vel triticum sererent vel aedes
extruerent, sollicito timore ne Angli his invitamentis in suos agros pellicerentur.
Huius potentia cum regi Henrico Octavo esset suspectior et rex, iam conculcata
Kildariensi familia, cuius rebellioni se immiscuerat, ipsi etiam esset formidabilis,
in Angliam venit, nomineque O Neal renunciato, regi omnia sua in manus tradidit,
quae mox diplomate sub magno Angliae sigillo ut beneficiarius recepit cum titulo
comitis Tir-Oen sibi et Matthaeo filio falso credito, eorumque de corpore haeredibus
legitime procreatis; Matthaeusque eodem tempore baro de Dunganon fuit creatus.
Hic usque ad decimum quintum aetatis annum filius fabri ferrari Dundalkiensis
habitus, a fabri uxore, quondam Coni amica, Cono pro filio oblatus, et ob eodem
filii loco acceptus erat, posthabito Ioanne (Shan illi vocant) cum aliis quos
ex legitima uxore progenuerat. Shan animus hinc subito cum nothum sibi praelatum
et eo honoris evectum videret, a patre omnino erat aversus, odioque maximo cum
acerbissimo dissidio in Mathaeum ita flagravit ut e medio sustulerit, patremque
indignis iniuriis adeo afflixerit, dominatu, sedibus et fortunis eiicere conatus, ut senex moerore gravissimo confectus vita excesserit. Statimque Shanus electus et acclamatus O Neal paternam adiit hareditatem, filioque Matthae ut ab illis esset securus sedulo perquisivit, sed illi fuga elapsi. Brianus tamen filius natum maximus haud multo post a Mac Donell Totan ex O Nealorum stirpe, authore (ut ferunt) Shano, occisus. Hugo et Cormacus Anglorum beneficio evaserunt ad adhuc supersunt. Rerum sic Shanus potitus, homo crudelitate barbarus, importunam in Ultoniae proceres tyrannidem exercere incepit, et Mac Gennys, Mac Guir, Mac Mahon, O Realy, O Hanlon, O Canon, Mac Brien, O Hagan, O Quin, Mac Canna, Mac Cartan, Mac Donell Galloglassium suos esse subditos gloriatus.
3. Cum Henricus Sidneius tunc iusticiarius, Sussexio prorege absente, haec cum illo expostularet, respondit se certum et legitimum Coni filium et haeredem, utique ex uxore legitima natum, paternum adiisse haereditatum, Matthaeum fabri ferrarii Dundalkiensis fuisse filium a fabro genitum, natum post nuptias eiusdem cum Alisona uxore, a matre tamen pro filio Cono subdole obtrusum ut haeredititaem et dignitatem O Neali interverteret, quod licet ille pateretur, alium tamen neminem ex O Nealorum familia unquam perpessurum. Quod ad diploma Henrici VIII attinet, instar nihili est, cum Conus nihil haberet iuris in iis quae regi in manus tradidit nisi ad vitam suam, nec sine consensu procerum et populi a quibus electus erat O Neal de iis potuisse cedere, diplomataque eiusmodi nihil valere nisi certus familiae haeres iureiurando XII virorum autentice prius significetur, quod hac in re minime factum. Ipsum etiam iure divino et humano certum esse haeredem, primogenitum scilicet patris legitime patrimonio progenitum, unanimi procerum populique consensu O Neal designatum fuisse patria Tanistriae lege, qua vir matura aetate puero, et patruus ille nepoti, cuius avus patri supervixerit, praeferendus, nec quicuqam authoritatis in Ultoniae proceres sibi arrogasse quam maiores retroactis temporibus, ut prolatis tabulis probare poterat, iure suo exercuerant.
Mox tamen O Raylium debellavit, Calloghum O Donell captum in carcerem condidit cum liberis, uxorem rapuit, ex qua adulterando prolem suscepit, castella eius, agros et fortunas occupavit, et ut rex Ultoniae se gessit.
4. Quam primum ad hanc insolentiam retundendam Thomas Suffolciae comex prorex signa extulerit, ille perterritus et a cognato Giraldo comite Kildare, quem regina Maria in integrum restituerat, persuasus, in Angliam ad reginam Elizabetham venit, supplicem se abiecit, et omni humanitate exceptus, fidem pollicitus domum rediit, ad omnem humanitatem victu et cultu paulisper se conformavit, Scotos ex Ultonia, Iacobo Mac Conell eorum duce occiso, exterminavit, se et suos ordine continuit, tenuiores iniuria prohibuit, in proceres tamen omni insolentia acerbissime grassatus, qui cum ad intolerandam eius violentiam cohibendam opem a prorege petiissent, ille furore effrenatior Mac Guir dominum in Fermanagh, qui illum subaccusaverat, ferro flammaque sedibus deturbavit, metropoliticam Armachae ecclesiam igne iniecto accendit, Dundalkiam obsidione incinxit, sed irrito incepto virtute praesidiarii militis et Guilielmi Sarfeildi praetoris Dublinensis, qui eo cum electo civium flore in eum profectus. Circumvicinas tamen regiones omni bellorum iniuria undique laceravit. Sidneius prorex ut grassantem hominis audaciam reprimeret exercitum in eum ipse ducit, provideque Edwardum Randolphum veteranae militiae nomine clarum cum septem peditum signis et ala equitum navigio in septentrionale latus Hiberniae praemisit, qui apud Dirry ad Loghfoil castra metatus, ut rebellem a tergo urgeret. Quod ille veritus eo accessit, cum omnibus connixus copiis ut eum submoveret, verum collatis signis Randolphus in eum irruit, vitaque patriae cum gloria profusa, ita profligavit ut nunquam postea resistendo par fuerit, et alibi levibus velitationibus fractus, a suisque sensim derelictus, animum induxerit proregis fidem et misericordiam capistro ad collum alligato obtestari. Verum a scriba persuasus prius Scotorum amicitiam sub Alexandro Oge, id est Iuniore, qui tum aestiva in Claneboy habuerunt, experiri, praemisso Surleio Boy Alexandri fratre, quem diu captivum detinuerat, ad eos cum rapta O Donelli uxore accessit comiter exciptiur, cum paucis in tentorium admittitur, ubi post pocula in iuria proruperunt de Iacobo Mac Conell Alexandri fratre, quem Shanus occiderat, et de pudicitia sororis Iacobi quam Shanus duxerat et abiecerat, cum Alexander Oge et Mac Gillaspic frater eius ad vindictam exardentes dato signo maecharis strictis Shanum aggressi iteratis ictibus caeciderunt, unde anno salutis MDLXVII pax reddita provinciae.
5. Conventus ordinum regni paulo post Dubliniae habitus, quorum authoritate Shanus proscriptus, et plerisque omnibus Ultoniae provinciis et praefecturis regina et successores investiuntur. Legeque sancitum ut nemo iam inde O Neali nomen et titulum sibi adsumeret. Adsumpsit tamen paulo post Turlogh Leinigh natus ex fratre Coni More O Neal, quem dixi, vir affecta aetate et ideo sedatior eoque magis quod a Shani O Neali fillis et Hugo Barone Dunganon filio sibi timeret, licet Hugoni filiam in uxorem dederat, quam ille tamen mox alia superinducta repudiavit. Turlogh hic reginae Anglorum observantissimus Anglis nihil negotii facessit, sed plurimum vicino O Donello et Scotis insulanis, e quibus Alexandrum Oge, illum qui Shanum O Neale occiderat, velitatione peremit. Hugo Matthaei filius, qui baro Dunganon dictus, et modo apud suos, modo in Anglia in clientela nobilium diu vixerat, iam ex humili vitae conditione emerge coepit, equitum alae in bello contra Desmoniae comitem rebellantem ab Elizabetha regina praefectus, annua mille marcarum pensione assignata, fortiter se contra rebelles ubique gessit, demumque libellum supplicem in parlamento exhibuit ut ex vi diplomatis avo concessi in titulum et locum comitis Tir-Oen statim concessus: de haereditate verum cum, proscripto Shano O Neal, reges Angliae in eadem investirentur, relatum fit ad Elizabetham regina, quae benignissime concessit ob fidele eius obsequium praestitum et praestandum. Ita tamen ut regio prius describeretur, unus et alter locus praesidiis idonius reservaretur, nominatim munimentum ad Blacwater, et filiis Shani et Turloghi prospiceretur, nec aliquid authoritatis in dynastas vicinos extra comitatum Tir-Oen illi permitteretur. Has conditiones ille lubentissime amplexus gratias cumultatissime egit, quicquid diligentia, authoritate, studio pro tantis beneficiis praestare poterat praestiturum promisit, et certe promisso non defuit, nec quicquam officii quod a fidelissimo subdito expectes reliquum fecit. Corpus illi laborum, et vigiliae, et inedia patiens, industria in eo magna, animus belli ingens maximisque par negotiis, militiae multa scientia, ad simulanda negotia altitudo ingenii profunda, adeo ut nonnulli tunc eum vel maximo Hiberniae bono vel maximo malo natum praedixerint. Eaque virtutis et fidei specimina praebuit ut, regina intercedente, dominatu suo Turloghus Leinigh illi certis quibusdam conditionibus cesserit. Quo mortuo, O Neali titulum (quod lege capitale fuit) sibi usurpavit, factumque excusavit ne alii eundem invaderet, promisitque se renuntiaturum, iureando tamen ad hoc astringi ne urgeretur summopere efflagitavit.
