Tessera caerulea — commentariolum. Tessera rubicunda — nota textualis. Tessera viridis — translatio

ANGLO-SAXONES

UM iam Romanum imperium sub Valentiniano iuniore plusquam divergeret, et Britannia iuventute per crebros dilectus exhausta, Romanisque militibus praesidio nudata, Pictorum Scotorumque impetus diutius sustinere non posset, Vortigernus, cui rerum summam Britanni detulerant, vel qui, ut aliis placet, sibi arripuerat, ut imperium firmaret et rem proclinantem adiuvaret (urgebatur, inquit Ninnius, a metu Pictorum et Scotorum, a Romano impetu, nec non a timore Aurelii Ambrosii) Saxones e Germania in subsidium evocavit. Hi statim, Hengisto et Horsa ducibus, ciulis suis (sic pandos myoparones vocarunt) Britanniam appellunt; uno et alter proelio prospero eventu contra Pictos et Scotos defuncti magnam sibi gloriam addunt, maiores e Germania copias, acquiescentibus in eorum virtute Britannis, evocant, qui pro limitibus excubarent et maritimo bello hostes affligerent. Guortigernus (scribit Ninnus), suadente Hengisto, in auxilium accersivit Octham et Ebissam, qui cum quadraginta ciulis navigantes cira Pictos vastarunt Orcadas insulas et occuparunt plurimas insulas et regiones trans mare Fresicum usque ad confinia Pictorum. Demum vero cum Britanniae agros, cultus et copias adamare coepissenet, incolarum imbecillitate freti, stipendia non numerata et commeatum non subministratum causati, icto cum Pictis foedere, in hospites Britannos bellum longe funestissimum movent, consternatos ubique obtruncant, agros depopulantur, urbes exindunt, et post ancipites bellorum eventus contra duo illa propugnacula belli, Aurelium Ambrosium, qui purpuram hic sibi assumpsit, in qua occisi parentes, et bellicosum Arturium, Britannos uberiori insulae parte avitisque sedibus exuunt. Quo tempore, ut uno verbo dicam, passi sunt miserrimi incolae quicquid aut victor auderet vel victus timeret. Auxiliares enim copiae indies e Germania confluxerunt, qui in defessos Britannos bellum subinde redintegrarent, Saxones nimirum, Iutae (sic enim legendum, non Vitae), et Angli, qui propriis his nominibus discreti erant quamvis in commune Angli et Saxones vocarentur. Sed de his seorsim et summatim agamus ut, si fieri possit, gentis nostrae incunabula videamus.
2. Quod tamen de Saxonum ingressu Witichindus, et ipse natione Saxo et scriptor vetustus, retulit prius attexam. Britannia a Vespasiano principe iam olim inter provincias redacta, et sub clientela Romana multo tempore utiliter degens, a vicinis nationibus impugnatur, eo quod auxilio Romanorum destituta videretur. Populus namque Romanus, Martiali imperatore a militibus interfecto, externis bellis graviter fatigatus, non sufficiebat solita auxilia administrare amicis: extructo tamen ingenti opere ad munimen regionis inter confinia a mari usque ad mare, ubi impetus hostium videbatur fore, reliquebant regionem Romani. Sed hosti acriori et ad bellandum prompto, ubi gens mollis et pigra belli resistit, nulla difficultas in destruendo opere fuit. Igitur, fama prodente de rebus Saxonicis prospere gestis, supplicem mittunt legationem ad eorum postulanda auxilia, et procedentes legati, “Optimi,” inquiunt, “Saxones, miseri Bretti crebris hostium incursionibus fatigati et admodum contriti, auditis victoriis a vobis magnifice patratis, miserunt nos ad vos supplicantes, ut ab eis vestra auxilia non subtrahatis. Terram latam et spatiosam, et omnium rerum copia refertam vestrae mandant ditioni parere. Sub Romanorum hactenus clientela ac tutela liberaliter viximus: post Romanos vobis meliores ignoramus, ideo sub vestrae virtutis alas fugere quaerimos. Vestra virtute, vestris armis hostibus tantum superiores inveniamur, et quicquid imponitis servitii libenter sustinemus.” Patres ad haec pauca respondent, “Certos amicos Brettis Saxones sciatis, et eorum necessitatibus atque commodis aeque semper affuturos.” Legati laeti redierunt in patriam, exoptato nuntio socios laetiores reddentes. Deinde promissus in Britanniam mittitur exercitus, et gratanter ab amicis suceptus in brevi liberat regionem a latronibus, restituens patriam incolis. Neque enim in id agendo multum laboris fuit, quippe qui iam olim audita fama Saxonum perculsi terrebantur, dummodo praesentia eorum procul pelluntur. Erant enim hae gentes Brettis adversae, Scoti, Pehiti; adversus quos militantes Saxones accipebant a Brettis omnia ad usum necessaria. Manserunt itaque in illa regione aliquanto tempore, vicaria Brettorum bene usi amicitia. Ut autem viderunt principes exercitus terram latam ac fertilem, et incolarum manus ad bellandum pigras, se vero ac maximam partem Saxonum sine certis sedibus, mittunt ad vocandum maiorem exercitum et, pace cum Scotis et Pehitis firmata, in commune contra Brettos consurgunt, eosque regione propellunt, suae ditione regionem distribuunt. Haec Witichindus.
3. Saxonum et aliarum gentium, originem et etymon non solum monachi eruditae antiquitatis ignari, verum etiam recentiores limatuli iudicii homines commentitiis fabellis involverunt, alia a Saxone Negnonis filio et Vandali fratre, alii a saxea natura, alii a Macedonici exercitus reliquiis, alii a cultellis, unde rythmus est apud Englehusium:

Quippe brevis gladius apud illos saxa vocatur.
Unde sibi Saxo nomen traxisse putatur.

Crantzius autem a Cattis Germaniae, et eruditus ille Capio a Phrygibus deducit. Ex his quisque quod placeat sequatur. Huiusmodi enim opinionum commenta non ego convellam. Amplectenda tamen ut potior videatur illa Germanorum eruditissimorum qui Saxones a Sacis praestantissimo Asia populo ortos, et sic dictos quasi Sacasones, i. e. Sacarum filii, et e Scythia sive Armatia Asiatica cum Getis, Suevis, Dacis, et aliis paulatim se in Europam effudisse opinantur. Nec ratione caret haec eorum opinio quae Saxones ex Asia deducit, in qua ortum et multiplicatum genus humanum. Nam praeterquam quod Strabo scripsit Sacas illos, ut antea Cimerii, longinquas invasiones fecisse et Armeniae partem de suo nomine Sacacenam dixisse, etiam Sassones, Suevos, Massagetas, Dahos in illa Scythiae parte collocat Ptolomaeus et observat Cisnerus, has gentes eandem prope in Europa conservasse vicinitatem, quia ipsis olim inter se in Asia fuerat.
4. Nec minus probabile est Saxones ab his vel Sacis vel Sassonibus Asiae venisse, quam Germanos e Germanis Persiae, quorum meminit Herodotus quod ipsi tamen ex linguae affinitate quodammodo asseverant. Nam Fader, Muder, Brader Tucher, Band & similia in Persica lingua hodie reperiri pro patre, matre, fratre, filia, vinculo docet singulari eruditione Iosephus Scaliger. caeterum cum Saxones primum orbi innotuerunt, in Cimbrica Chersoneso, quae nunc Denmarke, agitarunt, ubi Ptolomaeus illos statuit, qui primus eorum mentionem fecit. Nec Saxones, ut habent nonnulli libri, sed Axones apud Lucananum verius legitur in illo versu,

Longisque leves Axones in armis.

Ex hac Cimbrica Cheroneso, Dioclesiani tempore cum vicinis suis Francis littora nostra infesta habuerunt, illisque propulsandis Caurausium praefecerunt Romani. Postea Albim fluvium transvecti partim in Suevorum sedes paulatim concesserunt, ubi nunc Saxoniae ducatus, partim in Frisiam et Bataviam iam a Francis derelictam se receperunt. Franci enim qui prius penitissimas illas Frisiae paludes (quarum nonnullae eluvionibus in mare illud quod Zuider-see hodie appellant abierunt) insederant et Bataviam occuparant sub Constantio Chloro, Constantino Maximo eiusque filiis in leges recepti, et ad deserta Galliarum colenda translati, vel ferro sibi in uberiores regiones viam aperientes, vel, ut Zosimus tradit, a Saxonibus pulsi Batavia cesserunt. Iam inde omnes accolae orae illius maritimae in Germania qui piraticam exercuerunt, ut antea in Francorum, ita nunc in Saxonum nomen coaluerunt. Illi scilicet populi qui Iutiam, Sleswicum, Hosatium, Ditmarsiam, episcopatum Bremensem, comitatum Oldenburgensem, Frisiam utramque et Hollandiam inhabitarunt. gens enim Saxonum, ut scribit Fabius Quaestor Ethelwerdus, et ipse ex Saxonum stirpe regia, in toto erat maritima a Rheno flumine usque ad Doniam urbem quae nunc vulgo Dane-marc nuncupatur. Quem authorem, ut agnoscam per quem profeci, vir clarissimus Thomas Allen Oxonienses plurimis et optimis artibus ornatissimus primus eruit, et mihi cum multis aliis pro sua humanitate impertivit.
5. Ex hac ora Saxones crebris Romanorum funeribus pasti, saepenumero in Romanorum provincias irruperunt, et hanc insulam diu infestarunt, donec ipse Hengistus adveniret. Quem ex Batavia sive Hollandia in Britanniam solvisse et arcam illam Lugduni Batavorum sive Leidae construxisse testantur Batavorum annales, et nobilis ille illustri ingenio et doctrina Ianus Dousa, qui canit de burgo sive arce illa:

Quem circinato moenum ut ambitu,
Sic arcuatis fornicibus novum
Putatur Hengistus Britanno
Orbe redux posuisse victor.

Iutae, quos a Gutis, Getis, sive Gothis dictos multi arbitrantur (Geatun enim in ms. codice legitur) superiorum Cimbricae Chersonesi partem incoluisse certum est, quae etiamnum Danis Iuitland dicitur a Guttis, quos in Scandia collocavit Ptolemaeus, forte prognati, quorum sedes hodie Gothlandia dicta. Quam tamen cave putes cum Iornande fuisse patriam Gothorum qui Europam victoriis sunt permensi: illos enim ultra Istrum ad pontum Euxinum incoluisse, Getasque prius dictos fuisse vetustissimi et fide dignissimi quique scriptores prodiderunt.
6. Quos vero sedes Angli habuerunt controversum est, nec una sunt omnes opinione. Plurimi in Westphalia ponunt, ubi Engern visitur et Suevi-Angli a Tacito et Ptolemaeo memorati consederunt, quibus lubens credo si de Taciti aetate loquamur, sed inde ad maritimos tractus descendisse suspicor. Alii in Pomerania, ubi Angloen opidum floret, quaerunt. Sed quum hi in secretiora Germaniae longius a mari porrigantur, alia nostrorum Anglorum sede quaerenda, quam ut inter Saxones et Iutas quaererum iussit Beda. Angli, inquit, de illa patriae quae angulus dicitur, et ab eo tempore usque manere deserta inter provincias Iutarum et Saxonum perhibetur. Cum autem inter Iuitlandiam et Holsatiam antiquam Saxonum regionem provinciola sit in Daniae regio quae Angel hodie dicitur, sub Flemsburg civitate, quam in epistolis Lindebergius Parvam Angliam vocat, me tandem avitam nostram sedem invenisse, et inde Anglos in hanc insulam demigrasse, affirmare ausim. Utque asseverantius affirmem, iam iussit vetusti illius scriptoris Ethelwerdi authoritas, cuius haec sunt verba: Anglia vetus sita est inter Saxones et Giotos, habens oppidum capitale quod sermone Saxonico Sleswic, secundum vero Danos Haithby. Quo in loco Saxones statuere Ptolemaeus videtur, ut non falso cecinit ille medii temporis poeta,

Saxonia protulit Anglos,
Hoc patet in lingua, niveoque colore.

