SCOTORUM HISTORIAE LIBER V

ALDI memorabilis principatus quo dictum modo finem est sortitus, quantumque eius omnibus amabilis, tantum Lugthaci filii, qui post eum Scotorum regno est potitus, detestabilis fuit et invisus. Erat is ingenio et moribus a patre multum diversus, luxu corruptus et otio. Opulentissimos quosque sine delectu, falso crimine reos, fortunis spoliavit et praestantissimos viros, tanquam sibi graves, quos Galdus in pretio habuerat variis mox criminibus et structis dolis interfecit. Iudicandi potestatem et praecipuas dignitates illauditis, quos saevos et alieni appetentes, suaeque cruminae rationem habituros noverat, demandavit. Sequutae undique per regiones rapinae, sine vindice, regia obstante authoritate. Fuit id in causa ut vilia mancipia pro colendis undique haberentur viris, et quorum dignitas laudanda fuisset ac tuenda, vilissimorum passim miserabiliter affligerentur arbitrio. Maiores, vel levissimi criminis convictos, quo eorum fortunis liberius potiretur, in cruces etiam sublatos aliisve servilibus supplicibus affectos vitam finire coegit. Bonorum extortores in publicis congressionibus et in epistolis confratres vocitabat, de nulla re magis sibi placens quam de novo aliquo expilationis commento. Reliqua Lugthaci nefaria acta tacenda veniunt, veluti hominum auribus indigna, quo pacto materteris, amitis, neptibus, sororibus, et demum filiabus intulerit stuprim, dolens id solum, quod cognatis omnibus nequiverit.
2. Tulere Scotorum primores aegre foedissimi principis flagitia duos ferme annos. Sed tam nihil ac foeda maiestatis sugillatio nobilibus animos commovit: maiores natu, maturiori consilio de republica ac summa administratione melius censentes, deliros senes ac insanientes stultos vocabat, utricularios, ganeones, lenones, mimos, similesque sordidissimi generis homines, quos ipse in deliciis habuit, publicis praeposuit negotiis, ratus omnia tali regiminis forma sibi ex sententia cessura. Sed scelerata temeritas diutius inulta manere non potuit. Facto enim Evonii consessu publico, quum nobiles plerosque impiam publici regiminis formam multis damnantes suasionibus, Lugthacus ut seditionis authores ad supplicium arripi imperasset, priorum iussu milites, orto tumultu, eum impuris cum satellitibus, quibus animam credididt et regnum, multa crudelitate tertium regnantem annnum, trucidarunt. Regis corpus apparatu regio, recentis patris beneficiis permoti regni maiores iusserit efferri, caeterorum, qui turba caesi fuerant, in campum deiici feris lanianda.
3. Post Lugthaci interitum Mogallus omnium consensu Scotorum imperio potitus est, Galdi regis nepos ex filia. Is ut regnare coepit, avitae gloriae memor, in eius mores et institutum abire laboriosissime studuit: fidem servare Romanis Britonibusque ex foedere, plebi ocium dare placida cum quieta, internam udnique prohibere seditionem. Quod Lugthaco avunculo regnante erratum fuerat in publica administratione deligenti opera reparavit. Pestilentes Lugthaci consules in reipublicae perniciem, qui caedem recenti tumultu evaserant, sustulit in cruces. Deorum sacra illaudatorum suasu avunculi principatu aut neglecta, aut prave culta, ut instituta iam ab initio erant suis a maioribus, sacrorumque pontificibus diligenter observata, piis restituit laboribus, ratus, ubi deorum benevolenta quos nefarius Lugthacus immanibus flagitiis regno atque populi reddiderat infensos, fuisset consecutus, capitis sui regnique saluti satis consultum iri. Sustulere animos Scoti, multa spe melioris fortune, Mogallum regem in avitos mores, sese viribus omnibus formantem spectantes, lustrantemque Scotorum regiones, studio atque animo omnia institutis melioribus reformandi. Illumque ea charitate et reverentia ubique sunt complexi qua paulo ante Galdum regem, post tam laborioso bello e Scotorum agris expulsos Romanos.
4. Interea Pictorum legati ad Mogallum regem venere, multis lachrymis orantes auxilium contra Romanos ac Britones. Hi etiam iunctis viribus Pithlandiam repente invaserant, ferro omnia prosternentes et flamma, cum incolarum permagna pernicie, qui oppugnantium vim armis repellere conabantur. Sub idem tempus questi sunt et Galdiani (hanc gentem hactenus Brigantes vocitavimus) Romanorum iniurias: Galdiam regionem, attritis Ordovicibus, magna vi opugnatam, abactaque tum hominum tum pecudum ingenti praeda. Mogallus rex non tam ad urbanas res et religiosas quam ad bellicas ingenium habens accommodatum, avita stimulante gloria, gavisus sibi belli excitandi materiam, hostium culpa, ultro oblatam, ne impie tantum bellum indiceret legatos primum ad res repetendas et ad reparandas ex foedere iniurias misit ad Romanos. Profecti legati, mandatos Romano legato recitatis, superbum responsum risus plenum receperant: Scotos et Pictos, ultimam barbarorum partem vix tanti apud Romanos esse quam vel ultro dediti vivi servire permitterentur ut vilia mancipia, et ob id solum superstites esse (si tamen superstites esse permitterentur) ut Romanis pascerent armenta, eademque ubi foret hyemandum ad castra perducerent, simul cum uxoribus et filabus militum arbitrio prostituendis. Quod si ea vel levi susurro recusarent longe durioria sentirent, docti tandem quantum incommodi habeat cum orbis dominis decertatio.