6. Sub hoc tempus cum Hispanica classis illa instructissima quae Angliam frustra invaserat profligata esset, in reditum plures naves in Vergivio mari perierunt, multique ex Hispanis in littora Hiberniae naufragio eiecti, e quibus nonnullos comitem Tir-Oen hospitio excepisse, et cum illis de ineundo cum Hispaniae rege foedere clandestino agitasse consilia perhibetur. Eoque nomine eum 
detulit, nec levibus sane indiciis Hugo Ne Gaveloc (i.e. In Compedibus, sic cognominatus quia in compedibus diu detentus) Shani O Neal filius naturalis, quem postea comprehensum ipse comes strangulari iussit et aegre invenit qui manus illi ob reverentiam sanguinis O Nealici iniiceret. Cuius barbari et inhumani paricidii pro regia clementia et spe, quam de comite culpam com poenitentia deprecante conceperat Elizabetha, bonis nonnullis reclamantibus, gratiam fecit. Verum hominem quasi stimulis fodit, quod nomen Mac Mahon in regione sibi proxime vicina prorex suppresserat, et ad infirmandam validae familiae potentiam inter plures regionem subdiviserat, veritus ne idem sibi et reliquis Ultoniae dynastris fieret. Gliscere eo tempore simultates inter comitem et Henricum Bagnallum Hibernicae marescallum coeperunt, cuius sororem in uxorem comes rapuerat. Comes conquerebatur quicquid Ultoniae ille suo sanguine et laboribus in principis obsequium reduxerat marescallo non sibi in fructum cedere, marescallum falso ipsum in laesae maiestatis crimen, vilissimis hominibus in testis subornatis, vocasse Guilielmum Fitz-Williams, tunc proregem, in ipsius perniciem ardentem corruptelis incitasse, eiusque vitiae insidatum fuisse, et invenit sane fidem prorex in aula regia Anglia donec scriptis in Angliam literis comes se iudicio vel in Anglia vel in Hibernia se stiturum obtulerit. Pro certo habetur sub hoc tempus illum et Ultoniae dynastas occultis conspirationibus in foedus coiisse religionem Romanam se defensuros (religio enim iam utique rebellione praetenditur), vicecomites vel praesidiarios in suis territoriis nullo modo admissuros, se sua iura mutuo propugnaturos, et iniurias Anglorum propulsaturos. Qui primum classicum caneret Mac Gwire protrusus est, vir turbidi ingenii. Ille populabundus in vicinos irruit, Conachtiam ingreditur comcomitatus Guaran sacrifio qui a papa primas Hiberniae constitutus iussit ut Deo fretus fortunam experiretur, cuncta prospere evenura. Secus tamen accidit, Mac Guiro fortitudine Richardi Binghami fugato, et primata cum aliis pluribus occiso. Mox Mac Gwir in rebellionem prorumpit, quem cum marescallo simulatione officii ipse comes persequutus vulnus in foenore magna fortitudinis laude accepit. In securitatem tamen suam intentus Shani O Neali filios intercipit ne nocerent, nec in libertatem ullo modo restituere voluit rogatus, sed aliud agens conqueritur gravissime de proregis, marescalii, et praesidiorum iniuriis, quas tamen ita obscure mox tulit ut, quasi omnium oblitus, fide data proregem adierit, seque submiserit, omnemque professus obedientiam domum redierit.
7. Revocato iam ex Hibernia Guilielmo Fitz-Williams, in eius locum Guilielmus Rusellus prorex suffectus. Hunc adiit comes sponte, prolixe promisit se quaecunque imperata libentissime praestiturum, literisque ad consiliarios Angliae datis idem pollicitus, obnixeque orat ut a regina in pristinam gratiam recipieretur, qua ementitis inimicorum delationibus, nullo suo merito exciderat. Aderat tunc Bagnallus marescellus qui exhibitis articulis accusavit comitem submisisse Mac Guirum cum primate, quem dixi, in Conachtiam, calandestina cum Mac Gwiro et O Donello et aliis coniuratis sociasse consilia illis per Cormac Mac Baron comitis fratrem, Conum filium comitis nothum in devastando Managhan et obsidendo Inis Kellin opem tulisse, capitaneos de Kilulto et Kilwarny a fide in principem minis abduxisse. Hinc inter regni consiliarios serio agitatum an comes ad respondendum detineretur: detinendum prorex censebat, plures vel vano timore vel prono in comitem studio dimittendum et rem in aliud tempus prolatandam urgebant. Quibus ut pluribus et maiori rerum Hibernicarum usu prorex invitus acquievit. Dimittitur itaque, accusatoribus qui aderant non auditis. Quod reginam inprimis anxiam habuit, cum eius scelerata et consilia et facta singulis iam dilucescent, et ipsa regina ut detineretur donec obecta crimina diluisset praemonuisset.
8. Comes domum iam reversus cum audiisset novum supplementum militum ex Angliae et veteranos mille tercentos e Belgio qui in Britannica Armorica sub Ioanne Norisio militaverant adventare, et Anglos iam Ballishanon et Belyk castra ad exitum lacus Earn cogitare, ipse male sibi conscius propugnaculum ad Blackwater, per quod in Tir-Oen eius provinciam erat ingressus, ex improvisu adoritur et deditione capit. Eodem fere momento sibi varius et animo aestuans per literas opem suam comiti Kildariae contra iniurias proregis offert, comiti Ormondiae et Henrico Wallopo regni proquaestori se in fide permansurum promittit, Ioannemque Norrisium generalem constitutum per literas obsecrat ut mitius secum agatur, nec in fidei praecipitium invitus protrudaur. Verum has ad Norsisium literas Bagnallus marescallus intercepit et, ut comes postea conquestus est, in eius maximum damnum suppressit. Statim enim hostis patriae et proditor publica praeconis voce declaratus erat. Qua tempestate numerabantur in Ultonia apud rebelles plus minus mille equites, pedites 6180, in Conachtia 2300, qui omnes erant etiam ad comitis nutum, et ex his quamplurimi rei militaris non ignari, utpote qui armis exercitati, ex quo singulis dynastis Ultoniae Ioannes Perottus prorex numerum praescripserat quia armis exercerentur ut Scotis Hebridianis resisterent, vel Belgico versati bello, quos ille consilio in posterum improvido eo transmittendos curaverat. Nec minor sane in Anglorum copiis numerus, quibus summa cum authoritate praefuit Ioannes Norisius Belgico bello clarus, nihil tamen memoria dignum gessit, cum simultatibus inter ipsum et proregem laboratum esset, tantum tempus depraedationibus, induciis, et colloquiis transactum. Nec dubium quin viris militaribus utrinque bellum trahi placuerit, et comes quotidie subsidium ex Hispania expectaverit.
9. Inter colloquia vero maxime memorabile erat illud quod duo delegati Henricus Wallopus regni proquaestor et Robertus Gardenerus iustitiarius primarius, viri gravissimi et perspectae prudentiae cum comite Tir-Oen et O Donello habuerunt, in quo et sua gravamina et petitiones illi et ex coniuratis alii exhibuerunt. Comes scilicet questus erat Henricum Bagnall marescallum fructum laborum suorum intervertisse, mendaciis et malis artibus de reginae gratia et quodammodo de gradu deiecisse, literas suas ad proregem, Norisium, et alios in grave ipsius praeiudicium intercepisse, et dotem uxori suae assignatam detinere, protestatusque se cum exteris principibus priusquam proditor esset declaratus nunquam egisse. Humilime autem petiit ut crimina sibi et suis condonarentur, ut in integrum retituerentur, ut religionem suam libere exercerent (quod tamen semper fuit permissum), ut marescallus mille libras monetae Anglicae in dotem uxoris iam defunctae persolveret, ut nulli praesidiarii, vicecomes, aut officiarius alius in comitatu suo constitueretur, ut ala quinquaginta equitum quam reginae stipendio duxerat redderetur, et qui suos depraedati fuerint plecterentur. O Donellus quum patris et maiorum in reges Angliae fidem commemorasset, querebatur nihilominus Boinum militum ductorem in eius provinciam specie populum ad humanitatem imbuendi a Perotto prorege cum cohorte missum, comiter a patre quibusdam opidis illis assignatis exceptum (in patrem nullo non iniuriae genere saevisse), spurium quendam ad dignitatem O Donelli extulisse, proregemque illum submissa navicula hunc ipsum intercepisse, innocentem in carcerem detrusisse, et donec Deo duce liberaretur iniuste detinuisse. Proregem etiam Fitz-Williams Owenum O Toole virum ab O Donello huius tractus secundum publice evocatum in carcerem totos septemannos insontem condidisse, et vicinos sibi in Fermanaugh intolerandis iniuriis onerasse, nec aliam se suae salutis expediendam rationem posse inire quam proximis devexatis opem ferendo. Petiit vero eadem quae comes, et etiam castella quaedam et praedia in comitatu Slego quae suo iure ibi vendicavit. Shan Mac Brian Mac Phelim O Neal conquestus erat comitem Essexiae insulam Magie, Henricum Bagnallum baroniam de Maughery Mourn, utramque avitam haereditatem sibi, per iniuriam abstuliise, se in vinculis habitum donec iure suo Bagnallo coactus cesserit, praeter iniurias a praesidiariis ad Knoc Fergus infinitas. Hugo Mac Guir proximorum praesidiariorum militarem insolentiam in armentis abigendis exaggeravit, et vicecomitem in suas regiones immissum proximi cognati caput amputasse et proculcasse. Brianus Mac Hugh Oge, Mac Mahon, et Ever Mac Couley conquerebantur praeter alia Fitz-Williams proregem, cui bonum et honestum pecunia posterioria, largitionibus adductum Hugonem Roe in dignitate Mac Mahon confirmasse, et mox quod mulctam impositam more patrio explicatis signis petiisset, suspendisse, eiusque hereditatem ut nomen Mac Mahon deleretur, alienis concessisse. Ut semel dicam, perierunt singuli eadem quae supra memoravi. Quorum cum quaedam aequa, alia ad reginam referenda censerent delegati, et articulos contra rebellibus proponerent, tam iniqui illis iam insolescentibus visi sunt, ut induciis ad breve tempus discessum fuerit. Cum regina et tunc temporis et postea ut humano sanguini et etiam pecuniae parcitum esset ad quascunque pacis conditiones maiestate non indignas haud invita descendisset.