Horum Anglorum pars nonnulla in interiores Germaniae tractu profecti Longobardis et Suevis permixti in Italiam penetrarunt, et sui nominis vestigia in Engelheim Caroli Magni patria, Ingolstadio, Englburg, Englerute Germaniae et Angleria Italiae reliquisse creduntur. Quae autem nominis sit ratio pronunciare non ausim. Facessat Angulus filius Humbli et Angela regina, quos nostrae gentis fuisse conditores, blaterant inepti. Nec ab angulo nomen inditum arbitramur, quod orbis sit angulus, ut trito illo versu astruitur:

Anglia terra ferax et fertilis angulus orbis,
Insula praedives quae toto vix eget orbe.

7. Nec Goropii coniectura fidem, sed potius risum meretur, qui Anglos ab angle, i. e. arudine vel hamo piscatorio deducit, quod, ut inquit ille, omnia sibi adhamarent et fuerint, ut nos loquimur, good anglers, i. e. boni hamatores. Sed qui Engelberti, Englhardi et eiusmodi Germanicorum nominum etymologiam videt, fortasse etiam Anglorum notationem videret. Frisones etiam in Britanniam una pervenisse ex Procopio videri possint. Locum vero integrum cum liber non extet, hoc proponere non gravabor, uti mihi descripsit e regia bibliotheca Lutetiae Franciscus Pithaeus, vir optimus et totius antiquitatis longe peritissimus: Βριττίαν δὲ τὴν νῆσον ἔθνη τρία πολυανθρωπότατα ἔχουσι, βασιλεύς τε εἷς αὐτῶν ἑκάστῳ ἐφέστηκε. καὶ ὀνόματα κεῖται τοῖς ἔθνεσι τούτοις ᾿Αγγίλοι τε καὶ Φρίσσονες καὶ οἱ τῇ νήσῳ ὁμώνυμοι Βρίττωνες. τοσαύτη δὲ ἡ τῶνδε τῶν ἐθνῶν πολυανθρωπία φαίνεται οὖσα, ὥστε ἀνὰ πᾶν ἔτος κατὰ πολλοὺς ἐνθένδε μετανιστάμενοι ξὺν γυναιξὶ καὶ παισὶν ἐς Φράγγους χωροῦσιν. οἱ δὲ αὐτοὺς ἐνοικίζουσιν ἐς γῆς τῆς σφετέρας τὴν ἐρημοτέραν δοκοῦσαν εἶναι, καὶ ἀπ’ αὐτοῦ τὴν νῆσον προσποιεῖσθαί φασιν. ὥστε ἀμέλει οὐ πολλῷ πρότερον ὁ Φράγγων βασιλεὺς ἐπὶ πρεσβείᾳ τῶν οἱ ἐπιτηδείων τινὰς παρὰ βασιλέα ᾿Ιουστινιανὸν ἐς Βυζάντιον στείλας ἄνδρας αὐτοῖς ἐκ τῶν ᾿Αγγίλων ξυνέπεμψε, φιλοτιμούμενος ὡς καὶ ἡ νῆσος ἥδε πρὸς αὐτοῦ ἄρχεται.
Hi sunt Germaniae populi qui Britanniam occuparunt, quos unam gentem fuisse communique nomine nunc Saxones, nunc Anglos et Anglo-Saxones ad differentiam eorum in Germania vocatos ex Gilda, Beda, Bonifacio, Paulo Diacono, et aliis verissime colligatur, sed frequentessime gens Anglorum Latine et sua ipsorum lingua, quod idem valet, Engla-theod dicta.
8. De tempore quo in Britanniam intromissi fuerint a Vortigerno variant scriptores, sed, omissis aliis, Beda et qui eum sequuti sunt confusissimorum horum temporum hanc ineunt rationem.
Anno Theodosii iunioris vicesimo tertio, Christi 430, Britanni a Pictis et Scotis oppressi, ab Aetio III consule auxilium frustra implorant.
Sub Valentiniano III S. Germanus semel atque iterum in Britanniam contra Pelagianos advenit, fusisque ad Deum precibus Britannos contra Pictos et Saxones ducens, pro iis victoriam reportat.
Anno Martiani primo, Christi autem 449, Anglo-Saxonum gens Britanniam advehitur.
Cum tamen ex fastis consularibus constat tertium Aetii consulatum in XXXIX Theodosii illius, et Christi 446, annum incidisse, et ex probatissimis authoribus Germanum obiisse anno salutis 435, non immerito suspicari licet numeros apud Bedam fuisse corruptos, Saxonesque huc intromissos fuisse ante annum salutis 449. Aliter qui fieri potuit ut S. Germanus, qui obiit 435, duceret Britannos in Saxones cum nondum advenissent? Ninnius etiam scribit Beatum Germanorum reversum esse e Britannia in patriam post mortem Vortigerni, qui Saxones in Britanniam suscepit, ut necessario eorum adventus praecesserit annum 435, qui S. Germano fuit vitae ultimus. Itidem ad annum secundum postquam Leo Magnus pontifex creatus, qui fuit Christi 443. Prosper Tiro, qui tunc vixit, scribit Britannias post varias clades in Saxonum potestatem fuisse redacta, ut proculdubio ante tempus illud, annum scilicet Christi 449, advenerint. Sed omnes in hac re scrupulos tollat hac una supputationis notula adiuncta nonnullis Ninii exemplaribus, qua mihi instar omnium:
9. A duobus geminis Rufo et Rubellio usque ad Stiliconem consulem 373 anni.
Itam a Stilicone usque ad Valentinianum filium Placidiae et regnum Vortigerni 28 anni.
A regno Guortigerni usque ad discordiam Guitolini et Ambrosii anni sunt 12, quod est Guollupum, i. e. Cathguoloph.
Vortigernus autem tenuit imperium Theodosio et Valentiniano consulibus et in quarto anno regni sui Saxones Britanniam venerunt, et a Vortigerno suscepti sunt Foelice et Tauro consulibus.
Ab anno quo Saxones venerunt in Britanniam et a Vortigerno suscepti sunt usque ad Decium Valerianum anni sunt 69.
Ratione igitur ita subducta, adventus Anglo-Saxonum in Britanniam fuit anno Theodosii iunioris 21, quod proxime ad Bedae calculum accedit, salutis nostrae 428. Tunc enim Foelix et Taurus consulatum gesserunt et omnia personis et temporis undique cohaerent. Hoc etiam admonere libet, sed criticum non agam, in Gildae exemplaribus plurimus, unde Beda illud de Aetio desumpsit, legi Agitio III consuli, aliis sine numeri adiectione Aegitio, et in uno Aequitio cos., sed ad hoc tempus nullum ego eo nomine consulem in fastis video, nisi consulem extraordinarium fuisse opinemur.
10. Quocunque sane tempore venerint, singularem animi altitudinem cum prudentia coniunctam ostenderunt. Brevi enim tempore eorum res civibus, moribus, agris ita adolevit ut prosperrima atque pollentissima fuerit, eorumque victoria quodammodo plena et absoluta. Victi enim omnes in gentem, leges, nomen, linguamque vincentium, praeter pauculos quos locorum asperitas in occiduo tractu tutata est, concesserunt. Nam praeter Angliam pars longe maxima Scotiae ab Anglo-Saxonibus occupata (Sassones enim sylvestribus et veris Scotis etiamnum vocantur) eadem qua nos lingua, dialecto parum variata utitur. Quam nos cum illis annos iam 1150 quodammodo illibatam simulque regionis possessionem conservavimus. Ut vanum falsumque comprobetur (ut id genus alia) quod Saxonum vates cecinerunt cum in hanc insulam vela panderent eos tantum tercentum annos insessuros, centum vero et quingentis eorum saepius vastaturos. Res et locus nunc postulare videntur ut de priscis Saxonum maiorum nostrorum moribus aliquid attexatur, et attexam sane quae observavi.
11. Natio haec omnis Saxonica erat bellicosissima, animi magnitudine, corporis viribus, laborum tolerantia, Germanorum fortissimi habiti, ut inquit Zosimus. Romanis maxime formidati, quia repentini, ut habet Marcellinus. Virtute et agilitate terribiles, ut inquit Orosius. Saxonia inaccessa paludibus et inviis saepta regionibus. Quae licet belli curam videntur augere, et ipsa frequneter accessit Romanis triumphis captiva, validissimum genus hominum perhibenter, praestans caeteris in piraticis, tamen mioparonibus non viribus nititur, fugae potius quam bello parata, ut prodit Egesippus. Quem Isidorus sequutus, Saxonum gens in oceani maris littoribus et paludibus inviis sita, virtute atque agilitate habilis. Unde et appellata, quod sit durum et validissimum genus hominum, et praestans caeteris piraticis. Homines statura procera, membrorum compositione et lineamentorum conformatione conspicui. Unde Witichindus monachus de his Saxonibus, Mirati sunt Franci praestantes corpore et animo viros, et novum habitum, arma quoque et diffusas scapulas caesarie, et supra omnia ingentem animi constantiam. Vestiti erant sagis et armati longis lanceis, et subnixi stabant parvis scutis, et cultellos magnos ad renes habebant. Antea tamen capillos ad cutem tondere nisi circa verticem, et lamina caput incingere solebant, quod his versibus docet Sidonius Apollinaris:

Istic Saxona caerulum videmus
Adsuetum ante salo solum timere,
Cuius verticis extimas per oras
Non contenta suos tenere morsus
Altat lamina marginem comarum.
Et sic crinibus ad cutem recissis,
Decrescit caput, additurque vultus.

Quod ad vestimenta attinet, ex his Pauli Diaconi de Langobardis intelligas, Vestimenta erant laxa et maxime linea, qualia Anglo-Saxones habere solent, ornatae institis latioribus vario colore contextis.
12. Rei maritimae peritissimi erant, qui diu ita piraticam fecerunt, ut assueti salo solum, ut ait ille, timerent, et ita maritima Britanniae et Galliae usque ad Hispaniam afflixerunt, ut dispositi fuerint per utriusque regionis littora duces et milites ad eorum depraedationes coercendas, qui inde comites littoris Saxonici per Britanniam et Galliam dicti fuerunt. Illi nihilominus saepissime has oras vitilibus suis myoparonibus depraedati sunt. Quo spectant illi Sidonii Apollinaris versus:

Quin et Aremoricus piratam Saxona tractus
Sperabat, cui pelle salum sulcare Britannum
Ludus, et assuto glaucum mare findere lembo.