5. Ea iniuria percitus Mogallus deos testes facit foederis violati spretaeque legatonis, precatus ut in eum populum belli veterent clades, qui excitandi belli causam prior praebuerit. Nec multo post tempore, comparatis quae in profectione usui forent, ex Siluria, quo ex omnibus Scotorum regionibus contracta convenerat multitudo, in Galdiam movit. Eo ubi deventum, illustris Galdi regis avi sui monumentum cum gentis maioribus parentandi causa revisit. Ibi postquam parentalia Druydibus, seu verius Dryudibus, qui tum in illis erant locis sacrum prosequentibus, multis piisque precationibus gentili more solenni peregerat apparatu, humi procumbens, “Galde (inquit), rex invictissime, qui olim post tot fortunae adversa Scotorum Pictorumque regna, armis pene deleta Romanis improbis sane restituisti laboribus, et opulentissimos hostes orbis victores deorum benignitate praelio a te victos his sedibus, excusso servitutis iugo, fortiter et egregie pepulisti, qui te vivum charitate, quam quae dici possit maiore, et pace et bello semper fuimus amplexi, ad sepulchrum hoc tuum, sempiternum Scotis omnibus in adversis refugium, prostrati te mortuum (tuos potius manes) querula voce in magno discrimine constituti, eisdem quos tu olim hic vicisti urgentibus hostibus, auxiliarem invocamus, pie obsecrantes ut si quae tibi sit inter deos virtus, si qua potentia, quando nos tua posteritas impio adeo bello petimur, ne patiare penes publicae fidei violatores, ubi confligendum fuerit, fore victoriam. Neve te iniustis hostibus, a te toties victis, ad extremum vita et fortunis donatis, sine iniuria libere hinc abire permissis, quibus tuum nomen non poterit non esse terrori, tuo in populo vinci.”
6. Haec quum dixisset Mogallus rex, circunfusa multitudo, multis et confusis clamoribus, deos eadem precati, Galdi regis amplexati statuam, compluribus, it in parentalibus tum fiebat, coronis ornatam, diutius gentili instituto pro foelici itu et reditu multis piis verbis sacrisque ceremoniis libarunt. Sed et fanaticae mulieres, sacris assistentes sese concutientes loris, ut religiosiores apparerent, cum Druidibus sacerdotibus diras in hostes effundentibus imprecationes, manibus in coelum tensis, Caesaris caput regnumque Romanum plurimum execrabantur. Secundum haec Mogallus rex in Ordoviciam transmisit, ubi Unipanum Pictorum regum eum cum exercitu praestolantem, ut erat prius conventum, offendit. Iunctis itaque copiis Vestmariam, inde Cumbriam, Romanorum tum provincias communi petierunt decreto. Ubi, populatis vicis et agris caetera, quae auferri non poterant igne et ferro consumperunt, provinciarum cultores, metu collapsi, alii alio abiere in tutum. Romanis tum ex praesidiis quae tenebant arces quidam ad Lucium Antenoum Romanum legatum (is tum Eboraci erat) concesserunt, Scotorum Pictorumque coram eo questuri iniurias. Lucius ad nuntium per Britanniam facto delectu numeroso cum exercitu cellerime hostibus contendit obviam. Mogallus Romanorum adventus certior factus, ne hostes subita incursione Scoticos milites per agros effusos adorirentur, in unum, signo dato, coactos ita dicitur affatus.