10. Induciarum tempore elapso, Norrisius in comitem movit, cui summa et sola rei militaris in proregis absentia a prorege ex reginae mandato fuerat translata. Prorex tamen ei se adiungit, tantoque rebellium timore ad Armacham usque processerunt ut comes, munimento ad Blackwater derelicto, villas circumvicinas opidumque Dunganon igne iniecto incenderit, aedes suas ibidem magna ex parte subruerit, et iam de se conclamatum ingemiscens latebras cogitarit. Cum illi non ulterius progressi, quod a commeatu non satus instructi substiterint, et comite proditore in suo ipsius territorio declarato, atque in Armachana ecclesia praesidio relicto, reversi sint. Revertentes sedulo comes observat, praesidium tamen ad Monaghan firmarunt, cumque iam prope Dundalkiam ventum esset prorex bellum Norisio prosequendum pro ea quam acceperat a regine authoritate commisit, multisque untrinque verbis habitis officio plenissimis Dubliniam se recepit, et rebus Lagenioae, Conachtiae, et Momoniae provide prospicit.
11. Norrisius in Ultonia mansit, nihil tamen tanto viro dignum praestit sive ex aemulatione in proregem, sive inclinatione quadam fortunae, quae magnos duces tandem destituit, sive ex favore quo in comitem tantum propendebat quantum prorex in odium. Subaccusavit enim proregem Norisius quod in comitem iniquior nullam cum eo pacem ineundam censeret, cum induci nollet comitem nihil nisi moras nectere dum ex Hispania subsidia expectaret, cum ille interim aequior et credulus spem optimam comitem ad pacis conditiones perducendi concepisset, quam versutus ille in Norrisio ita aluit ut submissionem etiam simulatam suo chirographo obsignatam offerret et in genua provolutus culpam supplex deprecaretur. Interea tamen sedulo et secreto literis et precibus cum Hispano per emissarios suos egit de ope subministranda, usque adeo ut unus et alter ab Hispano internuntius clandestino ad rebelles venerit, cum quibus pactum erat ut, si iustum exercitum qui par esset Anglis profligandis praefinito tempore Hispanus submitteret, se suas copias coniuncturos; interim, si apparatum bellicum suppeditaret, se quascunque pacis conditiones reiecturos. Hisce pactis O Rorck, Mac William et alii subscripserunt, at non ipse comes provide cautus, quem tamen consensisse minime ambigitur. Quas vero rescripsit Hispanus literas promissis plenas subdola officii simulatione ad proregem transmisit comes, simulque Hispanici subsidii spe certa nixus a scripta illa submissione et fide Norisio promissa resilit, quod Norisius sua credulitate in fraudem illectus acriter et iracunde cum eo quasi os ipsi sublevisset expostulat. Ille autem gnarus tempori serviendi iterim cum Norisio et Fentono secretario in colloquium descendit, et qualiscunque datis obsidibus pax seu potius pacta initur, quae mox dirupit pari levitate, caussatus se non posse non suspicari dolo malo secum agi, quod tam male inter proregem et Norisium conveniret, quod indigne a prorege habiti sint qui cum eo se pace eius nomine egerint, quod prorex nihil nisi bellum spirarit, turmis equitum ex Anglia adauctis, Hispani literis quas dixi detentis, et marescallo eius adversario accerrimo iam tum ex Anglia cum novis mandatis reverso.
12. Hinc igitur vicinos agros vastat, viculos incendit, praedasque agit, mox scelerum conscientia exagitatus et audito pacem inter Angliam et Hispaniam coalituram, colloquia et pacis conditiones denuo expetit. Taedet integumenta eius dissumulationis sigillatim percurrere, ut semel dicam, cum aliquid discriminis ab Anglis impenderet, fronte, vultu et verbis ita submissionis simulationem sustinuit, eamque scelerum poenitentiam prae se tulit ut eluderet donec opportunitas ipsum persequendi esset omissa, et necessario copiae distrahendae. Utque illi semper crederetur et spes veniae subinde esset oblata ne pertinacia accenderetur, et socordia ducorum in Hibernia, et parsimonia consiliariorum in Anglae, et reginae innata lenitas quae rebellium latrocinia (nec bellum enim appellandum) sine sanguine extingui optavit, facile impetrarunt.
13. Anno CIƆDXCVII cum iam universa Ultona ultra Dundalkiam praeter septem praesidiaria castra (viz. Newry, Knoc-Fergus, Carlingford, Greenecastle, Armagh, Dondrom, et Olderfleete) et tota fere Conachtia defecisset, Thomas baro Burough in Hiberniam prorex est missus, vir animi et consilii plenus. Quo tempore comes cessationem armorum per literas petiit, et interesse quidem videbatur ad mensem concedere. Mense expleto, prorex contractis copiis quod rem et famam primis imperii auspiciis videbatur, in comitem aciem erexit, dubioque Marte inter angustias a comite acceptus, viam virtute patefecit, et munimentum ad Blackwater refirmatam, per quod in comitatuum Tir-Oen aditus, et praeter sylvas et paludes unicum erat rebellibus firmamentum fortissime expugnavit, docuitque si quis insisteret eos facile profligari posse. Eodem ipso die quo hoc munimentum captum, dum prorex cum exercitu gratias divino numini de victoria ageret, ad arma ex improviso conclamatum est, hoste se e propinquo colle ostendente, in quem comes Kildariae Henricus cum ala equestri et quibusdam e nobilioribus volonibus statim movit, et aggressus in fugam coniecit. Desiderati tamen ex Anglis Francius Vaghan, qui frater proregis uxori, Richardus Turner tribunus maior, vir spectatae militiae, duo collactanei fratres comitis Kildariae, quorum mortem adeo aegre tulit ut ipse paucos post dies prae moerore expiraverit (omnes enim omnium charitates collactaneorum in Hibernia amor longe superat). Plures autem vulnerati, inter quos bellica fortitudine nominatissimus erat Thomas Wallerus. Hoc munimento novis operibus restaurato, quamprimum prorex exercitum reduxisset, rebellibus inter spem, metum et pudorem fluctuantibus consultissimum munimentum illud obsidione premere visum est: opportunissimum enim ad illos infestandum, et actum de fama et fortuna comes existimavit nisi recuperaret. Valida itaque manu circumdedit. In quem statim prorex continuis itineribus advolat, sed illum plenis passibus ad victorias progredientem vis morbi impestiva extinxit, magno desiderio bonis et seditiosis securitate relicta, utique si supervixisset, prudentum iudicio spem hostium imminuisset, et in tanta pericula summa rerum non devenisset.
14. Proregis morte audita, rebelles praeferoces magno subinde clamore et impetu munimentum invaserunt, sed maiore semper clade repulsi, qui scalis admotis scandebant praecipitati, a proruente praesidiario milite plurimi obtriti, adeo ut viribus iam diffidentes ad moras consilium vereterint, persuasi paucorum dierum superesse alimenta et fluxa praesidiariorum ex inopia fides et prodito sperebatur. Verum egregia virtute Thomae Williams praefecti et cohortis locus animose propugnatus, qui famem, ferrum et extrema passi, absumptis equis, herbas saxis innatas vellentes nihil non miseriae pertulerunt.
Iam summum in Hibernia imperium regia ex Anglia authoritate comiti Ormondiae titulo locumtenentis exercitus generalis, cancellario, et Roberto Gardenero demandatum erat, locumtenenti prolixis literis omnia quae prius dixi gravamina comes significat, nec minima vel militum vel vicecomitum insolentia omissa, pacta cum Norisio violata frigide excusat, inprimis quod Feogh Mac Hugh e necessariis sus exagitatus et e medio sublatus erat, denique literas suas ad reginam in Anglia interceptas et suppressas, nec non impositiones et compositiones proceribus et plebi intolerandas conqueritur. Addit se pervidere omnia procerum Hiberniae territoria iamiam inter consiliarios, caussidicos, milites et scribas distrahenda esse. Simulque opem filiis Feogh Mac Hugh subministrat ut novi belli incendia in Lagenia excitarent. Ut bellum iam susceptum fuisse singuli viderent, non alio consilio (quicquid obtendebatur) quam ad Anglis ex Hibernia omnino deturbandos.