Imo in Gallia iuxta Armoricam in Baiocassis regionem occuparunt diuque tenerunt, ut videre est apud Gregorium Turonensem, qui eos Saxones Baiocassinos, ut vulgus Sesnes Bessons nuncupavit.
13. Quanta immanitate per haec littora grassati sunt audi, si placet ipsum Sidonium. Nuncius, inquit, cum quo dum tui obtentu aliquid sermocinanter extraximus, constanter asseveravit nuper vos classicum in classe cecinisse, atque inter officia nunc nautae, modo militis, littoribus oceani curvis inerrare contra Saxonum pandos myoparones. Quorum quot remiges videris, totidem te cernere putes archipiratas: ita simul omnes imperant, parent, docent, discunt latrocinari, ut nunc etiam ut quamplurimum caveas causa subsit maxima monendi. Hostis est omni hosti truculentior. Improvisus aggreditur, provisus elabitur, spernit obiectos, sternit incautos; si sequatur intercipit, si fugiat evadit. Ad hoc exercent illum naufragia, non terrent. Est eis quaedum cum discriminibus pelagi non notitia solum sed familiaritas. Namque ipsa si qua tempestas est, hinc securos efficit occupandos, hinc prospici vetat occupaturos. In medio fluctuum scupulorumque confragosorum spe superventus laeti periclitantur. Praeterea priusquam de continenti in patriam vela laxantes, hostico mordaces anchoras vado vellant, mos est remeaturis, decimum quemque captorum per aequales, et cruciarias poenas, plus ab hoc tristi quod superstitioso ritu necare subque collectam turbam periturorum mortis iniquitate sortis aequitatem dispergere. Talibus seligant votis, victimis solvunt, et per huiusmodi non tam sacrificia purgati quam sacrilegia polluti religiosum putant caedis infaustae perpetratores de capite captivo magis exigere tormenta quam pretia. Huc et illud ex antiquae historiae apud Isidorum fragmento referri possit. Gens Saxonum myoparonibus non viribus nituntur, fugae potius quam bello parati. Et hoc Salviani qui tunc vixit de barbaris gentibus, Alanorum gens impudica, sed minus perfida; Franci mendaces, sed hospitales; Saxones crudelitate efferi, sed castitate venerandi. Ea vero animi firmitate erant (si fas sit ita vocare) ut sibi mortem potius inferre et vitam proiicere quam ludibrio esse maluerunt. Unde cum Symmachus horum numerum in spectacula publica paravisset, eo die quo in theatrum educi debuerant, faucibus fractis spem exhibendarum voluptatum praeripuerunt. De quibus ille ipse Symmachus, Saxonum numerus morte contractus. Nam quando non prohibuisset privata custodia desperatae gentis impias manus, viginti et novem factas sine laqueo fauces primus ludi gladiatorii dies viderit.
14. Superstitionibus etiam admodum dedita fuit haec Saxonum natio, atque eam ob causam cum de rebus gravioribus consulerent, praeter aruspicinam, equorum hinnitus tanquam praesagia inprimis observabant, unde fortasse sit quod equum olim in insignibus gesserint Saxoniae duces. At cur Hengistus et Horsa nostri ab equo nomen duxerunt (utriusque enim nomen Saxonice equum significat) plane me latet, nisi in bellicae virtutis omen, iuxta illud Maronis, Bello armantur equi, bella haec armenta minantur. Sortibus etiam ducendis multi erant, virgam enim fructiferae arbori descisam in surculos amputabant, eosque notis quibusdam discretos super candidam vestem fortuito spargebant. Mox si publica fuerit consultatio, sacerdos populi, si privata, paterfamilias precatus deos coelumque suspiciens ter singulos tulit, sublatos secundam impressam ante notam interpretabantur. Ut bellorum eventum explorarent, gentis cui bellum indicerent captivum cum electo popularium suorum, patriis quemque armis committere solebant, et ex victore, quae gens victoriam reportaret, coniectare. Deum Mercurium maxime coluerunt, quem Wooden vocarunt, cui humanis hostiis litarunt et quartam hebdomadae feriam consecrarunt, unde Wednesday nobis hodie appellatur, ut sextam Veneri quam Frea et Frico dixerunt, unde dies Veneris nobis Friday nominatur, uti Tuesday a Tuiscone Germanicae gentis conditore. Eoster etiam deam habuerunt cui mense Aprili sacrificarunt, unde Aprilem, inquit Beda, Eoster monath vocarunt et nos paschatis festum etiamnum Eoster vocamus. In commune, ut inquit Tacitus, Angli et aliae vicinae gentes Herthum, i. e. terram matrem coluerunt, eamque intervenire rebus hominum, invehi populis arbitrati sunt. Nobisque hodie illa ipsa dictio in usu est pro terra, Germanis vero inusitata qui arden pro terra usurpant. De his superstitionibus Ethelwerdus ille de suo tempore scribit, In tanta seductione oppressi sunt Aquilonares increduli ut Woodan sicut dominum colunt in hodiernum diem Dani, Normanni et Suevi, et alibi, Woodan barbari ut deum honorarunt, sacrificiumque obtulerunt pagani victoriae caussa sive virtutis.
15. Sed hoc plenius Adam Bremensis. In templo (Ubsola patrio sermone vocato) quod totum ex auro paratum est, statuas trium deorum veneratur populus, ita ut potentissimus eorum Thor in medio solum habeat triclinium, hinc et inde locum possident Wodan et Fricco. Quorum significationes eiusmodi sunt. Thor, inquiunt, praesidet in aere qui tonitrus et fulmina, ventos, imbresque, serena, et fruges gubernat. Alter Wodan, id est fortior, bella gerit, hominumque ministrat virtutem contra inimicos. Tertius est Frico, pacem voluptatemque largiens mortalibus, cuius etiam simulachrum fingunt ingenti Priapo. Wodan vero sculpunt armatum sicut nostri Martem sculpere solent. Thor autem cum sceptro Iovis exprimere videntur. Sed hos errores fugavit tandem Christianae religionis veritas.
16. Postquam hi iam in Britanniae possessione pedem firmassent, in septem regna distribuerant heptarchiamque constituerunt, in qua tamen qui plurimum poterat rex gentis Anglorum, ut est apud Bedam, dicebatur, ut monarchiam in ipsa heptarchia semper fuisse videatur. Deinde Augustinus, quem vulgo Anglorum apostolum dicunt, huc missus a Gregorio Magno, sublatis ethnicae impietatis portentis, foelicissimo successu Christum in ipsorum animis inserendo ad Christianam fidem convertit. Qua ex caussa tam sedulam erga salutem gentis Anglorum curam gesserit Gregorius, ex traditione maiorum venerabilis Beda his verbis retulit: Dicunt quod die quadam cum advenientibus nuper mercatoribus multa venalia in forum fuissent collata, multique ad emendum confluxissnt, et ipsum Gregorium inter alios advenisse ac vidisse inter alia pueros venales positos, candidi corporis ac venusti vultus, capillorum quoque forma egregia. Quos cum aspiceret, interrogavit (ut aiunt) de qua regione vel terra essent allati. Dictumque est quod de Britannia insula, cuius incolae tales essent aspectu. Rursus interrogavit utrum iidem insulani Christiani an paganis adhuc erroribus essent implicati. Dictum est quod essent pagani. At ille intimo ex corde longa trahens suspiria, “Heu, proh dolor,” inquit, “quod tam lucidi vultus homines tenebrarum auctor possidet, tantaque gratia frontis conspicui mentem ab interna gratia vacuam gestant.” Rursus ergo interrogavit quod esset vocabulum gentis illius? Responsum est quod Angli vocarentur. At ille, “Bene,” inquit, “nam et angelicum habent faciem, et tales angelorum in coelis decet esset cohaeredes. Quod (ait) habet nomen ipsa provincia, de qua isti sunt allati?” Responsum est quod Deiri vocarentur iidem provincales. At ille inquit, “ Deiri, de ira eruti et ad misericordiam Christi vocati. Rex provinciae illius quomodo vocatur?” Responsum est quod Aelle diceretur. At ille alludens ad nomen ait, “Alleluia in laudem Dei creatoris illis in partibus oportet canari.” Accedensque ad pontificem Romanae et apostolicae sedis (nondum enim erat ipse pontifex factus) rogavit ut genti Anglorum in Britanniam aliquos verbi ministros per quos ad Christum converteretur mitteret, seipsum paratum esse in hos opus, Domino cooperante, perficiendum, si tamen apostolico papae hoc ut fieret placeret.
17. De hac conversione Gregorius ille Magnus, Ecce pene cunctarum iam gentium corda penetravit. Ecce in una fide orientis limitem occidentisque coniunxit. Ecce lingua Britannica, quae nil aliud noverat quam barbarum frennere, iamdudum in divinis laudibus Hebraeum coepit Halleluia resonare. Et in epistola ad ipsum Augustum, Quis narrare hic suffciant, quanta laetitia in omnium corde fidelium fuerit exorta, quod gens Anglorum, operante omnipotentis Dei gratia et tua fraternitate laborante, expulsis errorum tenebris, sanctae fidei luce perfusa est, quod devotione integerrima iam calcat idola quibus prius vesano timore subiacebat. In antiquo etiam fragmento eius aetatis legitur, Augustinus in una dominicae nativitatis die, quae universa Anglorum gloria perpetuo celebratur, plus quam decem millia virorum praeter innumerabilem multitudinem foeminarum ac parvulorum vitali baptismate regeneravit. Quae vero sacerdotum aliorumve sacrorum ordinum copia ad tantum populum abluendum suffecerit? Benedicto itaque fluvio Anglice Swala nuncupato, iubet summus pontifex per praecones et magistros omnes binos et binos confidenter ingredi, et in trino deitatis nomine alium ab alio vicissim baptizari. Sicque omnes renati non minori miraculo quam quondam populus Israel divisum mare itemque Iordanem retro conversum transierat in alteram ripam, sic transpositiin tam profundo gurgite, in tanto tamque diverso sexus et aetatis examine (nemo putabit), nemo laeditur. Magnum hoc erat miraculum, sed hoc magnum maiori eminentia superatur, cum omnis debilitas et infirmitas in illo amne deponitur, omnis languidis et deformatus sanus et reformatus egreditur. O festivum spectaculum angelorum et hominum, cum tot milla candidate gentis ex unius fluminis alveo, velut ex unius genetricis alvo, prodirent, et de uno stagno tanta progenies in supernam civitam nasceretur Olympo! Hinc serenissimus papa Gregorius cum omnibus suepernorum contuberniis erumpens in gaudia non tulit reticere, sancto patriarchae Alexandriae Eulogio scripsit gratissime congratulaturo de tanto exercitu in una natalis domini die baptizato.
18. Statim ac Christi nomen annuntiatum est, adeo flagranti studio se Christo consecrarunt Angli ut incredibilem diligentiam Christi nomine propagando adhibuerint Christianae pietatis muniis obeundis, aedibus sacris extruendis, iisdemque locupletandis, adeo ut nec alia Christiani orbis regio plura numerarit opulente ditata monasteria. Reges etiam nonnulli sua sceptra religiosae vitae postposuerunt. Totque sanctos viros protulit qui ob firmissimam Christianae religionis professionem, solidissimam in eadem constantiam, synceramque pietatem in sanctorum numerum relati fuerunt, ut non alteri inter Christianos provinciae hac in parte cederet: utque Britannia prophano illi Porphyrio dicta fuerit ferax tyrannorum provincia, ita Anglia merito diceretur insula sanctorum foecundissima.
19. Ad meliores etiam artes instaurandas animum adiunxerunt, et divini verbi nec non literarum semina per Germaniam opera Winifridi, Willebrodi, et aliorum proseminarunt, quod Germanus poeta his versibus docet:

Haec tamen Arctois laus est aeterna Britannis,
Quod post Pannonicis vastatam incursibus orbem,
Illa bonas artes et Graiae munera linguae,
Stellarumque vias, et magni sydera coeli
Observans, iterum turbatis intulit oris.
Quin se relligio, multum debere Britannis
Servata, et late circum dispersa fatetur:
Quid nomen, Winfride, tuum, quis munera nescit?
Te duce, Germanis pietas se vera fidesque
Insinuans coepit ritus abolere profanos.
Quid non Alcuino facundo, Lutetia, debes?
Instaurare bonas ibi qui foeliciter artes,
Barbariemque procul solus depellere coepit.
Quid? Tibi divinumque Bedam, doctissimus olim
Tam varia unus bene qui cognoverat artes
Debemus.