7. “Omni adhortatione ad res honeste gerendas (vir fortissimi) primum censeo militibus monstrandum, nihil tam fortes et bonos decere ad laudem ac gloriam assequendam quam invadentium hostium iniuriam toties propulsare viribus, et ne ignominioso servitutis iugo subacti inimicorum arbitrio parere cogantur, pro libertate, pro patria, ad ultimam dimicare. Huius, intemerata fide non tam nostrorum maiorum quam caeterarum gentium, praeclarissima ad nos devenere exempla. Quibus viribus quaeso, quibus consiliis Ederus rex olim, ut de nostris loquamur, Cassibilano Britonum regi auxiliaris, ut Caesar Romanorum dux primus qui illius gentis Albionem invasit, insulam hanc (quum Britannis libertatem adimere stuisset) re infecta, fugienti simillimus, linqueret elaboravit, immarcessibile decus omnium sententia sibi suaeque posteritati assequutus? Nec minori laudis gloria Caractacum regem semper illustrem sua in bello virtus adornavit, qui multis praeliis, varia fortuna decertans pro libertate, ubi a potentissimo hoste superari non poterat, illaudatae mulieris Cartumanduae sibi necessitate coniunctae fraude deceptus, hostibus traditus ductusque est ad Claudium Caesarem captivus, quod tot adversis agitatus animo semper manserit invictus, patriae ad extremum protector, et ob id maior victoribus habitus, Caesaris benevolentia libertate donatus, in regnum est restitutus: exemplum proculdubio excellentissimae fortitudinis posteris imitandum omnibus. Aequali animo Corbredum regem, Caractaci germanum, in tutanda libertate fuisse memoriae proditum. Is ut superbissimum Romanorum nomen, qui tot iam annos regionem nostram impio bello infestarunt, extingueretur in Albione, armis pene ad internecionem laborans, eo tandem hostes deduxit, tametsi nobilissimos quosque pene amisisset in bello, ut eo superstite Scotorum Pictorumque agros Romani viribus attritis infestare non potuissent amplius.
8. “Libet et hic meminisse (haud vos scio taedebit) illustrissimi regis Galdi avi mei, omnium qui sua aetate vixerunt optimi, fortissimique viri, qui tot casibus actus concussusque aerumnis, quique in tot magnis discriminibus cum Romanis, imo cum fortuna dimicaverit, qui adversante fortuna toties victus, toties fugatus, equitatu pene omni cum peditibus amisso, quo pacto complures annos, infinitis calamitatibus affectus, aliis super alios profligatis exercitibus, ipse semper constanti permanserit animo, nullis permotus infortuniis, adversaque egregie ferens, donec fortuna, longo cum virtute certamine defessa (si licet ita dicere) viro tandem cesserit fortissimo, oculoque prope invita respexerit benigniori. Victor ita tandem haud quiescere potuit, donec hostes, tertio praelio victos et maximis attritos calamitatibus, in castris compulerit, eoque subiectionibus adegerit ut quibus paulo ante terrarum orbis totus, nec ultimae extra orbem insulae sufficerent, aegre sese intra ea tuerentur. Vidit is, quod nulli mortalium, quantumvis opibus et virtute pollenti eatenus evenerat, gentis illius legatos, ad suos pedes procumbentes, supplicesque veniam implorantes, a quibus tot reges, totque populorum et civitatum magistratus subacti gavisi sunt sese misericordiam consequuotos, leges et pacis conditiones, hostium petentes arbitrio: a quibus omnes pene gentes iura expectant. Quinetiam loco, ubi parta memorabilis illa est victoria, Galdiae ad posteros a se nomen dedit, ut praeclarissimi facinoris, dum Scotica permanerent regna, monumentum extaret.
9. “Accessere et haec Galdo principi, toti nostrae genti, eo maiorem ad gloriam, quo cum gente opulenta adeo ac belli studiosa, extremo prope periculo, acrius diutiusque certaverant. Et vos commilitones, qui aut ipsi memorabili bello cum Galdo rege fortiter militastis, aut eorum, qui eidem interfuere estis progenies, pensate, obsecramus, quibuscum hodierno die res est discernenda: nempe cum victis, fusis, profligatis, vestro tantum munere viventibus. Perpendite qui et vos sitis: nempe victores, infracti animis, patriaeque libertatis, liberorum, coniugum, sacrorum foederum, deorumque penatium protectores, nulla dominandi ambitione, nullaque aliena rapiendi cupiditate ducti, sed constanti virtute dimicaturi. Perpendite ad haec quanto sit vobis dedecori, existimare Romanos toties a vobis victos, nunc non posse vinci, eandem virtutem fortunamque vestris nunc in manibus credite quae olim fuit. Ite ergo (viri fortissimi) quibus iam victoria est in manibus, et victos denuo vincite, fugaque confidentes fugate. Tantum alacriori opus est animo, caetera proculdubio spectata vestra peraget virtus ex sententia.”