15. Comes interea munimentum ad Blackwater in obsidione habet, ad quam solvendam locum tenens exercitus generalis, nam nullus adhuc prorex substitutus, selectissimas submisis turmas XIIII vexillationes sub Henrico Bagnallo marescallo acerbissimo comitis adversario, in quem acrioribus ille invidiae stimulis excitatus prope Armacham acerrime involavit, statimque marescallo, in quem omnes vires converterat, inter confertissimos hostes occiso periucundum de adversario triumphum, et de Anglis victoriam insignem reportavit. Nec sane ex quo in Hibernia pedem firmarunt maior fuit accepta clades, XIII strenuis ordinum ductoribus desideratis et mille quingentis e gregariis, qui foeda fuga dissipati totis campis palantes caesi, victique superstites non suam ignaviam sed ducis imperitiam, quod iam in morem cessit, probrose culparunt. Statim munimenti ad Blackwater subsequuta est deditio, cum praesidiarii fide et armis ad extremam famem retentis afflictissimi spem omnem subsidii evanuisse viderent. Clara haec victoria et rebellibus inprimis usui qui hinc arma et commeatum nacti, et comes per Hiberniam magna fama tanquam libertatis auctor ubique celebratus, ferocia et superbia supra modum intumuit, misitque in Momoniam Ouny Mac Rry Og O More et Tirellum ex Anglica licet origine Anglico nomini infestissimum cum IIIICIƆ praedonibus, contra quos ad Kilmalock usque praeses provinciae Thomas Norisius cum satis valida manu accessit, sed hoste ne quidem conspecto dispersis copiis Corcagium se recepit. Quo comperto, rebelles confluenti magna perditissimorum colluvie agros vastant, praedas agunt, undiquaque Anglorum arces, aedes, et praedia diripiunt et incendunt, eosque passim crudelissime trucidant, Iacobum Fitz-Thomas e Desmoniae comitum familia in Desmoniae comitem, ita tamen ut O Neali sive comitis esset beneficiarius, erexerunt, et post mensem accensa in Momonia flamma praedis onusti recesserunt. Datis iam ad Hispanum literis victorias suas pleno ore laudat comes, simulque obsecrat ne credat si forte ab Anglis audiat se pacem expetere; contra omnes pacis conditiones licet aequissimas animum se obfirmasse, et fidem Hispano datam constantissime observaturum. Literis tamen missisque subinde nuntiis interea de submissione cum comite Ormondiae simulate intercesset et iniquissima postulavit.
16. Hic erat Hiberniae status fere deploratus cum regina Elizabetha Robertum Essex comitem tunc Gadibus Hispaniae captis celeberrimum pro spectata prudentia, fortitudine, et fide Hiberniae proregem ad detrimenta sarcienda designat, amplissima addita potestate belli componendi, et etiam, quod importunitate quasi extorsit, remittendi et condonandi in ipsam maiestatem crimina, quae semper in singulorum proregum diplomatibus hisce verbis sic sit ante restricta, proditionibus personam nostram, haeredes, et successores tangentibus exceptis. Et provide sane hanc condonandi huius generis crimina authoritatem obtinuit cum quascunque rebelliones principis personam tangere iurisconsulti statuant. Exercitus illi decretus quantum postulavit, nec Hibernia prius viderat, scilicet XVIM pedites et equites mille trecentos, qui postea etiam ad viginti millia suppletus, et in mandatis datum ut, caeteris quibuscunque posthabitis, in comitem Tir-Oen archirebellem, tanquam in caput, omnem belli tempestatem converteret et ipsum praesiidis ad Lacum Foile et Bala Shanon quamprimum premeret, quod faciendum ille semper inculcaverat et neglectum fuisse superioribus proregibus criminose obiectaverat. Ita insignis nobilitatis flore comitatus Londino, plebe faustis acclamationibus prosequente, sed Iove sereno tonante, sub finem mensis Martii profectus adversa tempestate conflictatus in Hibernia appulit, gladioque pro more accepto statim contra ac in mandatis habuit, suasu quorundam e regio consilio qui in sua privata nimis intenti, adversus minutos quosdam in Momonia rebelles, rebelle comite neglecto, cum omnibus copiis signa extulit, captoque Cahir Edwardi Butleri baronis de Cahir castro, in quod Siro flumine circumfusum quidam seditiosi se receperant, et abacto magno pecorum numero, late sui terrorem sparsit et rebelles circumquaque in sylvas et saltus dispersit. Interim tamen clades non minima accepta quorundam ignavia qui sub Henrico Harringtonio meruerunt, in quos acriore disciplina animadvertit. Nec ante mensem Iulium iam divergentem rediit, militibus lassatis, affectis, et numero supra fidem accisis.
17. Cum reversus accepisset reginam hanc damnosam expeditionem acerbe ferre, et illam in Ultonam contra comitem omnino urgere, datis literis culpam in Hiberniae consiliarios, quibus ob multiplicem in rebus Hibernicis usum non poterat non acquiescere, transtulit, sancte pollicitus se quam primum in Ultoniam progressurum. Hisce literis vix traditis alias submittit quibus significat sibi necessario iter in Offaliam Dubliniae vicinam contra O Conoros et O Moilos ibi tumultuantes deflectendum, quos sane facile et foeliciter levibus praeliis contudit. Reversus, lustrato exercitu, ita extenuatum invenit ut novum mille militum supplementum per literas chirographis consiliariorum Hiberniae subscriptas ad expeditionem quam iam suscepturus in Ultoniam petierit.
18. Iam certus in Ultoniam bellum convertendi Coigniero Cliffordo Conachtiae praefecto imperat expeditis cohortibus versus Belike proficisci, ut comitis copiae distraherentur dum ipse alia ex parte aggrederetur. Cliffordus statim cum mille quingentis profectus, milites longo itinere delassatos et a pulvere bombardio minus instructos Curlew montes superare iubet, quos cum maximam partem superassent, rebelles duce O Rorcko ex improviso irruunt. Angli facile principio repellunt, susceptum ita pergunt, sed cum hostes iam bombardarium pulverem deesse senserint, eos denuo adoriuntur et de via languentes resistendo impares in fugam coniecerunt, Cliffordo una cum Henrico Ratcliffio de Ordsallo ex equestri ordine caeso. Interim in Anglia supplementum quod prorex petiit conscribitur et mittitur, verum pauculis interiectis diebus aliis literis significavit se nihil aliud hoc anno amplius praestare posse quam cum MCCC peditibus et CCC equitibus Ultoniae limites adire. Quo circa Eidus Septembris pervenit, cui se e collibus e longinquo uno et altero die comes cum suis se ostendit, demumque Hagano praemisso proregem petit ut una colloquerentur, quod ille abnuit, respondens si comes illum convenire vellet, die crastino ante principia in acie inventurum. Quo die, levi facta velitatione, eques a comitis turmis alta voca comitem pugnare nolle denuntiat, sed cum prorege colloqui, at nullo modo inter acies in procinctu. Die insequenti, ut prorex pergit, obvius illi occurrit Haganus, qui declarat comitem misericordiam reginae et pacem exposcere, et ut tanisper exaudiatur obscecrare; quod si concederet, illum cum omni observantia ad vicini fluminis vadum, Balla Clinch vocant, expecaturum. Vadum illud haud procul abest a Louth primario comitatus opido, et vicinum est castro Gerardi Fleming. Eo prorex praemisit qui locum explorarent, illi comitem ad vadum offendunt, qui docet quamvis flumen intumuisset facile utrinque exaudiri posse. Hinc comes, turma equitum in proximo colle disposita, solus descendit, comes equo ventre tenus in aquas immisso, proregem in magna observantia salutat multis ultro citroque verbis sine arbitris habitis, fere hora est consumpta. Tunc uterque ad suos se recipit, et Conus filius comitis nothus proregem subsequutus patris nomine obsecrat ut primarii aliquot a suis viri ad colloquium admitterentur. Assensit prorex modo non sint plures quam sex. Protinus comes, adscitis sibi Cormoc fratre, Mac Gennys, Mac Guir, Ever Mac Cowley, Henrico Ovington, et O Quin ad vadum se ostendit. Ad eos prorex, comite Southamptoniae, Georgio Bourgchier, Warhamo S. Leger, Henrico Danners, Edwardo Wingeld, et Guilielmo Constable equitibus auratis concomitantibus, descendit. Quos singulos magna comitate salutat comes, et verbis non multis collatis placuit ut quidam delegati die insequenti de pace agerent, inter quos convenit ut induciae essent ab ipso die in sex septimanas, et deinceps in sex singulas septimanas usque ad Calendas Maii, ita tamen ut utrinque liberum eset post praemonitionem quatuordecim ante dies factam bellum renovare. Quod si quis comiti confoederatus huic assensum non praebuerit, illum proregi persequendum relinqueret.