Additque Petrus Ramus Britanniam bis Galliae fuisse magistram, per Druidas innuens et Alcuinum, cuius inprimis opera usus est Carolus Magnus in Pariensi academia instituenda.
20. Nec minus arma quam literas et religionem in Germaniam intulerunt, et quod mireris, Saxonibus illis qui ducatum Saxoniae incolunt originem dederunt, si his Eginhardi verbis credamus. Saxonum gens, sicut tradidit antiquitas, ab Anglis Britannia incolis egressa, per oceanum navigans Germaniae littiborus studio et necessitate quarendarum sedium, appulsa est in loco qui vocatur Haduloha. Eo tempore, quo Theodericus rex Francorum contra Herminfridum ducem Thuringorum generum suum dimicans, terram eorum crudeliter vastavit ferro et igne. Et quum iam duobus praeliis ancipiti pugna incertaque victoria miserabile caede suorum decertassent, Theodericus spe vincendi frustratus misit legatos ad Saxones, quorum dux erat Hadugato, et ut audivit caussam adventus eorum, pollicitis pro victoria cohabitandi sedibus, conduxit in adiutorium. Quibus secum quasi iam pro libertate et patria fortiter dimicantibus, superavit adversarios, vastatisque indigenis, et ad internecionem pene deletis, terram eorum iuxta pollicitationem suam victoribus delegavit. Qui eam sorte dividentes, cum multi ex eis in bello cecidissent et pro raritate eorum tota ab eis occupari non potuit, partem illius, maxime eam quae respicit orientem, colonis tradebant, singulis pro sua sorte sub tributo exercendam; caetera vero loca ipsi possiderunt. A meridie quidem Francos habentes et partem Thuringorum, quos praetendens hostilis turbo non contigit, alvoque fluminis Unstrote dirimuntur. A septentrione vero Normannos gentes ferocissimas, ab ortu solis Obotritos, ob occasu Frisos, a quibus sine intermissione vel foedere vel concertatione necessaria finium suorum spacia tuebantur. Sed ad nostros iam revertamur.
21. Diu florentissima res erat Saxonica sub illa heptarchia donec regna illa intestinis bellis collisa in occiduorum Saxonum potestatem tandem concesserint. Egbertus enim occiduorum Saxonum rex quatuor ex his regna victoria complexus, cum reliqua etiam duo spe devorasset, ut quae in unius imperium devenissent, in unum item nomen coirent et suae gentis memoriam conservaret, heptarchiam quam occuparunt Saxones promulgato edicto Englelond vocari iussit, i. e. Anglorum terra. Unde Latine Anglia dicta ab Anglis facta appellatione, qui ex tribus his populis erant numerosissimi et fortissimi. Illi enim Northumbriam et Merciam amplissimas regiones cum orientali Anglia occuparunt, quum Iutarum progenies solummodo Cantium et Vectam insulam, et Saxones Saxoniam orientalem, austalem et occidentalem tenurint; exiguam sane portionem, si ad amplas illas Anglorum regiones conferatur. A quibus longo iam ante tempore in universum Angli et sua lingua Englatheod, Anglcynne, Engelcynne, Engliscmon dicti fuerunt, licet quodlibet in ea regnum suo seorsim gaudebat nomine. Hoc vero cum ex aliis tum ex Beda constat, qui historiam suam Gentis Anglorum Historiam inscripsit. Atque in heptarchia, illi principes qui caeteris dominabantur gentis Anglorum reges fuerunt appellati. Tunc temporis Britanniae nomen obliteratum inter huius insulae incolas iacuit, et tantum in libris, non vulgari usu superfuit, unde hac nostra patria a Bonifacio episcopo Moguntinensi qui hinc oriundus Transmarina Saxonia appellatur. Eadredus tamen rex circa 948 Magnae Britanniae regis, ut Eadgarus circa 970 etiam totius Albionis monarchae nomine in titulo in quibusdam diplomatibus sunt usi.
22. Iam cum Anglia diceretur, ad summum res Anglorum pervenerat, et ideo, ut circulus est mortalium, ad exitum properabat. Dani etenim complures annos littora nostra continuo infestantes tandem miserrime hanc regionem dilaniare coeperunt.

ANGLO-SAXONUM NOMINA

N animo erat hic seriem et successionem regum Anglo-Saxonum cum in heptarchia tum in monarchia subiunxisse, verum cum huius loci non videantur, et nuda nominum congeries minus grata videretur, gratius fortasse erit si quod de vi, ratione et significatione nominum ipsorum multa legendo, praecipue in Alfrico nostro grammatico, observarim, pauculis attexerem. Non ut singula interpreter (hoc multi esset laboris, et in aliam linguam non facile transfundi possunt barbara eiusmodi nomina quibus inest magna emphasis, succincta brevitas, et nonnihil ambiguitatis), verum cum pleraque illorum sunt composita ex paucis quidem simplicibus: simplicia illa explicabo, ut compositorum significationes quae omnia fausta, votiva, et boni erant ominis, magis elucescant, et eam esse quam Plato dixit orthototem nominum apud nationes universas pervideamus.
24. Ael, Eal et Al in compositis nominibus, uti παν in Graecorum composities, omne vel omnino significat. Hinc Aelwin, Omnino victor, Albert, Omnino illustris, Aldred, Omnino reverendus, Alfred, Omnino pacificus. Quibus quodammodo respondenet Pammachius, Pancratuis, Pamphilus, &c.
Aelf, quod pro dialectorum varietate effertur Ulf, Wolph, Hulph, Hilp, Helfe, et hodie Helpe, auxilii habet significationem, ut Aelfwin, Auxilium victiorosum, Aelfold, Auxiliaris gubernator, Aelfgiva, Auxilii datrix, quibus consona sunt Boetius, Symmachus, Epicurus, &c.
Ard indolem significat, ut Godard, Divina indoles, Reinard, Syncera indoles, Giffard, Larga et liberalis indoles, Bernard, Filialis indoles, &c.
Athel, adel et ethel nobilis. Sic Aethelred, Nobilis consilio, Aethelard, Nobilis indoles, Ethelbert, Nobilis illustris, Ethelward, Nobilis conservator.
Bert, idem quod nobis hodie Bright, Latinis illustris et clarus: sic Ecbert, Aeternum illustris, Sigbert, Victor illustris, ut quae Bretha Germanis, Eudoxia Graecis (Luitprando teste) appellata fuit. Et huius sortis erant illa Phaedrus, Epiphanius, Photius, Lampridius, Fulgentius, Illustris.
Bald septentrionalibus gentibus idem esse quod Latinis audax docet Iornandes, et adhuc non exolevit. Sic Baldwin, et inverse Winbald, Audax victor, Ethelbald, Nobilis audax, Eadbald, Foeliciter audax; quibus consonant Thraseas, Thrasimachus, Trasibulus, &c.
Ken et kin cognatos denotat, ut Kinulph, Cognatis auxilium, Kinhelm, Cognatis deensor, Kinburg, Cognatis munimen, Kinric, Cognatis potens.
Cuth scientiae et peritiae habet significationem: sic Cuthwin, Peritus victor, Cuthred, Peritus consiliarius, Cuthbert, Ob peritiam illustris, quibus adsonant Sophocles, Sophianus, &c.
Ead in compositis, et in simplicibus Eadig foelicitatem et beatitudinem denotat. Sic Eadward, Foelix conservator, Eadulph, Foelix auxilium, Eadgar, Foelix potestas, Eadwin, Foelix victor, quibus non abludunt Macarius, Eupolemus, Faustus, Fortunatus, Foelicianus, &c.
25. Fred idem quod pax sonat, ut asyla dicta fuerant maioribus fredstole, i. e. pacis cathedrae, ita Frederic, Pace potens vel opulentus, Winfred, Victoriosa pax, Reinfred, Syncera pax.
Gisle Anglo-Saxonibus obses fuit appellatus, ut Fredgisle, Pacis obses, Gislebert, Illustris obses, uti apud Graecos Homerus.
Hold in antiquis glossariis perinde ut wold, interpretator gubernator et summus praefectus, etiam alibi amor, ut Holdlic, Amabilis.
Helm defensionem sonat, ut Eadhelm, Foelix defensio, Sighelm, Victrix defensio, Berthelm, Illustris defensio, iuxta ac illa Gracorum Amyntas, Boethius, &c.
Hare et here varie elata et exercitum et dominum denotaverunt. Sic Harhold, Exercitus praefectus, Hareman, Primarius in exercitu, Herebert, Exercitu praeclarus, Herwin, Exercitus victor; non dissimilia Graecis illis Stratocles, Polemarchus, Hegestratus, &c.
Hild in Alfrici grammatica heros et heroina exponitur. Sic Hilderbert, Heros illustris, Mathild, Virgo heroina, et wiga eodem sensu reperitur.
Leod, i. e. populus. Sic Leodgar, Potens apud populum.
Leof amorem significat. Sic Leofwin, Amoris conciliator, Leofstan Charissimus, uti illa Agapetus, Erasmus, Erastus, Philo, Amandus.
Mund, pax, unde iurisconsultus nostris mundbrech, pacis infractio. Sic Eadmund, Foelix pax, Athelmund, Nobilis pax, Aelmund, Totus pacificus, quibus fere aequipollent Irenaeus, Hesychius, Lenis, Pacatus, Sedatus, Tranquillus &c.
Rad, red, et rod pro varietate dialectorum designat consilium, ut Conrad, Potens vel peritus consilio, Ethelred, nobilis consiliarius, Rodbert, Illustris consilio, et non dissimili sensu Eubulus, Thrasibulus, &c.
green 26. Ric potentem, opulentum, fortem denotare Fortunatus his versibus docuit:

Hilperice potens, si interpres barbarus adsit
Adiutor fortis hoc quoque nomen habet.

Uti Alfric, Omnino fortis, Athelric, Nobilis fortis aut potens, quibus adludunt Polycrates, Crato, Plutarchus, Opimius.
Sig in usu illis erat pro victoria, unde Sigbert, Ex victoria clarus, Sigward, Victoriosus conservator, Sigard, Victrix indoles, et eodem fere sensu Nicoles, Nicomachus, Nicander, Victor, Victorinus, Vincentius, &c.
Stan antiquis illis fuit superlativi gradus terminatio, sic Athelstan, Nobilissimus, Bestan, Optimus, Leefstan, Charissimus, Wistan, Prudentissimus, Dunstan, Celsissimus.
Wi, sacer. Sic Wimund, Sacra pax, Wibert, Sanctitate clarus, Alwi, Omnino sanctus, ut Hierocles, Hieronymus, Hosius, &c.
Willi et vili Anglosaxonibus, ut billi hodie Germanis, plurium habuit significationem: sic Willielmus, Pluribus defensor, Wildred, Plurimus verendus, Wilfred, Plurimis pax, quibus sensu et significatione accedunt Polymachus, Polycrates, Polyphilus, &c.
Wold et wald praefectum sive gubernatorem denotavit, unde Bertwold, Illustris gubernator, Ethelwold, Nobilis gubernator, Herwald et inverse Waldher, Exercitus praefectus.
Sed manum iam de hac taubla, cum aliis minus ac mihi haec in re levicula sint plus nimio.
27. Gravius fortasse erit, si posteris (modo hae chartae victurae sint) prodam quod nos vivimus, scilicet ut Egbertus hanc citeriorem et suam Britanniae partem Angliam iussit nominari, ita iam annis 800 plus minus transactis, dum haec recognoscimus, rex Iacobus totius insulae monarchiam propitio numinis favore et haereditario iure, bonis omnibus applaudentibus, adeptus, ut haec insula quae in se una existit, uno oceani ambitu circumconscripta, in una eius persona sub uno diademate, una linguae, religionis, legum, et iuris formularum communitate, ad perennis foelicitatis incrementum et pristinae inimicitae oblivionem uno etiam esset nomine: nomen, titulum, et stylum regis Magnae Britanniae sibi in omnibus, praeterquam in iuris formulis, anno regni secundo edicto per regna publicato assumpsit.