10. Mogallus itaque rex per haec, aut his non dissimilia, suis ad praelium magno ardore animos accendit. Neque segnior fuit Lucius Antenous legatus in suis militibus iam pugnam poscentibus adhortandis, vehementi oratione suadens ut maiorum exemplo fortiter agerent et egregie, memores quantis sudoribus bella gerere consueverant, fortiumque hostium vim fundere, vincere, profligare. Meminerintque rem nunc gerendam cum barbaris absque virtute, sola furia agitatis, cuius vis est corporis et animi vires frangere, movere supramodum ad temere ineundum certamen, et quum maxime foret confligendum effractam, brevi ruere momento. Insita Romanis animis confiderent virtute. Contemnerent immanes, truculentos in imbelles, sine exerno bello perpetuo domestica seditone laborantes, nullo iam amore, sed exteri hostis odio conglobatos, inter quos multae laterent simultates, discordiarum seminaria permulta. Magna igitur ipsi fiducia raperent arma, victoriae spe certa, ignavos adorirentur hostes ingentem ulla sine controversia laudis gloriam consequuturi, quod Albionis partem, Cnei Trebelii incuria amissam, reddituri forent imperio Romano. Haec Lucius. Diis deinde penatibus invocatis, ardore longe quam dici possit maiori, utrinque acie est congressum. Iecere Romani in nostros ingentem telorum copiam, undi permulti vulneribus sunt affecti. Nostri contra sagittarii misssilia, funditores saxa torsere in hostes. Et mulieres, quarum magna vis in nostro exercitu pugnabat pro patria, ubi incredibilem lapidum multitudinem iecissent in Romanos, arreptis praeliaribus, muliebri timiditate in iram versa, nullum veritae armorum genus, nullum periculi, vulneribus continuo magis irritatae, militibus ipsis effectae sunt longe immaniores. Nostris ingenti praesidio fuit loci commoditas, hostibus locorum iniquitas magno incommodo: in paludosos etenim viarum ignorantia anfractus et abruptas crepidines inciderant, eoque factum ut in manipulos pene discreti certamen obirent. Ubique atrox erat praelium, sed in mediis aciebus, ubi duces belli pugnam accendebant, longe atrocissimum. Enimvero magna virtus utrisque animos accendebat, Romanis ne se a barbiris, ultimis orbis populis, quos tantopere contempserant, vinci paterentur, Scotis Pictisque ne victorum nomen, tanto partum sudore, viventes amitterent. Stabant milites loco quem a pugnae initio fuerant sortiti, lassi vulnera infligando, ac mutua caede hostium potius quam suorum satiati. Abiectis tandem gladiis post longum atque laboriosum certamen a pugiones est itum. Et quum innumeri occiderentur, neutra partium alteri videbatur cessura, duces tam atrocia cernenteis pene suscepti poenituit certaminis, tot videlicet viris iisdemque fortissimis utrinque cadentibus. Ad ultimum Scoti ac Picti insita ferocitate hostes loco submovere coeperunt. Non ut fugientes, sed adversos sensim discedentes pugna, quum hostium multitudinem et vim amplius ferre non potuissent.
11. Id Lucius animadvertens, quum magnis clamoribus suos ad certamen redintegrandum hortaretur, ne barbaris terga darent, neve macularent eo die Romanae maiestatis gloriam, gregarii militis sagittia confossus acie excessit. Sequuti illico eum complures, ii maxime qui praelium spectare malebant potius quam pugnare. Caeteri suorum fuga prospecta, et ipsi illico tergo dantes proximum nemus cursu adeuntes praecipiti, periculo sese eripere conabantur. Romanorum manipuli quidam eo hostium copiis impedientibus, devenire minime potentets sine vitae discrimine, conglobati alio flexerunt iter incerti locorum imperitia, quo securius ab hostili iniuria liberi sese reciperent. Tendebat iam tum sol ad occasum, et victores confoederatorum exercitus, pugnae locum ad signum recietui datum, omissa persequutione petentes, cantilenis magnis ac iucundis vociferationibus incredibili laetitia sequutam noctem consumperunt. Illucescente caesorum spoliis potiti, facta concione, ubi princpes cum utriusque gentis maioribus consedissent, nuntiatur per exploratores Romanorum quosdam manipulares qui praelio excesserant vix passuum millibus duobus abesse, incertos quo se agerent, ignotis amnibus, anfractibus, crepidinibusque magnum praebentibus impedimentum. Ad hos opprimendos delecta militum manus emissa, ubi pervenit in hostium conspectum, Romani in proximum tumulum velut impavidi certo ordine concesserunt, ad necem ne in barbarorum devenirent potestatem dimicaturi. Scoti milites ac Picti Romanos in tumulo stantes multitudine viribusque se longissime inferiores expugnaturi, ubi ad pugnam paratos mira alacritate animadvertissent, suaserunt abiectis armis veniam precarentur, adesse ducem qui facile subiectis parceret, salvosque dimitteret ad suos. Renuere Romani, indigunum existimantes sese post funestam diem vivos superesse, barbaros subiectos ad contumeliam. Itaque quum neque veniam neque fidem confoederatorum principum implorare pertinaci animo voluissent, permultis crudelitatem tantam abhorrentibus a militibus ira et odio excandentibus ad unum sunt necati.