19. Dum haec aguntur, litterae quas modo dixi ab Henrico Cuff pererudito illo sed infoelici ad reginam sunt perlatae, quibus perlectis illa cum intellegeret proregem tanto cum exercitum, tanto tempore, tanta expensa pecunia nihil effecisse, nec eo anno effecturum esse, commotior ad ipsum et Hiberniae consiliarios rescribit. Se non posse satis demirari cur prorex dies prolatando et alias deinde morae caussas nectendo pulcherrimas rei bene gerendae contra rebellem comitem opportunitates corrupisset, cum ipse nihl aliud dum in Anglia esset quam ipsum unum comitem persequendum suaderent,
idemque literis subinde prolixe promitteret. Expostulavit cur damnosas illas in Momoniam et Offalium contra suam ipsius sanam sententiam suscepisset, de quibus ipsam ne innuendo quidem certiorem fecerat priusquam essent susceptae, quas alioquin prohibuisset. Si iam afflictus et accisus erat exercitus, cur hostem non fuerit persequutus dum integer, valens, et completus? Si vernum tempus non idoneum erat ad bellum in Ultonia gerendum, cur aestivum, cur autumnale neglectum? An nullum anni tempus illi bello opportunum? Se iam praevidere regnum Angliae supra modum sumptibus exhauriendum, et infamiae quandam notam apud exteros ex adverso belli successu subeundam, imo et qui huius temporis historiam sunt scripturi posteris prodituros ipsam ad Hiberniae regnum conservandum nihil non fecisse, et illum ad idem amittendum nihil omisisse, si iam tandem non aliam belli gerendi iniret rationem. Asperius itaque et ipsum et regni consiliarios admonet ut consideratius bono reipublicae consulerent, nec malesanis consiliis iam inde agantur transversi; simulque perscribant in quem statum rem Hibernicam perduxerint, sollicitique prospiciant ne quid ulterius detrimenti capiatur, &c.
20. His literis irritatus, imo exulceratus, prorex omnium opinione citius in Angliam advolat et reginae bene mane ne opinati quidem in penetrali sacratiori in genua provolutus se sistit, a qua brevi colloquio (nec ea qua solet fronte) exceptus, iussus est in suum se cubiculum ut subduceret et ibidem se contineret. Regina enim illi erat infensior tum quod contra ac ipsa iusserat Hiberniam nulla impetrata venia reliquerat, et eiusmodi inducias, quae singulis quatuordecim diebus violabiles, pactus erat, cum penes illum esset pro authorite rem cum rebelle transegisset et proditionis gratiam fecisse. Quid de illo in Anglia postea actum, et quomodo clarioribus indiciis diluxerit illum alia et altioria quam bellum in rebelles animo agitasse, dum privatas reipublicae inimicitias donare nescieret, et vulgi amori semper brevi, nunquam fausto plus nimio confideret, illis qui historiam horum temporum moliuntur prodenda relinqui, mihi enim nec meminisse lubet.
21. Induciae illae vix semel atque iterum exierant cum comes Tir Oen hostili animo copiis collectis iterum se ad bellum parat. Ad eum mittitur a regni consiliariis Guilielmus Warren ex equestri ordine siscitaturus cur factas inducias violaret, cui ille tumidior respondit se inducias minime violasse cum quam quatuordecim ante dies se bellum renovaturum praemonuisset. Renovandi autem belli caussam subesse iustam, nimirum se intellexisse proregem in quo ille omnia vitae et salutis praesidia collocarat, in Anglia custodia detineri, nec sibi iam inde quicquam futurum cum regni consiliariis, qui dolo malo secum iam prius egerant. Inducias autem si maxime vellet, minime revocare posse, quod O Donellum in Conachtiam et alios ex foederatis in alias partes destinasset.
22. Interea passim apud rebelles rumores non sine capite, sed comite Tir Oen certe authore, calebant Angliam brevi novis motibus exagitandam. Augescebantque indies et numeris et animis pravi, qui enim Hibernicae erat originis iam antiquam spirabant libertatem et nobilitatem; probis autem ex Anglica stirpe animu serat fractior, cum tantas principis expensas in nihilum recidisse viderant, qui etiam invicem conquerebantur se a publicis reipublicae muniis tanquam peregrinos iampridem exclusos. Comes autem alacer ubique se et religionis et patriae libertatem asserturum perstrepit, tumultuantes ubique in fidem recipit, auxilia subministrat, diffidentes confirmat, et ad Anglorum in Hiberniam imperium labefactandum strenue incumbet, spe lactatus quam Hispanus apparatu bellico cum nonnulla pecunia subinde submisso ostentabat, et pontifex Romanus promissis et indulgentiis alebat, Phoenicis pluma praemissa, forsitan quia pontifex Urbanus Tertius Ioanni regis Henrici Secundi filio Hiberniae domino designato coronulam ex pavonis plumis contextam olim miserat.
23. Iam victoriis exultans, ut magnitudinem ubique ostentaret suam, et incendium quod absens in Momonia conflaverat praesens magis excitaret, sub specioso religiosoque obtentu invisendi frustulum ligni crucis dominicae quod asservari in Tipperariensi S. Crucis monasterio creditur, media hyme eo profectus est, praedonesque in fidelium subditorum agros immisit duce Mac Guiro, qui forte fortuna incidit in Warhamum de S. Leodegario sive Sentleger equitem auratum, qui illum addacta hasta transfixit, ab illo simul transfixus. Cui cum comes iusta fecisset, domum omnium opinione citius accelerat, audito Ormondiae comitem generalem exercitus designatum copias undique cohtrahere, et Carolum Blunt baronem Montioy proregem adventare. Huic ante regina hanc provinciam animo decreverat, sed Robertus Essexiae comes (qui ut de militaribus viris quibus sollicite se insinuavit melius mereretur, eandem licet minus aperte ambivit) omnino obstitit, quasi nullis fuisset illi castrorum experimentis nisi in Belgio, nullis clientelis, non ita a re instructus, et libris plus nimo immersus.
24. In Hibernia appulit ille mense Februario sine strepitu, paucis comitatus, imperiumque suscepit. Rem autem Hibernicam admodum aegram, imo desperatam, et quasi funere iam efferendam invenit, optimus enim quisque ex adversis sine spe remedii ve allevamenti elanguebat, pessimi rebus ad voluntatem continua serie affluentibus exultabant, et ipse comes nemine obsistente ab extrema Ultonia in Momoniam triumphantis instar insulae longitudinem permensus erat. Ut proregem iam recentem rebelles exterrerent in ipsis Dubliniae surburbiis classicum cecinerunt, verum ille animo inflammato ipsum comitem aggredi exardebat, quem Momonia rediturum audiverat. Convocata itaque tumultuaria manu (delectae enim cohortes iam erant in Momonia cum Ormondiae comite), in Fereal ut comiti viam praecluderet et praelio exciperet festinavit, sed sua celeritate praevertit eum comes de consilio proregis certior factus, nonnullos enim habuit ille e consilio regio semper si perquam studiosos. Prorex Dubliniam reversus totus erat in delectu veteranorum habendo qui ad Logh Foil et Balashanon prope ostium Erni lacus navigio mitterentur ut comitem praesidiis ibi positis a tergo et latere premerent, nec non de subsidio ac praesidiarios in Lease et Ompaly submittendo, quod tot hostibus circumfusis plenum erat periculi et difficultatis. Mense Maio ineunte signa Ultoniam versus promovit prorex, eo consilo ut comitem diverteret dum Henricus Docwra ad Logh Foil, et Morganus ad Balashanon praesidia firmarent, quod illi facili negotio praestiterunt, dum comes a prorege quotidie levibus praeliis distineretur, semper sibi adeo adversis, ut iam Martis aleam esse conversam et se ad sua repulsum sentiret. Iunio medio prorex reversus cum iam praesidia quae dixi erant disposita, petiit ex Anglia aliquot vexillationes et commeatum ad praesidium etiam ad Armach ex parte locandum, ut rebelles in angustiora spatia redigeret. Interim in Lease, quod omnium Lageniae rebellum erat perfugium profectus, Ony Mac Rory Og principem familiae O More, iuvenem sanguinarium et proiectissimae audaciae, qui tantas nuper in Momonia turbas dederat cum aliis scelestissimis occidit, agrisque vastatis rebelles in sylvas et saltus ita fugavit ut in illis partibus vix postea conspicerentur. Cum iam ex Anglia nova subsidia advenissent, licet inopia erat et frumenti et pecuniae, et aequinoctium praeterierat, brumescente in illa plaga iam coelo, ad ingresssum Mogheriae tertio ultra Dondalkiam milliari in progressus est. Transitus ille est totius fere Hiberniae natura impeditissimus, quem ita sepimentis, palis defixis, cratibus iunctis ac saxis medio iniectis, et cespitibus inter montes, sylvas, et paludosas voragines utrinque magna arte sed maiori industria transverse rebelles communierant, et numeroso milite complerant. Accessit etiam magna coeli inclementia, pluvia per aliquot dies continua qua fluvii aucti, alveis egressi, erant omnino impervii. Ubi subsiderunt aquae, Angli sepimenta illa animose perruperunt et, hostibus depulsis superatisque difficultatibus, ad octavum ob Armachia lapidem (ad Armachiam enim rebelles omnia depasti erant) praesidium posuit quod in memoriam Ioannis Norrisii, sub quo prima militiae rudimenta prorex fecerat, Mont Norris appellari iussit, cui virum strenuum et gnavum Edwardum Blany praefecit, qui rebelles postea hac in parte, ut Henricus Docwra in altera, graviter exercuit et simul coercuit. In reditu, ut velitationes quotidie tacitus praetermittam, rebelles in angustias prope Carlingfordiam, ubi viam obseperant, memorabili clade obtriti et fugati fuerunt.