DANI

UAE Danorum fuit origo ne Danis quidem ipsis satis constat. Danum enim illum gigantem Humbli filium et Goropium qui e gallo gallinaceo deducit ex antiquitatis schola ipsa veritas iampridem explosit. Andreas Velleius Danus vir literatissimus a Dahis Scythae populo et a marc, quae non limitem sed regionem significet, repetit. Ethelwerdus noster a Donia urbe nomen factum credidit. A Dancionibus, quos in Scandia statuit Ptolemaeus et Dauciones literula mutata in nonnullis exemplaribus dicuntur, ortos fuisse, et inde in desertas Anglorum sedes, in Cimbricam scilicet Chersonessum se exonerasse ego semper existimavi, donec eruditissimus et cum iudicio in antiquitatis studio versatissimus Ionas Iacobus Venusinus nominis Danorum vestigia expressa in sinu Codano et Codanonia, quorum meminit in hoc tractu Pomponius Mela, solerti indagine deprehendisset. Quae nomina a septentrionalibus crassius elata Cdan e Cdanorum, Mela in Codanum et Codanoniam Latina incude efformavit, ut posteritas ex Gdanum Dansk, ex Clodonaeo Lodovic, ex Knuto Canutum mollius procuderunt. Nec tamen ante Iustiniani imperatori tempora, circa annum salutis nostrae septuagesimum supra quingentesimum, eorum nomen orbi innotuit. Tunc enim Galliam vastare coeperant, et rerum Anglicarum Latinis historicis Wiccingi dicti sunt, quod piraticam exercuerint: wiccinga enim Saxonica lingua, teste Alfrico, piratam denotant et pagani, quod nondum Christo nomina dedissent. Sed ipsi Angli sua lingua Deniscan et sape heathon-mon quasi ethnicos vocarunt. De his audi Dudonem de S. Quintino authorem satis vetustum e Iohannis Stowaei studiosissimi urbis Londinensis antiquarii bibliotheca, quae me semper patuit: Dani e Scanza (i. e. Scandia) velut examen apum e canistro, et gladius e vagina, diversitate multimoda, consuetudine barbarica prosiluerunt, cum petulani luxu exardescentes soboles innumeras generavissent. Qui postquam adoleverunt, de rerum possessionibus contra patres avosque aut saepius inter se ferociter obiurgati, exuberantes et terram quam incolunt habitare non sufficientes, collecta sorte multitudine pubescentium, veterrimo ritu in externa regna extruduntur nationum, ut adquirant sibi praeliando regna quibus vivere possint. Caeterum in expeditione suarum expulsionum atque exercituum sacrificabant olim venerantes Thur dominum suum, cui non aliquid pecudum aut pecorum, sed sanguinem mactabant hominum, holocaustorum omnium putantes pretiosissimum, eo quod sacerdote sortilego praedestinante, iuga boum una vice diriter icebantur in capite, collisoque unicuique singulari ictu sorte electo cerebro, sternebatur in tellurem, perquirebaturque levorsum fibra cordis scilicet vena, cuius exhausto sanguine ex more suo suorum capita linentes librant celeriter navium carbasa ventis, deosque tali negotio putantes placere, velociter navium insurgunt remis. Aliam etiam deorum placandi rationem, vel potius contaminatissimam superstitionem, qua Dani usu sunt Ditmarus episcopus, qui Dudone paulo antiquior, his verbis describit. Sed quia ergo de hostiis Northmannorum et Danorum antiquis mira audivi, haec indiscussa praeterire nolo. Est unus in his partibus locus caput istius regni, Lederun nomine, in pago qui Selon dicitur, ubi post novem annos mense Ianuarii, post hoc tempus quos nos theophaniam domini celebramus, omnes conveniunt, et ibi diis suis LXXXX et novem homines et totidem equos cum canibus et gallis pro accipitribus oblatis immolant, pro certo ut praedixi, putantes hos eisdem placaturos.
2. Circa Egberti tempora, anno Christi 800, nostra littora primum infestarunt, postea, mare coelo miscentes, multos annos per Angliam grassati, urbibus excisis, templis succensis et agris vastatis, omnia barbara immanitate egerunt, rapuerunt, verterunt. Merciorum et orientalium Anglorum regibus peremptis, eorum regna cum magna Northumbriae parte occuparunt. Tributumque Dangelt dictum misello populo ad horum latrocinia reprimenda impositum quid, ut cuiusmodi fuerat intelligas, haec paucula legas velim e legibus nostris antiquis descripta. Danigeldi redditio propter piratas primitus statuta est. Patriam enim infestantes, vastationi eius pro posse suo insistebant. Ad eorum quidem insolentiam reprimendam statutum est Danigeldum annuatim reddi, scilicet 12 denarios ex unaquaque hida totius patriae ad conducendos eos qui piratarum irruptioni resistendo obviarent. De hoc quoque danigeldo libera et quieta erat omnis ecclesia, et etiam omnis terra quae in proprio domino ecclesiae erat ubicunque iacebat, nihil prorsus in tali redditione persolvens, quia magis in ecclesiae confidebant orationibus quam in armorum defensionibus.
3. Verum cum Aelfredum occidentalium Saxonum regem iam aggrederentur, ille nunc cedendo, nunc insistendo victricibus armis non solum a suis repulit sed etiam, Danico Merciorum regulo interfecto, e Mercia fere tota expulit, filiusque eius Edwardus senior patris victorias persecutus orientalem Angliam profligatis Danis sibi subiecit, uti Adelstanus eius filius nothus pleno ad victorias gradu multa Danorum caede Northumbriam debellavit, Danisque tanto terrore institit ut vel e regno excesserint vel se dederint. Horum principum virtute e calamitatum gurgite emersit Anglia, annosque quinquaginta a sanguinolento illo bello conquievit. Cum autem Ethelredus vir languido animo regnaret, Dani eius ignavi freti classicum denuo cecinerunt, regionemque populati Anglos magna quotannis pecunia pacem redimere coegerunt, adeoque insolenter se gesserunt ut Angli, coniuratione inita, una nocte Danos omnes per Angliam ad unum occidione occiderunt, rati hac sanguinis effusione se Danicum incendium restincturos, quod tamen in magis exitialem flammam exarsit. Sueno enim rex Danorum hac suorum caede irritatus numeroso exercitu Angliam invasit, immaniterque efferato animo grassatus Ethelredum fugavit, totumque regnum sibi subdidit, filioque Canuto reliquit, tui saevis asperisque bellis varia fortuna cum Ethelredo reduce, et filio eius Edmundo. Cognomine Ferreum Latus conflicatus, duos filios successores habuit, Haraldum scilicet nothum et Canutum Audacem, quibus mortuis, Danorum iugo excusso, ad Anglos denuo recidit imperium. Edwardus enim ob sanctitatem cognomento Confessor, Ethelredi ex fecunda uxore filius regiam recuperavit dignitatem. Iam Anglia respirare coepit, sed protinus, ut inquit ille, mores rebus cessere secundis, sacerdotes erant inertes, somni pleni et imperiti, populus luxu solutiori otio torpescebat, disciplina intermortua iacebat, innumeris vitiis respublica quasi aegra intabescat, superbia autem, suius pedissequa exitium, maxime invalescebat. Et ut de illo tempore loquitur Gervasius Dorcbernensis, sic ad mala perpetranda festinatur, ut nescire crimina crimen esse videretur. Quae omnia excidium praecinuerunt. Erant tunc temporis Angli, ut scribit Guilielmus Malmesburensis, vestibus ad medium genu expediti, crines tonis, barbas rasi, sed superiori labro pelis incessanter fruticantibus intonso, armillis aureis brachiis onerati, picturatis stigmatibus cutem picturati, clerici literatura tumultuaria contenti, vix sacramentorum verba balbutiebant, &c.