12. Postera die, uti gentilium post partam victoriam mos erat, peractis sacris advocata denuo concione militum virtutem reges vehementer laudantes singulos, fortissimos quosque ac prae caeteris in praelio valuisse conspectos meritis donarunt praemiis. Inde quomodo belli reliquum administraretur longa consultatione habuere rationem. Inter haec Lucius Antenous legatus viatorem Romam mittit qui Adriano Caesari adversam pugnam in Britannia nuntiaret. Magno praelio Romanos a barbaris victos, gente omnium immanissima, quibus in bellis gerendis nullum sexus discrimen, foeminis viris longe ferocius dimicantibus. Orarent auxiliares citius in Britanniam mitteret ad provinciis tutamen. Alioquin parere barbaris aut iugulari seu turpiter excedere provincia oportere. Haec ubi Romam allata, Adrianus princeps illico in Britanniam expeditionem accipiens, facto delectu, in Galliam magnis contendit itineribus, inde per Icium laborioso traiectu in Albionem. Eo ubi pervenerat, didicit ab incolis Scotos et Pictos recenti victoria omnium mortalium effectos insolentissimos, in Romanam provinciam longe maioribus copiis quam antea irrupisse, prostravisse omia ferro et igni, ne sexui quidam aut aetati ulli parcentes, rem pecuariam omni cum suppellectili abstulisse, frumentique quantum ferre poterant, reliquum incendisse cum vicis, praediis et villis. Agrum omnem ad Tinam (fluvio nomen est ad nostram conservatum aetatem) foedissime populatum, habitatore reliquisse exhaustum.
13. His percitus Adrianus imperator, vindicandae contumeliae in hostes cupidus, addito exercitu quem per Galliam et Britanniam scribi fecerat Romanis legionibus, movet omnibus cum copiis Eboracum versus, ubi, ut commodius quod instituerat consequeretur, quievat paululum, donec duorum mensium castrensi cibo militum unusquisque sese munivisset. Ducens inde in hostem, magnis difficultatibus Tina amne superato, quarto die in agros, rebus ad humanum usum accommodatis nudatos, devenit. Diem unum itemque alterum progressus, ubi nec armenta, nec fruges, nec animantia quidem alicubi prospexisset, incolarum cognita fuga ad tutiora, quales quibusque institutis essent ab exploratoribus et iis qui fortunis spoliati Romanis copiis adhaeserant, sciscitatus, ubi comperit barbaros (sic enim eos vocitabat) caeteris mortalibus duriori militia hyemem sub dio, sine tectis, in locis quae pro munimentis habebant paludosos agere, et in illis inter nivem, gelu et pruinas durare, per hymemque, cum omnium bellorum terra marique fit reliquis mortalibus quies, arma non deponere, sed in aspersos montes, caeli inclementia intractabiles urgentibus hostibus confugere, laboriosissimumque esse ob itinerum difficultatem, fugientes, praeterquam locorum peritissimis, persequi. Iccirco, quia neque brevi tempore neque parvo negotio, sed cum summo Romani exercitus discrimine vinci posse intelligebat, et quia animo constituerat omnes Romanorum provincias invisere, nec ob id in Britannia diutius agere poterat, ab ultiori in hostes profectione destitit, ratus satis sibi reique publicae Romanorum se facturum, si ea expeditione Britannorum quorundam motus compescuerit, levaveritque Romano parentes nomini a barboarum deinde infestatione. Ergo, ut prohiberetur Pictorum Scotorumque hostiles deinceps incursiones, in eam Albionis partem quae provincia erat Romanorum vallum portentosae molis ex cespitibus e terra excisis, montis instar altissima fossa ante adiecta, a Tinae amnis ostiis ad Eskam fluvium, a mari Germanico ad Hibernicum usque oceanum, primus omnium duxit. Id vallum octoginta millia passum Aelius affirmat Spartianus, egregius Romanarum rerum scriptor. Nostris vero annalibus ab Adriano inchoatum, a Severo imperatore (sed aliquot post annos) absolutum memoriae est proditum. Unde Scotorum rerum vulgatiores scriptores occasionem sumpsisse reor id Septimii Severi vallum appelandi. At nos Romanos Veremundumque sequuti id Adriani vallum, a primo eius conditore, ubicunque eius in sequenti enarratione incidet mentio, vocaturi sumus.
14. Rebus ibi ut potuit pro temporis conditione compositis, Adrianus Caesar per Vestmariam in Tegeniam, inde in Cambriam concessit, quod ibi in Romanos magistratus tumultuatum audiverat, ubi, authoribus tumultus parvo negotio captis variisque affectis suppliciis, motus ocyssime repressit. Movens inde in Cantium Londini tantisper subsedit, dum Britonum maiores Romanae foelicitati gratulaturi convenirent illuc. Venientes autem comiter et benigne excepit, muneribusque ornavit, adeo ut eos deinceps non poenituerit Romanis fuisse subiectos. Ex Londino transmisit continuo in Galliam, Lucio Antenoo legato, quod valetudine adversa Britannico coelo laboraret, secum ducto, et Aulo Victorino in eius locum suffecto. Is abeunte Adriano illico Romanorum militum auxiliariumque magnam vim in munitionibus, arcibus et castellis, vallo, cuius iam meminimus proximis constituit, consilio Scotorum Pictorumque violentiae ab illius locis incolis arcendae. Eoque effectum est ut Britones aliquot deinde annos Romanis sub securibus fascibusque ab hostium eruptionibus tuti quieverint. Scoti et Picti Britonum agros citra vallum paulo ante a se populatos inter se partiti sunt: iis qui Hibernicum mare spectant Scoto, qui Germanicum Picto cedentibus, ubi praesidia veteribus arcibus reparatis haud procul a vallo ad Britonum Romanorumque iniurias a novis incolis coercendas locarunt.