25. Pauculis diebus intermissis, ne quid temporis periret prorex media iam hyme Glinnes, id est Convalles in Lagenia ingressus hactenus intactas, regione populata Donellum Spaniah, Phelimum Mac Feogh, et tumultuosam et pernitiosam O Toolorum gentem in ordinem obsidibus acceptis redegit, in Fereal postea penetravit, et Tirellum inter rebelles rei militaris peritissimum e firmamento suo, cuiusmodi fastness illi vocant, paludoso et vepribus condenso in Ultoniam expulit. In Ultoniam iam per ambages ubique victor pervenerat, ubi primum regiunculam Ferney, occisis duobus Evari Mac Clowly filiis et emisso Richardo Morisono, Fues destinavit, praesidium curante Olivero Lambardo in Breany collocavit, et Droghedam deflexus in fidem recepit qui se submiserunt e primariis rebellum Turloghum Mac Henry dynastam in Fues, Everum Mac Coly, O Hanlon, qui haereditarium se regum vexilliferum in Ultonia gloriatur, et plures ex Mac Mahonis et O Realiis, qui quos habuerunt charissimos in obsides tradiderunt. Appetente vere priusquam copiae omnes convenerant ad Moghery prorex tendit, ubi succisis sylvis viam perviam fecit et munimentum posuit, e Lecalia Mac Genissos qui usurparunt expulit, et omnia rebellium castra ad Armachiam in potestatem redegit, quam et praesidio firmavit. Et eo usque processit ut ab Aqua Nigra sive Blackwater comitem, qui ibi multa arte castrametatus erat, submoverit, et paulo inferius munimentum erigere cogitaverit, cum, quod antea communi rumore increbescente audierat, multi scripserunt et fama certa pertulit Hispanos in Momonia appulisse, ut iam necessario ab incoepto desistendum et Hibernia non tam ab interna rebellione quam ab externo hoste erat defendenda. Ne tamen parta amitteretur, praesidiis firmatis, in Momoniam cum una et equitum ala, peditum ductoribus subsequi iussis, continuis itineribus advolat.
26. Dum enim ille bello in Ultonia incumberet, comes rebellesque Momonienses per emissaros suos, Hispanum scilicet quendam designatum a papa Dubliniae archiepiscopum, episcopum Clonfortensem, episcopum Killaloensem, et Archerum e Iesuitica societate orando, obsecrando, obtestandoque ab Hispano tandem impetrarunt ut subsidium rebellibus in Momoniam mitteretur sub Ioanne D’Aguila, spe certa concepta universam Momoniam mox defecturam, et titularem Desmoniae comitem Florentiumque Mac Carty auxilium magnum adiuncturos. Sed hos Momoniae praeses Geiorgius Carew antea provide interceperat et in Angliam transmiserat. Appulit ad Kinsaliam in Momonia D’Aguila cum bis mille veteranis Hispanis et quibusdam transfugis Hibernicis pridie Calendas Novembris, statimque scripto edito quo se titulo magistri generalis et ducis regis Catholici in Dei bello pro fide tenenda in Hibernia ostentat, persuadere conatur Elizabetham reginam pontificum Romanorum sententiis regno esse abdicatam, subditosque a fidelitatis iuramento absolutos, seque et suos advenisse ut Hiberniam a faucibus Diaboli et Anglorum tyrannide liberaret, et quamplurimos sane pravos specioso hoc obtentu in suas partes pellexit.
27. Prorex, contractis undique quos poterat numeris, ad obsidionem se accingit et Richardus Leveson subthalassarcha ex Anglia cum una et alter navi regia ad aditum prohibendum missus portum intercludit. Iam, castris positis, terra marique in opidum Angli effulminare et arctius obsidione incingere coeperunt, quae tamen statim remissior quod hinc Leveson cum classiariis contra IIM Hispanorum qui ad Berehaven, Baltimor et Castlehaven expositi praemissus erat, quorum quinque naves ille depressit. Inde Momoniae praeses eodem tempore missus cum aliquot turmis ad praevertendum O Donellum, qui iam adventavit, ne cum novo illo Hispanorum supplemento se coniungeret. Verum cum iam omnia gelu essent constricta, ille per avia ne conspectus quodem noctu expedito itinere ad Hispanos recens advectos evasit. Paucisque diebus interpositis ipse comes Tir-Oen cum O Rork, Reimundo Burk, Mac Mahon, Randallo Mac Surley, Tirello, barone de Lixnaw, et rebellium lectissimis accessit, quibus cum recentes Hispanos Alphonsus O Campo eorum ductor adiunxerat, VICIƆ peditum et quingentos equites numerabant. In spem victoriae adducti, quam certissimam confidebant quod numero erant superiores, recentes, ab omni apparatu instructiores; contra Angli hibernae obsidionis incommodis lassati, commeatu exclusi, et equi laboribus inediaque confecti. In his difficultlatibus ad ordinum ductores refert prorex quid agendum, nonnullis consultissimum visum obsidionem solvere, in Corcagium se recipiere, nec unius praelii fortunae regnum universum committere. Prorex contra persistendum, a perenni contestataque maiorum virtute non degenerandum suadet, nec optatiorem opportunitatem viris fortibus obvenire potuisse quam tunc in sinum ipsis delatam, ut vel cum gloria mortem oppeterent vel cum honore hostes devincerent. Obsidionem igitur quantis poterat viribus urget, continuata pulsatione moenia quassat, simulque novis operibus castra communit.
28. Die XXI Decembris in colle mille plus minus passus a castris comes Tir-Oen cum copiis se ostendit et ibi castrametatus, postero itidem die se eodem in loco ostendit, nocte subsequente, et Hispani ex opido eruperunt, et Hibernici in opidum se immittere conati sunt, verum utrique reiiciuntur. Die XXXIII maiora tormenta in opidum displodunt Angli quasi de comite iam proximo minime solliciti, eodemque die literae D’Aguilae ad comitem intercipiuntur, quibus obsecrat ut Hispani nuper advecti in opidum immitantur et utrinque castra aggrederentur. Nocte cum iam luna horizontem subitura. Henrico Poero mandavit prorex ut octo signa veteranorum in aciem educeret, et ad occiduam castrorum partem aciem instrueret. Henricus Greamus, qui ea nocte equitibus excubitoribus praefuit, summo mane significavit proregi hostes certo moturos, quod eorum igniarii fomites acenso magno numero collucebant. Hinc ad arma conclamatum per castra, et quacunque aditus in opidum patuit cohortes dispositae. Prorex ipse cum Momoniae praeside et Richardo Wingfield marescallo versus procubitores tendit, simulque consilio Olivari Lambardi locum deligit ubi hostes praelio exciperet, quo perductae fuerunt vexillationes Henrici Folliot et Olivari S. Iohn cum sexcentis classiariis sub ductu Richardi Leveson. At comes Tir-Oen, cui animo destinatum erat Hispanos recentes et DCCC Hibernicos (ut postea innotuit) per tenebras in Kinsaliam intulisse, cum iam diluxisse videret, et marescallum et Henricum Danvers cum copiis equestribus et Poerum cum suis veteranorum vexillationibus ad collis radicem conspiceret, spe sua excussus substitit et mox receptui per utricularios cecinit. Quamprimum de hoc receptu satis contulit, ut eorum recessum observaret, et pro re nata consilia caperet, sed tam spissa caligo cum violento nimbo terris incubuit ut conspectum aliquantisper eriperet. Serenato mox caelo cum observaret eos tribus agminibus magnis et equitibus a tergo positis trepide recedere, omnino statuit eos aggredi, remisso Momoniae praeside cum tribus equitum alis in castra ad Hispanorum ex opido irruptionem, si quam facerent, cohibendam. Ipse vero prorex tanta festinatione recedentes subsequitur ut gradum sistere cogeret in margine uliginosi et voraginosi loci, et ad quem vado nullus accessus, sed, equitibus qui vadum servabant virtute marescalli et comitis Clan Ricard profligatis, in equestres hostium turmas illi impetum animose fecerunt, quem, cum Guilielmus Godolphin qui proregis alam duxit Henricus Danvers, Minshaw, Taff, Fleming, et Ioannes Barkley castrorum praefectus se coniuxissent, tanta alacritate iterarunt ut rebelles fugam capesserent. Nec fugientes insequi visum, sed collectis viribus in mediam aciam iam trepidantem involarunt et perruperunt. Tirellus cum suis et Hispanis interim firmo pede suo loco perstiterunt, contra quos postremam suam aciem prorex promovet, utque non solum ducis munera imperando, sed etiam militis dimicando expleret, cum tribus Olivarii S. Iohn vexillatonibus quos Roe duxit in illos irruit, ordinesque ita perfregit ut confusim se ad Hibernicos receperint, a quibus statim sunt caedi derelicti, et ab equestri proregis turma Guilielmo Godolphin ductore magna cum clade protriti. Tunc comes, O Donellus et reliqui undique in fugam effusi proiectis armis sibi consuluerunt, Alphonsus O Campo captus cum tribus Hispanorum ductoribus et sex signiferis, caesi CIƆCC, signa IX capta, quorum sex Hispanica. Ex Anglorum parte vix unus et alter desiderati, multi vulnerati, et inter eos Henricus Danvers, Guilielmus Godolphin, et Croft, tantulo impendio tanta stetit victoria. Prorex cum receptui cecinisset. divino numini inter conferta cadavera gratiis ob victoriam relatis, comitem Clan Ricard equestri dignitate ob operam hoc praelio fortissime navatam exornat, victorque faustis acclamationibus in castra rediit, quae ab omni periculo sarta tecta invenit. Hispani enim in opido cum omnia undique praesidiis munita conspicerent, irruptiones omnes sibi damnosas antea experit, anxia expectatione solliciti se domi continuerunt.