NORMANNI

UEMADMODUM antiquioribus seculis ex orientali illa, quoad nos, Germaniae ora quae ad septentriones vergit primum Franci, deinde Saxones Galliam Britanniamque depraedationibus infestas habuerunt, et tandem hi Britanniam, illi Galliam occuparunt, ita posterioribus temporibus primum Dani, et deinceps Normanni in eorum locum succedentes, ex eadem ora itidem factitarunt, quasi orae illi in fatis esset, divino ita disponente numine, ut gentes ad Galliam Britanniamque affligendam, et nova regna in iisdem instituenda, conciperet, et e suo sinu saepius effunderet.
2. Hi a septentrionali plaga unde devenerunt sic dicti, nam Nordmanni nihil aliud signficiat quam Viri Septentrionales, quo etiam sensu Nord-leudi, i. e., Populus Septentionalis, appellantur (commisti enim erant ex Noruegorum, Suenorum et Danorum fortissimis). Caroli Magni temporibus per Frisiam, Belgicam, Angliam, Hiberniam, et Galliam piraticam tanta atrocitate exercuerunt ut cum Carolus ille Magnus vidisset praedatorias eorum naves in mari Mediterraneo effusis lachrymis ingemuerit et dixerit, Contristor quod me vivente ausi sunt hoc littus attingere. Praevideo quanta mala meis posteris sunt facturi, et etiam in publicis ecclesiarum supplicationibus sive litaniis fuerit postea adiectum a furore Normannorum, libera nos Domine. Eoque Francos adegerunt ut Carolus Calvus Hastingo Normanno archipiratae Carnutum comitatum ad hominem deliniendum dederit, Carolus Crassus Godfredo Normanno partem Neustriae cum filia in matrimonium concesserit, deinde vero vi et armis iuxta Sequanae ostium sibi sedes posuerunt in regione quae prius Neustria corrupte dicta est, quod pars fuerat Westrasiae, sic enim in mediae aetatis scriptores dixerunt quod Germani Westrich, i. e. Occidentale Regnum vocitarunt, comprehenditque quicquid inter Ligerim et Sequanam ad Oceanum interiacet. Quod postea ab illis Normannia, quasi septentrionalium virorum regio, appellata, cum Carolus Simplex Rolloni eorum principi e sacro baptismatis fonte suscepto confirmasset clientelari iure tenendum, filiamque in uxorem dedisset. Quo tempore, ut legitur in vetero manuscripto monasterii Andegavensis, Carolus Stultus dedit Normanniam Rolloni cum filia Gisla, hic non est dignatus pedem Caroli osculari, cumque comites illum admonerent pedem regis acceptatione tanti beneficii oscularetur, lingua Anglica respondet Ne so, by God, quod interpretantur Non per Deum. Rex vero et sui illum deridentes et sermonem eius corrupte referentus, illum vocaverutn Bigod, unde Normanni adhuc vocantur Bigodi. Et hinc fortasse est quod hypocritas et superstitiosos Galli etiamnum bigod appellitent.
3. Rollonem hunc qui e sacro fonte susceptus Roberti nomen accepit, alii simulate, alii deliberate et serio Christo nomen dedisse tradunt, divinitusque somnio admonitum addunt, quod liceat mihi, nec somniis tamen credulo, absque vanitatis suspicione ex fide scriptorum eius aevi referre. Ferunt illum navigantem per quietem vidisse semetipsum elephantiasi foedatum, sed nitidissimo fonte ad radices excelsi montis ablutum convaluisse, et mox verticem montis conscendisse. Quod ipsi enarranti captivus Christianae professionis in illa navi sic interpretatus est. Elephantiasin esse impium illum deorum cultum quo laboravit, fontem esse sacrum regenerationis lavacrum, quo pergatus montem ascenderet, id est, ad suum honorem et coelum perveniret.
4. Ex hoc Rollone natus est Guilielmus cognomento Longa Spatha a longo quem gestavit ense, Guilielmo Richardus eius nominis primus, cui filius, et ex filio nepos eodem nomine successere, sed Richardo III sine sobole defuncto Robertus frater suffectus, qui ex amasia Guilielmum illum progenuit quem Conquestorem et Bastardum vulgo vocamus, qui singuli rebus domi bellique gestis principes illustrissimi. Dum Guilielmus iste iam aetate maturus Normanniae praeesset, Edwardus Sanctus cognomento Confessor rex Angliae e Saxonico stirpe ultimus in coelestiam patriam cum summo suorum desiderio emigravit, qui ex Gulielmi cognata Emma filia Richardi eius nominis primi ducis Normanniae natus, in Normannia exul eum successorem sibi fore promiserat. Verum Haroldus Godwini filius, domus regiae maior, regnum occupavit, quem ut exturbarent hinc Tosto frater, illinc Normanni omnem moverunt lapidem. Verum cum ille Tostonem fratrem et Haraldum Norwegiae regem, quem in belli societatem Tosto sibi adiunxerat, iusto praelio non incruenta victoria prope Stamford-brig in Eboracensi agro peremisset, ecce vix novem interiectis diebus Gulielmus (cognomento Bastardus) Normanniae dux, Edwardi modo defuncti promissis, adoptione, et affinitate fretus, magno conscripto exercitu in Anglia inter australes Saxones appulit. In quem signa statim convertit Haroldus, lassato licet milite, rebusque superiori bello omnino accisis. Haud procul ab Hastings concurritur, ubi Haroldus in medium praelium se inferens, acriter dimicans cecidit, magno Anglorum numero interfecto, difficile est ad fidem summas exacto numero concipere. Guilielmus victor protinus infesto agmine per Wallingfordiam Londinum petit, admissusque rex inauguratur, utpote cui, ut ipse ait, Regnum Dei providentia destinatum, et beneficio concessionis Domini, et cognati gloriosi regis Edwardi consessum, et pauculis interpositis lineis subiungit, benignissimum regem Edwardum illum in regnum Angliae adoptivum haeredem instituisse. Quanquam si historiae S. Stephani Cadomensis credere libet, extremum spiritum in haec verba emisit: Diadema regale quod nullus antecessorum meorum gessit adeptus sum, quod divina solummodo gratia, non ius contulit haereditarum. Et paulo post, Neminem Angli regni constituo haeredem, sed aeterno conditori, cuius sum, et in cuius manu sunt omnia, illud commendo. Non enim tantum decus haereditario iure possedi, sed diro inflictu, et multa effusione sanguinis humani periuro regi Haroldo abstuli, et interfectis vel fugatis fautoribus eius dominatui meo subegi.
5. Sed quid ego hanc maximam Britannici imperii conversionem tam paucis percurro? En tibi, si non pigeat legere, quae ego minus accurate, minusque fortasse cogitate, ad historiae tamen fidem tum scripsi, cum imprudens iuvenis, tantoque oneri impar, res nostras Latinis literis illustrare cogitarem.
Edwardo Confessore iam sine sobole defuncto, ancipiti cura de novo rege substituendo proceres populusque distrahebantur. Edgarus qui dictus Aetheling, Edmundi Ferri Lateris e filio abnepos solus e virili Saxonicorum regum stirpe supererat, cui iure haereditario regnum debebatur. Verum cum ille aetate minori videretur quam ut reipublicae gerendae par esset, et ingenium peregrinis moribus immiscuisset, utique in Pannonia ex Agatha filia Henrici III imperatoris natus, qui terrarum situ disiunctior erat quam ut adolescentem auxilio aut consilio iuvaret, Anglis minus erat gratus, quibus nihil antiquius erat quam regem sibi e suo quasi corpore creari. Haroldum igitur Godwini filium belli pacisque artibus et gloria florentem plerique omnes respexerunt. Quanquam enim illie una tantum imagine nobilis erat, et pater proditione et rapinis aeternam ignominiae infamiam subierat, benigno tamen alloquio, comitate, liberalitate, et militari virtute maximam a populo inivit gratiam. Nec enim alter erat in quo plus fuit audacia ad pericula capessanda, aut plus consilii inter ipsa pericula. Virtusque eius et fortuna in Wallico bello quod iampridem foelicissime confecerat ita emicuit ut plane omnibus imperatoriis artibus instructissimus, et ad imperium Anglicum instaurandum natus videretur. Danos etiam qui solummodo huic regioni terrori erant, illi aequiores fore sperebatur quod a Gytha Suenonis regis Danici sorore natus erat. Si qua alia vis sive externa sive domestica adoriretur, civium benevolentia et nobilium cognatione et affinitate satis munitus videbatur. Sororem Morcari et Edwini fratrum qui longe potentissimi erant in uxorem habuit, et Edricus Sylvaticus, vir animo excelso et authoritate summa, arctissimo propinquitatis vinculo erat coniunctus. Percommode etiam accidit ut eodem tempore Sueno Danus Suecico bello implicaretur, et Guilielmo Normanno male cum Philippo Francorum rege conveniret. Guilielmo enim illi regnum conceptis verbis, si sine prole obiret, promiserat Edwardus Confessor dum in Normannia exularet, et ad illud promissum praestandum se sacramenti religione quasi sponsor obligavit Haroldus (cum captivus in Normannia detineretur), addita etiam hac conditione ut Normanni filiam in matrimonium acciperet. Unde consultissimum plurimis videbatur Normanno regnum deferre, tum ut fidem liberando bellum quod imminere prospiciebant, et exitium quod semper periurii poena averteretur, tum Normanniam Anglia adiugendo regnum sub tanto principe firmaretur et respublica plurimum augeretur.
6. Caeterum Haroldus omnes omnium deliberationes incidit, qui nihil sibi cunctandum ratus, eo ipso die quo Edwardus sepulturae traditus, imperium praeter plurimorum expectationem arripuit, et diadema, sine inaugurationis caeremoniis praesentibus applaudentibus regemque acclamantibus, ipse sibi imposuit. Quo facto ecclesiasticam hominum nationem quasi religionis violator plus nimil irritavit. Ille autem non ignarus quam difficile sit principi novo imperium sine pietatis et virtutis opinione tueri, ut offensam illam obliteraret et sceptrum confirmaret, ad rem ecclesiasticam promovendam et monasteria ornanda nihil non fecit. Edgarum Aetheling, Oxoniae comitem reliquosque nobiles omni benevolentia complexus est, populum magna tributorum parte sublevavit. Vim magnam pecuniarum in tenues effudit, denique alloquendi comitate, audiendi lenitate, decernendi aequalitate charitatem una cum authoritate comparavit sibi singularem. Ubi primum haec certis nuntiis accepisset Guilielmus Normannus, Edwardi mortem gravissime dolere prae se tulit, cum interim animo discruciaretur Angliam, quam iam spe devoraverat, e faucibus sibi fuisse praereptam. Protinus igitur ex suorum consilio legatos ad Haroldum mittit, qui promissorum et sponsionis admonerent, simulque regnum repeterent. Ille re deliberata respondet quod ad Edwardi promissa pertinet, Anglicum imperium promissis deferri non posse, nec se eius promissis teneri, cum electione non iure haereditario regnum sibi obvenerit. Quod ad suam sponsionem, ab homine capto vi, dolo, et perpetui carceris metu in reipublicae Anglicae damnum et ordinum praeiudicium extortam, et proinde irritam esse, quam nec praestare si poterat debuisset, nec si vellet potuisset, cum rege nesciente et populo non adsentiente facta fuisset. Illud vero admodum iniquum videbatur postulare, ut Normanno peregrinae stirpis principi regno cederet, quod tanto omnium ordinum consensu susceperat. Hoc responsum parum aequis auribus accepit Normannus, Haroldumque latebras periurio quaerere existimavit. Alios igitur protinus eadem de causa legavit, qui commonefacerent qua iurisiurandi religione obstrictus teneretur, et periuros exitium apud Deum et dedecus inter homines manere. Verum quum iam Guilielmi filia Haroldo in pactis desponsa, quae quasi firmamentum suae sponsionis erat, fato erepta fuisset, minori cum humanitate tractati sunt, nec aliud quam antea responsum tulerunt.