15. Fuit ex illo Mogalli principatus per multos annos ullo sine externo aut domestico tumultu. Sed clarus victoria ab orbis dominis sibi temperare non potuit, vel noluit potius, nam otio nimium indulgens simul ad senium et nefandissima devenit flagitia. Adeo enim libidini studuit et avaritiae effectus senex ut iam neque publicae rapinae nec quiusvis generis impudicitiae hominem puduerit, uxoribus communiter cum nobilibus, cum agrestibus impudentissime usus, stuprum raptis sua pro libidine passim inferens virginibus viduisque. Omnem ad hoc iudicandi rationem pervertit: sontes, quibus nullae aut exiles fuere facultates, passus est impune ubilibet grassari, opulentos vel levissimi criminis insimulatos publicatis fortunis capitalibus admovit suppliciis. Primus omnium legem tulit ut et proscripti et criminis extremum ad supplicium damnati facultates, nulla coniugis, liberorum, creditorumve habita ratione, darentur ad fiscum, quum antea viri ob crimen ad necem condemnati uxor et liberi agros, praedia, suppellectilem, fortunas denique omnes lege permittente possedisent. Eam legem nostrates, inexhaustam Mogalli cupiditatem referentes, hactenus accuratissime servarunt. Sed non poterant infanda adeo scelera, adversantibus diis, permanere inulta. Enimvero innumeris iniuriis atque contumeliis nobiles ac plebeii perciti tandem Mogallo regi capitalia parabant. Constituuntur ad rem transigendam apparatores quidam et tempus et locus. Mogallus autem tot malorum conscius, coniurationem vehementer suspicatus, an praestigiatricum praesagiis, quibus ea aetas plurimum erat dedita, an amicorum relatu rem haud penitus ignorantium incertum, capitique metuens fugam apparabat in Hebrides.
16. Et ut fugae animo conceptae locus foret, veniente nocte simulata valetudine citius solito decubuit. Prima inde vigilia, ferream indutus loricam, correptis missilibus cum arcu et duobus servis comitantibus, in proximum nemus se contulit, reliquique omnibus quobus parum (uti scelerati est animi) confidebat relictis. Postridie prima luce comperta re, coniurati celerrime fugientem sunt regem persequuti, qui quum urgentes vehementer declinare anniteretur, in alios in ipsius caedem succenturatos fugiendo incidit, a quibus multis vulneribus confossus sexto supra tricemum anno quam regnare coeperat interiit, qui annus fuit Christianae pietatis centesimus quadragesimus octavus, Antonino Pio Romanis et Phiato Albo cognomine Pictis imperitante. Caput iacenti praesectum, affixum conto, a calone ad ludibrium in proximam est villam perlatum, ubi congregata hominum diversorum multitudo rei exitum expectabat. Cogitabunt multi de regis cadavere, ut ab illis dilanietur, exponendo feris, idque ipsum meruisse vulgo est exclamatum. Sed recentium meritorum Galdi regis nobiles viri memores tantum inhibuerunt facinus, caput cum cadavere, ut maiorum virtutem et fidem colere viderentur, regio condentes sepulchrum. Cruentum atque infoelicem hunc vitae finem sortitus est Mogallus avitae probitatis nequissimus foedator.
17. Claruere post Dardanni regis exitum ad haec usque tempora quibus Galdinae gentis tres principes alius post alium apud Scotos rerum sunt potiti (nam Galdo regi Lugthacus filius successit, Lugthaco Mogallus Galdi regis ex filia nepos) in diversis locis viri fama et doctrina insignes: M. Fabius Quintilianus rhetor et orator celeberrimus; Serapio philosophus et medicus undeque celebratus; Philo Iudaeus orator et philosophus, de quo falso usurpatum aut Plato Philonem fingit aut Philo Platonem; Caius Plinius Secundus, qui naturalem historiam septem et triginta voluminibus haud minus erudite quam vere est complexus; Cornelius Tacitus historiarum scriptor, quem in hoc opre saepius haud gravate sequuti sumus; Caecilius Plinius Secundus orator; Suetonius Tranquillus; Ptolemaus mathematicus sua tempestate insignis, qui superioribus Ptolemaei Philadelphi Aegyptiorum regis, ut scribunt quidam eruditi, geographiam superadditis nonnullis meliorem redegit in formam; Lucius Apuleus Afer orator; Aulus Gellus, Plutarchus Chaeroneus philosophus. Aiunt quidam Hegesippum Christianae et Iudaicae rei scriptorem in haec tempora incidisse. Poetae praetera permulti cum his vixere: Iuvenalis, Silius Italicus, Martialis, et innumeri alii egregia pollentes doctrina. Per haec tempora Romani principes toto ferme orbe Christiani nominis viros atrociter sunt insectati Linum, Cletum, Clementem, Analcletum, Euaristum, Alexandrum pontifices maximos, Domicilliam, Euphrosinam, Theodoram virgines Christianae pietati deditas, Nicomedem presbyterum, Hermagoram antistem, Marci evangelistae discipulam, Fortunatum arhcidiaconum, innumerosque alios verae religionis cultores et martyres exquisitis et immanibus tormentis subiecerunt, ignari quanta virtus Chrsitianae esset pietatis, quae quo magis tyrannorum crudelitate deprimebatur, eo exurgebat semper illustrior, a nullo maius quam a persecutore recipiens incrementum.