29. Victoria haec magna et multiplex, qua Hibernia nutans et iamiam defectura retenta, Hispani ex Hibernia submoti, archi-rebellis Tir-Oen in Ultoniae latibula reiectus, O Donellus in Hispaniam fugatus, caeteri seditiosi in varias partes profligati, regia authoritatas perditorum insolenti imminuta recuperata, proborum animi, qui modo fracti et afflicti, confirmati atque renovati, pauloque post alta pax ubique per insulam solide fundata.
Die postero prorex Bodleio vallorum praefecto, qui in operibus et etiam in praelio strenue se gesserat, ut moles inchoata perficeretur et aggeres propius hostes admoverentur imperat, in quibus cum sex dies insumpti, D’Aquila literis per tympanistam ad proregem missis petiit ut nobilis aliquis fide dignus in opidum mitteretur quocum colloqium institueret. Ad hoc eligitur Guilielmus Godolphin vir dignitate equestri, cui D’Aquila significat se proregem etsi acerrimum hostem, tamen honorandum comperisse, Hibernicos invalidos, incultos, et, quod male metuit, perfidos. Se submissum fuisse ab Hispaniarum rege in duorum comitum subsidium, iam vero dubitare an eiusmodi aliqui essent in rerum natura, cum una belli tempestas alterum in Hispaniam, alterum in septentriones ita difflaverit ut plane disparuerint. Velle itaque de pace agere quae Anglis sit usui et Hispanis non fraudi, licet ad obisidionem perferendum nihil sibi deesset et auxilia ad negotium Anglis facessendum indies expectaret. Ut rem paucis complectar, difficultatibus utrique conflictati et obsidionis pertaesi convenerunt die secundo Ianuarii ut Hispani Kinsaliam, castra et munimenta ad Baltimore, Berehaven, et Castlehaven proregi dederent; cum vita, bonis et signis explicatis discederent; Angli naves quibus uno et alter commeatu in Hispaniam navigarent iusto pretio dato praeberent; si quo Angliae portu in reditu appellerent, comiter exciperentur; et interim dum in Hibernia ventos expetarent, numerata pecunia ad victum necessaria suppeditarentur.
30. His peractis, post aliquot dies Hispani idoneam nacti tempestatem, numeris plumimum accisis ex Hibernia inglorii solvunt. Comes Tir-Oen interea fuga meticulosa in Ultoniae latebras quantis poterat itineribus per avia se proripuit, plurimis suorum desideratis quos fluvii hibernis aquis incitati hauserant. Posteaque non modo sine cura quiescere, sed ne sperare quidem sine metu poterat dum ea mala et oppressa conscientia digna timeret, singulisque diffideret, adeo ut indies novas latebras eligeret statimque relinqueret. Prorex ut lassatum militem reficeret in hibernis locat, compositis in Momonia rebus, Dubliniam revertitur, gravioreque anni tempore circumacto, lento itinere quo terrorem latius spargeret intento, infestoque exercitu in Ultoniam regreditur ut, quod prius statuerat, munimentis et praesidiis circumpositis quasi indagine rebelles undiquaque incingeret. Cum ad Aquam Nigram pervenisset, per trabes connexas, floates vocant, exercitum traduxit, et vado prius ignoto infra vetus munimento reperto, propugnaculum ad ripam ponit, qod e suo praenomine Charlemont nominavit. Quo tempore comes Tir-Oen territus aedibus suis ad Dungannon ignem subiecit. Prorex inde ultra Dungannon movet et, castris positis, quamprimum Henricus Dockwra a Logh Foil cum suis accessisset, in omnes partes milites dimisit, segetes excinduntur, omnes undique vici et domicilia quae quisque conspexerat incenduntur, praedae ex omnibus locis aguntur, munimenta in Logh Crew, Logh Reogh, et Mogherlecow, ubi tamen Ioannes Barkley ex equestri ordine vir fortissimus glande traiicitur, deditione accipit, praesidium ad Logh Eaugh sive Logh Sidney statuit, quod ab honorario ipsius titulo Montioy dixit, Arthurumque Chichester virum ordinis equestris (qui virtute meruit ut iam prorex sit Hiberniae) praefecit, alterumque ad Monaghan, quod Christophero S. Laurence commisit, qui ductores magno usu et maioribus animis rebelles crebris irruptionibus et transversis hinc inde expeditionibus ita exagitarunt ut cum dispositis undique praesidiis se circumsideri, omnia sibi indies arctiora, et ipsis inter saltuum et sylvarum angustias ritu ignobilium ferarum delitescendum viderent, quamplures fidem cum fortuna mutarunt, quique se secreto proregi certatim submittere coeperunt, mussitantes comitem privatis malis excidium gentis opposuisse, bellum hoc fuisse illi uni necessarium, ispis funestissimum. Nec latuit comitem concussam esse suorum et fidem et vires, statuitque praevenire, malorum pertaesus, nec non spe vitae quae plerumque validissimos animos labefactat. Demississimis itaque literis ad reginam subinde datis, quibus culpam precibus et lachrimis deprecatus supplicem se abiecit, eaque verae poenitentiae signa in eo illa observavit ut, qua fuit summa misericordia, proregi authoritatem concesserit eum in misericordiam et gratiam recipiendi, si modo imploraret. Imploravit autem ille cum haec a sui studiosis accepisset, assidue per Arth Mac Baron fratrem suum et alios, saepiusque reiectus, tandem mense Februario cum pollicitus esset se absolute vitam ac fortunas principi sine ulla conditione submissurum, prorex, qui ex aula Anglia de dubia reginae iam grandaevae valetudine ab intimis clam inaudierat, permisit ut Mellifontem comes accederet, quo illico uno et altero comitatus advolavit. Admissus in conclave ubi prorex magna militarium virorum multitudine circumfusus in solio sedit, in ipso limine squalore sordidus et deiecto vulto in genua procubuit, cumque aliquantisper procubuisset, innuit prorex ut propius accederet, surrexit, et pauculis progressus passibus iterum in genua provolutus supplicem se prosternit. Peccatum in Deum, culpam in benignissimam principem dominam suam Elizabetham agnoscit, in cuius regia clementia et misericordia sibi unicum superfuerat perfugium, ut de ipsius vita et fortunis pro arbitrio statueret permittit. Cuius quondam benignitatem, modo potentiam senserat, nunc ut lenitatem experiatur, et aeternum esse regiae clementiae exemplar demisissime contendit. Nec enim sibi vel aetatem adeo esse affectum, vel corpus effoetum, vel animum infractum, quin forti et fideli opera rebellionem hanc posset expiare. Quod tamen crimen extenuet, iniquius secum actum esse invidia quorumdam dicere incepit. Hic plura locuturum prorex interrumpit, excusationem nullam tanto crimini praetexendam, et paucula alia, sed multa cum authoritate locutus, quae viro militari pro facundia, secedere iussit, postridieque secum Dubliniam versus abduxit, inde in Angliam ad reginam Elizabetham adducturus ut pro arbitrio de illo statueret. Interea autem optima illa princeps paulo postquam per nuntios acceperat (ne quid gloriae suae deesset) hanc rebellionem esse extinctam, quae illam anxiam habuerat, in coelestem patriam pie placideque emigravit.
31. Ita bellum Hibernicum, imo potius rebellio comitis Tir-Oen, ex privatis simultatibus ambitione intermixtis coepta, contemptu principio et parsimonia et Anglia fota, praetextu liberatis et religionis Romanae restaurandae per universam Hiberniam diffusa, pravis Anglorum aemulationibus, veteranorum avaritia, subdolis comitis artibus, et simulatis submissionibus, impeditissima locorum difficultate, desperato hominum genere magis pedibus quam armis tuto protracta, levi nonnullorum credulitate, et aliorum qui authoritate valebant occulto favore, uno et altero eventu prospero, Hispano stipendio Hispanoque milite confirmata, octavo postquam eruperat anno, auspiciis Elizaabethae divae memoriae, ductu proregis Caroli Blunt baronis Montioy (quem postea hoc nomine rex Iacobus comitis Devoniae titulo honoravit) foelicissime confecta est, et pax, ut speramus, immota constabilita.