7. Ad bellum apertum iam omnia spectare coeperant. Haroldus classem instruit, milites conscribit, praesidia per littora locis opportunis disponit, et ad vim Normannicam propulsandam quae usui videntur omnia parat. Prima tamen belli tempestas a Tostone germano Haroldi fratre praeter omnium opinionem exorta est. Ille, vir animo elato et effero, magna cum authoritate, aliquandiu Nordanhumbris praefuit, verum cum crudelitate in inferiores, superbia in principem, et odio in fratres grassaretur, ab Edwardo Confessore proscriptus in Galliam secessit, iamque authore Baldwino Flandriae comite et suasore Guilielmo Normanno, ut probabile videtur (Tosto enim et Guilielmus duas Baldwini Flandrensis filias in matrimonio habuerunt), fratrem quem diu capitali odio, nunc aperto bello exercere incipit. E Flandria sexaginta pyraticarum navium classe solvit. Vectam insulam populatur, Cantii oram maritimam infestat, sed regiae classis adventu territus, sublatis velis, ad remotiores Angliae partes delatus in Lincolniensi agro terram praedabundus conscendit, ubi ab Edwino et Morcaro praelio exceptus et fugatus Scotiam petiit, ut inde bellum redintegraret. Duplici iam belli expectatione, hinc e Scotia, inde a Normannia omnium animi suspensi erant, eoque magis quod in festo Paschatis cometes tristi admodum specie septum plus minus diebus effulsit, qui anxias hominum mentes (ut turbulento fit tempore) ad infaustas praesensiones convertit. Haroldus vero intentis oculis omnes regni partes intuebatur, australe littus praesidiis firmabat. A Scotia et Tostone minus sibi timuit, cum Mil-Columbus rex Scotorum intestinis malis conflictaretur.
8. Guilielmus interim multa animo de Anglia agitat, rem cum ducibus subinde communicat, quos alacres et gestiente spe plenos vidit: pecuniae autem in tantum bellum conflandae ratio difficilior videbatur. Nam cum in publico ordinum Normanniae conventu de pecuniario subsidio proponeretur, responsum est opes superiori contra Gallos bello ita accisas fuisse, ut si novum ingrueret bellum vix sua defendere potuerunt; sua potius tuenda quam aliena invadenda, bellum illus etsi iustum, minus tamen necessarium et imprimis periculosum videre; praeterea Normannos neutiquam teneri peregre in militiam proficisci. Nec ulla ratione ad pecuniam conficiendam adduci potuerunt, quantuam Guilielmus Fitzosbert, vir summa apud ducem et populum omni ratione obnixe id ageret, et ut alios pertraheret quadraginta naves suis impensis in hoc bellum promitteret. Dux quod publico conventu non poterat, alia ratione aggreditur: opulentissimum quemque seorsim ad se accersit, blande alloqitur, ut aliquantulum in hoc bellum conferant petit, illi quasi iam certamen esset iuvandi principis prolixe promittunt, promissisque statim in tabula relatis, vis pecuniae omnium opinione maior cito coacta fit. His rebus confectis opem et auxilum a vicinis principibus, Andium scilicet, Pictonum, Cenomanorum et Bononiae comititibus petit, quibus latifundia in Anglia promittit. Philippum etiam Gallorum regem adit, illique modo opem ferret pro Anglia fidelitatis iusiurandum ut beneficiarum praetstitutum spondet. Verum cum minime e re Gallorum videretur ut vicinus Normannus, qui iam minus Gallo obaudiret, Angliae accessione adaugeretur (vicinorum enim potentia principibus semper suspectior), tantum aberat ut opem deferret, ut etiam ab invadenda Anglia deterreret. At ille nullo modo ab incepto abduci poterat, sed multo erat iam alacrior et erectior Alexandri pontificis Romani authoritate munitus (ille enim iam primum in principes authoritatem sibi usurpare incepit), qui, causa probata, sacratum vexillum in victoriae et regni omen miserat, atque anathemate percusserat quicunque se opponerent.
9. Copias igitur quas potuit maximas collegit, et classem numerosam ad S. Valerici opidulum (quod est ad Somae fluminis ostium) cogit, ubi diutius haesit ventum secundum expectans, quem ut eliceret S. Valericum loci praesidem votis fatigavit et donariis oneravit. Haroldus, qui iamdiu eius adventum cum suis frustra praestolatus erat, exercitum dissolvere, classem subducere, et littus relinquere constituit, tum rei frumentariae inopia coactus, tum quod Flandriae comes ad illum scripserat Guilielmum nihil hoc anno moturum: cui facile credidit, qui anni tempore navigationem praeclusam existimaret, quod aequinoctium iam suberat. Dum haec animo agitat, novi ex improviso belli necessitate exercitum revocare adactus est. Haroldus enim cognomento Durus et Harfager, rex Norwegiae (qui pyraticam per septentrionales Britanniae artes exercuerat, et Orcadas insulas iam subegerat) a Tostone in spem regni Anglici evocatus Tinam flumen cum quingentis plus minus myroparonibus intrat, ubi suam etiam classem adiunxit Tosto. Cum hic aliquandiu agros populati essent, sublatis anchoris Eboracensis agri littus legentes in Humbrum delati omni belli rabie circunquaque grassari coeperunt. Ad quos reprimendos Edwinus et Morcarus comites tumultuariam militum manum educunt, verum illi Norwegorum impetum non tulerunt, sed effusa fuga plurimi una cum comitibus sibi consuluerunt, plures autem in Ousam flumen ruentes fluctibus sunt hausti. Norwegi tum obsidionem urbi Eboraco inferre parant, quam statim deditione, obsidibus utrinque datis, recipiunt. Pauculis interpositis diebus Haroldus omnibus undique contractis copiis Eboracum contendit, et inde in Norwegos movet, qui castris positis loco tutissimo consederant: a tergo enim oceano, a sinistro Humbro aestuario in quo eorum classis constitit, a dextra vero et a fronte Derventio flumine quodammodo muniti.
10. In eos tamen Haroldus animose invehitur, primum ad pontem quo Dervento flumine iungitur, acriter decertatur, in quo Norwegum quendam aliquandiu universum Anglorum exercitum sustinuisse fertur donec telo transfixus caderet, deinde aequa virtute fortunaque in ipsis castris aliquandiu pugnatur. Norwegi tamen demum dissipati, et in medio Haroldus ipse Norwegorum rex et Tosto cum maxima exercitus parte interfecti. Victori Haroldo praeda admodum opima obvenit, vis auri et argenti magna, classisque illa numerosa praeter viginti naviculas quas Paulo Orcadum comiti et Olavo Haroldi interfecti filio ad saucios advehendos concessit, iureiurando prius dato ipsos nihil in Angliam iam inde molituros. Hac victoria Haraldo animum erexit, iamque se terrori Normannis fore existimavit, cum suis odio esse coeperit quod praedam militi non distribuerit. Ille tamen in republica ordinanda, quae misere in hoc tractu convulsa iacuit, totus erat. Interea vero Guilielmus Normannus idoneam nactus tempestatem sub finem Septembris naves solvit et leni vento provectus omnibus navibus ad Pevensey in Suthsexia accessit, nudoque potitus iam littore, ut spem fugae suis praecideret, navibus ignem iniecit, munimentoque ibi posito quod suis receptui esset ad Hastings progreditur, ubi etiam alterum excitavit propugnaculum, praesidiumque imposuit. Causas belli iam divulgat, scilicet ut ulcisceretur mortem Alfredi cognati sui, quem una cum plurimis Normannis Godwinus Haroldi pater sustulit, ut persequeretur iniurias Haroldi, qui cum Robertum archiepiscopum Cantuariensem in exilium eiecerat, tum regnum Angliae sibi delatum conculcata sacramenti religione occuparat; suos autem ne hostiliter Anglis depopulationem inferrent edicto vetuit.
11. Celeriter haec fama ad Haroldum perferuntur, qui omnibus consiliis antevertendum ratus, ut primo quoque tempore Normannum exciperet, dimittit quaque aversus nuncios, suos obtestatur ut in fide maneant, omnes undique copias contrahit, magnisque itineibus Londinum properat, ubi illum legatus a Gulielmo adit, qui cum regnum pluribus repeteret, parum abfuit quin Harodus praecipiti ira percitus legato vim intulerit. Difficile enim erat superbiam et spem bonam victori detrahere. Protinus suos ad Guilielmum legat qui insolentius comminarentur nisi quamprimum in Normanniam se reciperet. Hos tamen facili responso magnaque humanitate ille dimisit. Delectum interim Londini Haroldus habet, resque suas superiori contra Norwegos proelio admodum attentuatas comparit, exercitum tamen magnum ex nobilibus et aliis quos patriae charitas ad commune periculum propulsandum evocarat conflavit. Iam in Suthsexiam, matre nequicquam remorante, ducit, et animo non infracto vix septem millia passuum a Normanno castris in planitie positis consedit. Quo etiam statim exercitum suum admovit Normannus. Primum exploratores utrinque submissi, qui ab Anglis erant, omnia sive veri ignorantia sive metiendi libidine Normannorum multitudinem, apparatum, et disciplinam supra fidem extulerunt, adeo ut Gythus Haroldi frater minor natu bellicis operibus clarus de rerum summa non uno praelio decertandum ratus regem admonuerit dubios esse Martis eventus, victorias saepius esse a fortuna quam virtute, cunctationem maturam maximam esse disciplinae militaris partem: si modo fidem de regno Guilielmo dedisset ut ipsum subduceret admonuit, utique nullis copiis contra conscientiam muniri posse, Deum de violata fide poenas expetiturum, nec quiquam magis terrori Normannis fore quam si novum conscriberet exercitum quo novis denuo praeliis exciperenur. Ad haec pro se spondent si eius praelii fortunam sibi committeret, nec boni fratris nec fortis ducis officio defuturum, utpote qui bonae mentis conscientia fretus, aut facilius hostes profligaret, aut foelicius patriae vitam profunderet. Non aequis auribus rex haec accepit quae cum suo dedecore coniuncta videbantur, ut enim belli eventum aequo animo, ita timiditatis contumeliam nullo modo perferre potuit. Normannorum itaque laudes obtrivit, nec e sua dignitate aut pristina virtute existimavit, cum iam quasi ad ultimum periculi pervenisset, instar meticulosi pedem referre, aternamque ignominiae labem subire. Ita quos subvertere numen divinum instituit, consilii expertes primum reddit.
12. Dum haec aguntur, Guilielmus, ut pio affectu reipublicae Christianae sit prospectum et a sanguine Christiano temperatum, monachum internuncium mittit qui Haroldo conditionem proposuit vel regno prorsus cederet vel sub Normanno clientelari iure se iam inde regnare agnosceret, vel singulari certamine cum Guilielmo decertaret, saltem ut pontificis Romani iudicio de Anglico imperio se sisteret. Ille autem quasi sui impotens nullam conditionem amplexus ad divinum tribunal universam causae disceptationem reiecit, et postero die, qui 2 Id. Octobris erat, pugnandi copiam se facturum respondit, quem credulo errore sibi faustum fore persuaserat, eo quod natalis esset. Insequentem noctem Angli solutiori luxu, comessationibus, et vociferationibus, Normanni autem susceptis pro exercitus salute et victoria votis produxerunt. Prima luce acies utrinque instruunt, Haroldus in primo agmine Cantianos (quibus veteri instituto exercitus frons debetur) cum bipennibus constituit, altero agmine ipse cum fratre, mediterraneis Anglis et Londinensibus constitit. Priam Normannorum aciem ducebant Rogerus Montegomericus et Guilielmus Fitz-osberne, ea constabat ex equitibus Andegavensibus, Perticensibus, Cenomannis, Britonnibus, quorum plurimi Fergento Britoni militabant. Medium, quae e Pictonibus Germanisque constabat, Galfridus Martell et stipendarius Germanus regebant. Extremum agmen dux ipse claudebat cum robore Normannorum et suae nobilitatis flore. Sagittariorum vero cohortes ubique erant immistae. Normanii non incondito sublato clamore, bellicum canentes, agmina moverunt, primumque sagittarum grandinem undique emittunt, quod genus pugnae ut Anglis novum, ita omnino terribile erat, adeo enim dense recidebant ut in mediis copiis hostem habere viderentur. Deinde in primum Anglorum agmen praecipiti impetu incursant. Hi autem qui locum quem ceperant corporibus tegere potius quam cedere obfirmato animo destinarant, omnes connixi fortiter hostem magna cum clade averterunt. Illi autem denuo irruunt, horrendoque strepitu utrinque acies impellitur. Iam collato pede quasi vir viro congrederetur, acriter aliquandiu pugnatum est.