18. Sed ad nostra redeundum. Mogallus rex, uti est memoratum, imperii initio inter clarissimos reges iure connumerandus, in fine nec imperio nec vita dignus omnium iudico, qualem diximus exitum est consequutus. Sed nec Conaro filio eius qui post eum regnavit multo melior fuit vita, nec laetior fortuna. Siquidem parricidio regno potitus (subornaverat enim clam in patris caedem percussores) flagitia, quibus deditissimus erat, principio imperii dissimulavit. Inde, stabilito sibi regno, vectigalia publica et privata regios ad sumptus destinata infami luxu turpissime profudit, vilissimos etiam quosdam et omni infamia aspersos, qui (ut fieri solet) corruptos eius mores laudibus extollebant, virtutemque, siquam simulabat, detestabantur, amplis praediis donavit et opibus. Horum ductu, posthabita maiorum prudentiorumque regni sententia, rei summam administrabat, deliciarum usum contra patrium ritum inducere conatus, neglecta patrum diutissime usitata parsimonia, Quumque regias facultates non uno infamiae genere corrasisset, facto primorum regni consessu, ubi longa et omnibus taediosa oratione multa de regiae familiae splendore et multitudine, conviviorum elegantia, frequentiaque epularum et vario mensarum apparatu, perinde atque his magna infuisset virtus, quum haud parva essent servitutis pars, gloriando pradicasset, quod regii proventus reditusque minime ad ea suffecissent, petiit censum agi, ut viritum undique per regnum facultatum habitata ratione, ad suos penderetur sumptus. Responsum a maioribus sese haud posse aut debere in tanta re, populo in eam usque diem incognita, acceleratam ferre sententiam, quippe ad quam maturo opus esset consilio, postridie sese eodem affuturos loco et quid sentirent responsuros.
19. Sequuta nocte secreta inter maiores aguntur consilia regis capiendi, coniiciendi in vincula, regnoque et honore abdicandi, apparitoribus ad hoc destinatis: id flagitiosam eius vitam, omnique infamia refertam exposcere. Postero die, dato primoribus denuo consessu, eorum quidam caeteris annuentibus ad regis postulata in hunc respondit modum. Maiores et qui optimi essent Scotorum gentis haud satis demiratos regias facultates Conaro, quieto otio rei summam administranti haud suppetere ad sumptus, quibus permulti reges, bello et pace clarissimi, frequentibus agitati bellis, antea contenti, magna omnium cum benevolentia summam exercuissent potestatem. Galdem regum patriae assertorem, cui ad miltum usum in bello, urgentibus hostibus, magno atque perpetuo opus fuit commeatu, nunquam vel urgentibus extremis censum egisse, haud ignarum quam populo census foret odiosus. Verum non eandem Conaro regi quae olim Galdo fuit publici regiminis formam esse. Galdum enim optimorum consilio, ut publicae administrationi accuratius incumberet, omne voluptatum genus a se suisque militibus ablegasse, multis vigiliis laboribusque impendisse operam patriae tutandae et hostes inde propellendi; lixas, calones, lenones, meretrices, caupones, et quicquid ad effoeminandos animos faceret a suo prohibuisse exercitu. Illum contra voluptatibus immersum, cauponum, meretricularum, lenonumque sentina cum illaudatis aliis numero longe amplisimo toleratu difficillima, veluti deliciis summis delitescere. Horum auspiciis, quae a primis ardua essent regi negocia tranisgere, eosque opibus et praediis donatos, summa ope anniti nobiles plebeiosque fortunis exuere, et post multa gravamina excogitasse censum, rem Scotorum genti insolitam et invisam, regemque illius instituisse exactorem, ut penes eos tandem omnium forent opes. Sed fallendos illos tandem et opinione, multos uti iam annos plerisque contumeliose illuserint, illudendos, ducendosque in eum statum in quo deinceps censu non indigeant, in altissimas videlicet cruces, ob tanta tamque detestanda scelera publicatis bonis erigendos. Regem autem Conarum communi decreto firma custodia detinendum, summamque potestatem fore penes eos quos patres ad id destinaverint, donec aliud de publica regiminis forma statuissent: futurum id mortalibus exemplum quam sit temerarium sordidi generis aut obscurae originis viros regia abuti authoritate, et quam impium regi sibi suisque esse iniurium.