HIBERNICORUM MORES
VETERES ET RECENTES
OCUS nunc postulat ut de gentis huius moribus aliquid attexam, et attexam sane quod ad veteres spectat ex veteribus, quod ad recentes ex quodam recentiore scriptore, cum docto tum sedulo, qui haec accuratissime adnotavit.
De veteribus Hibernicis, cum illi ut reliquae in hoc tractu omnes gentes barbarae essent et immanes, haec veteres prodiderunt.
Strabo in libro quarto: De Hibernia nihil certi habeo quod dicam nisi quod incolae eius Britannis sunt magis aggrestes, qui et humanis vescuntur carnibus et plurimum cibi vorant; et pro honesto ducunt parentum mortuorum corpora comedere, ac palam concumbere non cum aliis modo mulieribus, sed etiam cum matribus et sororibus. quae quidem ita referimus ut fide dignis harum rerum testibus destituti. Sane carnibus humanis vesci Scythicum esse fertur, idque usurpasse etiam obsidionem neccessitatibus urgentibus Galli, Hispani, aliique plures feruntur.
Pomponuis Mela in libro tertio: Cultores inconditi sunt et omnium virtutum ignari, pietatis admodum expertes.
Solinus cap. xxiiii: Sanguine interemptorum hausto prius victores vultus oblinunt, fas et nefas eodem animo ducunt. Puerpera si quando marem edidit primos cibos gladio imponit mariti, inque os parvuli summo mucrone auspicium alimentorum leviter infert, et gentilibus votis optat, non aliter quam in bello, et inter arma mortem oppetat. Qui student cultui, dentibus mari nantium belluarum insigniunt ensium capulos, candicant enim ad eburneam canditatem. Nam praecipua viris gloria est in armorum tutela.
2. Sed haec vetustiora. Medii temporis mores sparsim Geraldus Cambrensis, et ex eo alii. Nunc autem recentiores ex recentiori illo viro studioso habe et suis ipsius verbis, qui nomine, ut colligo, Ioannes Good, educatione Oxoniensis, professione sacerdos, et qui iuventutem Limirici erudiit circa annum MDLXVI. Primum tamen paucis proponam quod modo promisi, de ratione iuris administrandi inter mere Hibernicos.
Magnates, quorum nominibus quarta vocalis ob eminentiam et excellentiam praeponitur, ut O Neal, O Rork, O Donell &c., et caeteri qui Mac praefixum gerunt ius suum habent peculiare, quo superbissimo vivunt dominatu et in subditorum fortunas tributis, exactionibus, pensitationibus, militesque galloglassios, scilicet kearnes et equites quos alant illis imponendo ita pro libito grassantur, ut longe miserrima sit subditorum conditio, et quoties bella intestina inter illos ingruunt, succo et sanguine exhauriuntur.
3. Habent hi magnates suos iuridicos, quos, ut Gothi suos bellagines dixerunt, breahans vocant, qui indoctissimum hominum genus statis quibusdam diebus edito aliquo et praecelso colle inter litigantes ius dicunt vicinis. Coram quibus actores queribunda voce iniurias illatas conqueruntur, re inficiatione negant. Si manifesto in furto teneantur aut reddendum aut mulcta pensandum pronuntiant. Habent etiam hi magnates suos historicos qui res gestas describunt,. medicos, poetas quos bardos vocant, et citharoedos, quibus singulis sua praesidia assignata sunt, et singuli sunt in unoquoque territorio e certis et singulis familiis, scilicet breahani, unius stirpis et nominis, historici alterius, et sic de caeteris, qui suos liberos sive cognatos in sua quilibet arte erudiunt et semper successores habent. Ius vero haereditarium successionis apud hos magnates non observatur, sed qui ex praecipua aliqua familia viribus, clientelis et audacia potentior, dominatum quadam provincialium factione aut electione sibi arripit, demortui filiis, nepotibus, et sanguine proximis omnino exclusis, et barbaris ceremoniis in solio saxeo sub dio, certo aliquo monticulo collocantur. Quo etiam tempore lege quadam (tanistry dicunt) successor etiam aliquando designatur qui tanist nuncupatur, nescio an a Danis vocabulo mutuato, apud quos, ut apud septentrionales Britanniae incolas, thane pro viro nobili et regis ministro diu fuit in usu.
4. Iam inde Goodi observationes habe, pro quo praefabor illum nihil ad calumniam, sed omnia ad veritatem collimare, et tantum de inconditis illis et mere Hibernicis loqui, qui in extrema delitescunt et humaniores mores nondum induerunt.
In universum gens haec corpore valida et imprimis agilis, animo forti et elato, ingenio acri, bellicoso, vitae prodiga, laboris, frigoris et inediae patiens, Veneri indulgens, hospitibus perbenigna, amore constans, inimicitiis implacabilis, credulitate levis, gloriae avida, contumeliae et iniuriae impatiens, et ut inquit ille olim, in omnes affectus vehementissima, qui mali, nusquam peiores, et bonis melioris vix reperiantur.
14. Quod ad cibos, herbis libenter vescuntur, praecipue nasturtiis et fungis, radicibus, ut non immerito Straboni dicti fuerint ποηφάγος, id est herbis vescentes (pro quo perperam in nonnullis exemplaribus legitur πολυφάγος, id est, manduconis magni). Butyro etiam cum farina avenaria commixto, lace, sero, iure bubalino, carnibus saepe sine pane inmprimis gaudent. Fruges quas habent in equorum pabulum, quos unice curant, reponunt. Fame premente crudam carnem sanguine expresso devorare non dedignantur, ad quam concoquendam aqua vitae plenis haustibus se ingurgitant. Vaccis etiam sanguinem mittunt, quem coagulatum et butyro aspersum avide comedunt.
15. Capite plerumque nudi incedunt nisi cum galeam induunt, capillitio longo et quasi crinium flagellis crispatis quibus nihil charius habent, carpi autem indignissime ferunt. Indusiis utuntur lineis, et illis quidem amplissimis, manicis largioribus et ad genua usque fluentibus, quae croco inficere solebant. Tunicellas habent laneas admodum breves, femoralia simplicissima et arctissima. Superinducunt autem lacernas sive saga villosa (heteromallas Isidorus vocare videtur) limbo iubato et eleganter variegato, quibus noctu involuti suaviter humi dormiunt. Cuiusmodi etiam mulieres talari quam gerunt vesti superiniiciunt, et multis (ut dixi) sindonis ulnis per spiras caput, monilibus colla, armillisque brachia onerant magis qum exornant. Hi sunt sylvestrium Hibernicorum mores, ex authore nostro. In reliquis plerique omnibus qui Anglicam, quam dicunt, provinciam incolunt, nihil abest quod in cultu et humanitate requiratur, Anglorumque victoriae hoc debent. Pluraque universa insula deberet, si modo insano quodam et pervicaci patrii ritus amore et aures et animos meliori culturae non occlusisset. In patriis enim ritibus Hibernici adeo sunt pertinaces ut non solum dimoveri non possint, sed Anglos etiam facile ad suos mores pertrahant (ita ad peiora propendet natura humana), ut vix credibile sit quam brevi tempore degenerent.
UC iam praelo currrente perventum erat, cum vir honoratissimus D. Guilielmus Howard de Naworth, pro eo quo antiquitatis studia prosequitur amore, mihi lubens impertiit manuscriptos annales rerum Hibernicarum ab anno salutis MCLII ad annum usque MCCCLXX. Quos visum est publici iuris facere, cum post Giraldum Cambrensem nihil melius in hoc genere quod sciam extet, et vir ille optimus, cuius privati antea erant iuris, hoc permiserit. Cui eaedem plane gratiae merito debentur quod e tenebris vindicaverit, quae ipsi authori qui literarum monimentis consignaverit, sunt habendae. Etsi vero stilus sit incultior et ieiunus, ut illa tempora tulerunt, insunt tamen quae ad Hibernicam historiam illustandam faciant quam plura, et mihi lucem praetulissent si non serius ad manus venssent. Habe igitur fide antiqua etiam cum suis naevis et erratis descriptos, et si qua melior habes eodem candore impertias; si non, his utere nobiscum, donec prodeat aliquis qui auctiores dabit, et ad nostra usque tempora maiori cum elegantia, quod sane operosum non fuerit, foeliciter perducat.
Hos annales monasticos, a Camdeno in lucem primum editos (uti videtur) sed ab ipso non scriptos, hic praetermitto.
Hactenus annales Hiberniae quos nancisci potui, quibus has paginas in eorum gratiam quibus delectentur concessi. Nimis delicatis qui omnia ad Augusti seculum exigunt, scio non sapiant ob verborum scabritiem, et genus orationis exangue atque aridum aevo quo scripti erant familiare. Sed meminerint illi quod Historia omnium aetatum auctores et ferat et desideret, et Ab aliis rerum, ab aliis verborum doctrina sit quaerenda.