13. Angli autem conferti et quasi cohaerentes impetum sustinent, adeo ut multis vulneribus acceptis iam regressuri essent nisi Guilielmus non ducis magis quam militis munere fungens sua authoritate inhibuisset. Haeret itaque pugna, et equites Normannici quam concitatissime immittuntur et superne vi sagittarum Angli quasi obruuntur, agmen tamen non perrumpitur. Haroldus enim intrepidi ducis munia obiens suis ubique praesto erat, nec minus parte alia Guilielmus, qui cum, uno et altero equo suffosso, vera virtute vincere non potuit, ad artem se convertit, suis imperat ut receptui canant et gradum, servatis tamen ordinibus, referant. Angli iam terga dedisse rati et victoriam prae manibus esse, ordines laxant suos, incompositique hostibus instant quasi certa iam et explorata victoria, cum illi, reductis ex improviso agminibus, ex integro signa inferunt, et palantes Anglos adorti et circumfusi stragem maximam edunt, plurimi inter fugae pugnaeque consilium oppressi, plures autem aeditiorem locum occupantes conglobati, et mutua adhortatione firmati praesentibus animis diu resisterunt quasi locum laudabili morti elegissent, donec Haroldus sagitta caput transverberatus una cum Githo et Leofwino fratribus cecideret. Tum Edwinus Morcarusque et pauculi qui caedi superfuerant fuga elapsi cesserunt Deo, cesserunt tempore, cum ab hora diei 7 ad crepusculum usque continenter pugnatum esset. Desiderati sunt hoc praelio Normannorum plus minus 6000, Anglorum vero longe plures. Guilielmus victor omnibus laetitiis exultans supplicatione decreta homorem Deo optimo maximo habuit, positoque inter medias strages tentorio noctem traduxit. Postero die cum suos inhumassit, Anglisque idem permisisset, ipse Hastingas regressus est ut de persequenda victoria consilium iniret, et lassatum militem tantisper reficeret. Quamprimum autem huius cladis fama nuntiis trepidis Londinum et in alias Angliae urbes perlata esset, universa regio perculsa et quasi prostrata est. Githa regis mater lamentis muliebriter ita se dedidit ut nullam admitteret consolationem, infimisque precibus filiorum cadavera a victore obtinuit, quae sepulturae in monasterio Walthamiae tradit. Edwinus Algitham sororem reginam in remotiores regni partes mittit. Regni tamen proceres populum ne animum desponderent admonent, consiliaque de repubica conferunt. Archiepiscopus Eboracensis cives, Londinenses et classiarii (quos botes carles vocarunt) Eadgarum in regem consecrandum bellumque cum Guilielmo redintegrandum censuerunt, Edwinus et Morcarus de regno sibi occuptando clandestina consilia struxerunt, episcopis vero, praesulibus et aliis qui Romani anathematis fulmine perterriti erant optimum videbatur deditionem facere, et non efferatum victoris animum ancipiti Marte proirritare, nec Deo reluctandum, qui iam Angliam peccatis ita exigentibus, quasi in manus Normano tradiderat. Guilielmus interim Hastingas praesidio firmans infesto, agmine Londinum petere constituit, verum ut latius sui terrorem inferret et a tergo omnia secura redderet, partitis copiis per Cantii partem, Suthsexiam, Suthreiam, Suthantonensem agrum, et Bercheriensem pervagatur, vicos et aedificia incendit, praedasque agit, ad Wallingfordiam Tamisim transmittit, et terrore omnia complet. Proceres tamen in incerto habuerunt quidnam consilii caperent, nec adduci poterant ut positis simultatibus communi animo reipublicae prospicerent. Ut enim ecclesiasticis ab execrationibus et censuris pontificis Romani (quibus ille iam et in animos hominum et in regna authoritatem exercebat) absolverentur, cum res iam non accisae sed plane perditae essent, in sententia ita de deditione persisterunt, ut multi saluti consulentes se ex urbe subduxerunt. Alfredus vero archiepiscopus Eboracensis, Wolfstanus episcopus Wignornienses, praesulesque alii una cum Eadgaro Etheling, Edwino, Morcaro, victori Normanno multa et magna pollicenti abud Berkhamsted occurrunt, obsidibusque datis in fidem et deditionem se permittunt. Ille autem protinus Londinum advolat, magna laetitia et festis acclamationibus exceptus rex salutatur, ad inaugurationis apparatum, quam in natalem Christi indixerat, omnia parat, et ad regnum constituendum animo et cognitatione instat.
14. Iam confecta erat Saxonici in Britannia imperii periodus, quae sexcentis septem annis definita erat, et conversio in Angliae regna facta est insignis, quam alii in magistratuum sordes et praesulum superstitiosam ignaviam, alii in cometem illum et vim syderum, alii in Deum qui regna iudiciis occultis sed nunquam iniustis distribuit, reiecerunt. Alii autem qui in propinquiores causas inspexerunt, prudentiam in Edwardo rege desidarunt, quod dum specioso religiosae castitatis praetextu suscipiendae prolis curam abiiceret, regnum ambitiosissimis hominibus dilacerandum obiiceret.
15. Quam insolens et crudelis haec fuerit victoria scriptores monachi pleno ore intonant, nec dubitandum quin in hac victoria, ut alias, alacris exultarit improbitas. Victor Guilielmus in victoriae quasi trophaeum antiquatis maximam partem Anglorum legibus, Normanniae consuetudines induxit, causasque Gallice disceptari iussit: exclusis haereditate avita Anglis, agros et praedia militibus suis assignavit, ita tamen ut dominium directum sibi reservaret, obsequiumque clientelari iure sibi et successoribus devinciret, id et, ut omnes in feudo sive fide tenerent, et nulli praeter regem essent veri domini, sed potius fiduciarii domini et possessores. Sigillumque sibi aptavit in cuius altera parte inscribitur Hoc Normannorum Guilielmum nosce patronem, in altera vero Hoc Anglis signo regem fatearis eundem. Quinetiam (ut habet Guilielmus Malmesburiensis) Caesarianum secutus ingenium, qui Germanos in Ardenna maxima sylva abditos, et inde crebris eruptionibus exercitum suum affligentes, non per Romanos suos sed per Gallos foederatos expulit, ut dum alienigenae alterutros transfoderent, ipse sine sanguine triumphum duceret, idem inquam Guilielmus in Anglos egit. Nam contra quosdam qui post primam infoelicis hominis pugnam in Danemarchiam et Hiberniam profugerant et, valida congregata manu, tertio anno redierant, Angligenam exercitum et ducem obiecit, Normannos feriari permittens. Ingens sibi levamen providens utrilibet vincerent. Nec eum cogitatio lusit. Nam utrinque Angli digladiati inter se palmam otioso regi refudere. Et alibi, Laicorum potentia subruta, stabili firmavit edicto ut nullum Angliae gentis monachum vel clericum ad aliquam dignitatem conari pateretur, a Cnutenis regis quondam facilitate abhorrens, qui victis honores integros exhibuit. Unde factum est ut, eo defuncto, indigenae advenas leviter expellerent sibique antiquum ius vindicarent.
16. Haec ubi fecisset nihil prius habuit quam Danici belli tempestatem quae impendit averetere, et sibi quietem vel pecunia redimere, qua in re usus est Adalberti Hamburgensis archiepiscopi opera. Scribit enim Adam Bremensis, Inter Sven et Bastardum perpetua contentio de Anglia fuit, licet noster pontifex muneribus Guilielmi persuasus inter reges pacem firmare voluerit. Quae etiam firmata videatur, iam inde enim Anglia nihl sibi a Danis metuit. Atque ille ad imperium tuendum et rempublicam optimis legibus temperandum se totum contulit. Scribit enim Gervasius Tilburiensis, Cum insignis subactor Angliae rex Wilhelmus ulteriores insulae fines suo subiugasset imperio, et rebellium mentes terribilibus perdomuisset exemplis ne libera de caetero daretur erroris facultas, decrevit subiectum sibi populum iuri scripto legibusque subiicere. Propositis igitur legibus Anglicanis secundum tripartitam earum distinctionem, hoc est Merchenlage, Denelage, Westsexenlage, quasdam reprobavit, quasdam autem approbans transmarinas Neustriae leges, quae ad regni pacem tuendam efficacissimae videbantur, adiecit. Deinde, ut author est qui eo tempore floruit Ingulphus, Hominium sibi facere, et contra omnes homines fidelitatem iurare omnem Angliae incolam imperavit, totam terram descripsit, nec erat hida in tota Anglia quin valorem eius et possessorem scivit, nec lacus nec locus aliquis quin in regis rotulo extitit descriptus, ac eius redditus ac proventus, ipsa possessio, et eius possessor regiae notitiae manifestatus iuxta taxatorum fidem, qui electi de qualibet patria territorium proprium describebant. Iste rotulus vocatus est Rotulus Wintoniae, et ab Anglis pro sua generalitate, quod omnia tenementa totius terrae integre continuit, Domesday cognominatur. Huius libri libentius meminerim, quod eius subinde memoria usurpanda sit, quemque librum Guilielmi librum censualem, Angliae notitiam, Angliae commentarios censuales, acta publica, et Angliae lustrum nominare placet.
17. Quod vero Polydorus Virgilius scribit Guilielmum illum victorem duodecim virorum iudicium primum induxisse, nihil a vero alienius. Multis enim ante annis in usu fuisse certissimum est ex legibus Ethelredi. Nec est cur terribile iudicium vocaret: e populo enim XII viri liberi et legales e vicinia rite evocantur, hi iureiurando obligantur vere de facto sententiam dicere, advocatos coram tribunali utrinque disserentes, et testes audiunt, inde acceptis utruisque partis instrumentis concluduntur, sine cibo, potu et igne detinentur (nisi forte periculum sit ne ex illis quispiam moriatur) donec de facto inter se convenerint, quod ubi coram iudice pronunciaverunt, ille de iure sententiam profert. Hanc enim rationem prudentissimi maiores nostri optimam esse ad veritatem eliciendam, tum ad corruptelas evitendas affectus intercludendos existimarunt.
18. Quantum vero virtute bellica praestiterunt Normanni alii dixerint, satis mihi sit dixisse quod, inter bellicosissimas gentes positi, non obsequiis sed armis semper tuti fuerint, et nobilissima regna in Anglia et Sicilia constituerint. Tancredus enim Richardi ducis Normanniae eius nominis secundi nepos, eiusque posteri res praeclaras in Italia gesserunt, profligatis e Sicilia Saracenis regnum constituerunt. Unde Siculus historicus ingenue agnoscit Siculos Normannis acceptum referre quod in solo patrio permanent, quod libere vivunt, et quod sint Christiani. In terra enim sancta eorum bellica virtus singulari cum laude inclaruit. Unde Rogerus Hovedenus, Audax Francia Normannorum militum experta delituit, ferox Anglia captiva succubuit, dives Apulia sortita refloruit, Hierosolyma famosa et insignis Antiocha se utraque supposuit. Iam inde Anglia non minus belli gloria quam humanitatis cultu inter florentissimas orbis Christiani gentes inprimus floruit, adeo ut ad custodiam corporis Constantinopolitanorum imperatorum evocati fuerint Angli. Ioannes enim Alexii Comeni filius, ut refert noster Malmesburiensis, eorum fidem suspiciens praecipue familiaritati suae applicabat, amorem eorum filio transcribens, et iam inde longo tempore fuerint imperatorum illorum satellites, Inglini Bipenniferi Nicetae Choniatae, Barangi Curopalatae dicti, Qui ubique imperatorem prosequebantur ferentes humeris secures quas tollebant cum imperator ex oratorio spectandum se exhibebat, Anglice vitam diuturnum secures suas collidentes ut sonitum ederent comprecabantur. Maculam vero quam Chalcondilas nostrae genti de uxoribus communibus aspersit ipsa veritas eluit, et effluentem Graeculi vanitatem comprimit. Nec enim, uti inquit eruditissimus et optimus mihi amicus Ortelius in hac ipsa re, semper vera sunt quae a quolibet de quibusvis narrantur. Hi sunt qui Brittaniam insederunt populi, e quibus supersunt Britanni, Saxones sive Angli, Normannique permisti, et ad septentriones Scoti, unde duo in insula regna, Anglia nimirum et Scotia, diu divisa, nunc sub uno imperali diademate in Iacobo potentissimo principe auspicatissime coniuncta.
19. De Flandris, qui ante quadringentos annos huc demigrarunt et sedes in Wallia regum permissu acceperunt, nihil attinet nunc dicere, alibi dicemus. Sed hanc rem cum Seneca concludamus. Hinc manifestum nihil eodem loco mansisse quo genitum est. Assiduus humani generis discurus est. Quotidie aliquid in tam magno orbe mutatur. Nova urbium fundamenta iaciuntur. Nova gentium nomina extinctis nominibus prioribus, aut in accessionem validioris conversis, oriuntur. Cumque omnes hae gentes quae in Britanniam irruperunt septentrionales fuerint, ut reliquae quae sub idem tempus Europam universam occuparunt, et postea Asiam, verissime et e sacrarum literarum authoritate scripsit Nicephorus: Ut terrores de caelo saepe hominibus a Deo incutiuntur, ut fulmina, incendia et imbres procellosi, saepe a terra, ut telluris hiatus et quassationes, saepe ex aere, ut typhones et nimbi, ita hi a Deo asservantur septentrionales ac Hyperborei terrores, ut pro poena quadam, quando et quibus providentiae divinae visum fuerit, immitantur.

Perge ad Britanniae divisionem