20. Vix dicendi fecerant finem quum rex magna voce, “Qua (inquit) temeritate haec effutitis (viri omnium impudentissimi) insidiae? Si quas in me parastis, in vos cudentur, poenas maiestatis crimine dignas illico daturos.” Maiores ad haec ipsum Conarum indigne Fergusii sede tenere responderunt, servilesque homines impuros ac illaudatos debacchantes per omnem licentiam et omnibus illudentes diutus quam par erat superbe per eius conniventiam, aut potius libidinem bonis omnibus insultasse. Clamor ad haec illico a magnatum fautoribus oritur, et qui aetate et viribus erant validiores, medium regem arripientes, elatum e curia ad cellam quandam vi deducunt. Aulicos quorum ductu res publicas sinistre gesserat in vincula coniectos, multis affectos cruciatibus, tandem carnifices magistratuum authoritate furca suspenderunt. Secundum haec indictis comitiis, Argadum virum nobilem, Argatheliae principem, communi suffragio regi gubernatorem creant, penes quem publica foret potestas donec de summa administratione aliud decerneretur. Is magistratus initio plurimum pro reipublicae ornamento insudans, furtum, rapinam, homicidium, et si qua alia erant flagitia, mira prudentia et authoritate maiorum compescens decreto, nihil segnius severiusve liquida fide cuncta gerendo, nullum iure exasperans, exemplar vel optimis principibus imitandum sese praestitit. Sed aliquot post annos (ut frequenter mortalibus fieri solet) bona fortuna ab aequo homini mentem alienavit, quando mores omnibus probatos exuens, posthabito more patrum in rebus gravioribus consulendorum, domesticis consiliis omnia administrabat. Seditiones intestinas inter maximas tribus fovit, societatesque (quo frequentior ad se nobiliorum fieret accursus) modis quibus voluit, fecit ac diremit. Pictorum maiores sibi hospitiis atque affinitatibus iunxit, nobilem etiam Pictici sanguinis foeminam Otolinorum principis filiam sibi matrimonio copulaverat, ut patriis et peregrinis opibus inter suos tutior foret.
21. Tulere primores aegre Argadi commenta et vitia, vocatusque in concionem, dure ab omnibus est taxatus quod regni gubernator, publico consensu dictus ob eminentes in ipso virtutes, Conaro destandis poscentibus flagitiis regia dignitate exuto, abdicati regis scelerum immanitate sese imitatorem praestitisset, nuptias fecisset cum exteri sanguinis foemina, suasque filias miscuisset cum Pictorum genere, neque consultibus patribus neque eorum expectato decreto, qui de republica melius rectiusque sensissent, et quae summae erant potestatis, magno omnium cum incommodo, privatis administrasset consiliis, nomen, spectatam ob virtutem, primis imperii annis cunctis venabile, cum magno dedecore amittens, generosumque animum rebus pulcherrimis ac praestanti principe dignissimis olim addictum, nunc illis rebus quibus cum virtute societas esset nulla accommodasset. Argado huiusmodi increpationes a praestantioribus audienti rubor illico est offusus, ac lachrymae obortae. Et quum quantumvis magna verborum multitudine purgare sese non potuisset, multis verbis a se supplicium deprecatus, oravit, deposita ira, benigniori in se essent animos, neu meritis redderent paria, fore ut contractam ignominiam quantum facere deinceps posset virtute deleret, repararetque iniurias quibus sua haud dubie culpa nobiles plebeiique fuissent affecti. Solo procumbens sese magnatum arbitrio cum domesticis ac fortunis omnibus tradidit, quibus statuissent afficiendum poenis. Argadum primores, lachrymis eius atque tempestivis verbis permoti, aulicis in vincula coniectis, in administratione durare permiserunt.
22. Neque exinde Argadus ullum publicum negotium privatumve, domesticis consiliis abstinens, sine optimatum sententia et ductu peregit. Iudiciariae rei rite ministrandae summam adhibuit diligentiam, municipalium magistratuum curatorumque regionum ac castellorum temperavit authoritatem, sanciens ut penes eos potestas tantum esset minora puniendi deliquia: graviora errata ad regium praefectum (iustitiarium nunc vocant) castiganda remitterent, quum ad id tempus ab incoepto bello Romano, permittentibus regibus, indiscrete delicta omnia suo castigassent arbitrio. Fures, grassatores, latrones, qui tum in Hebridibus, Argathelia, vicinisque regionibus erant frequentes, diligenter perquirens, ubilibet inventos carnificibus tradidit ad furcam; ut omnes publica obeuntes munia, ab omnium usu quibus inebriandi vis inest abstinerent, ne plebi praefaecti plus caeteris custodibus egerent, eius fuit decretum, capitali poena in non obtemperantes statuta. Lixas, cupedinarios, popinones, simileque hominum genus ad mortalium voluptatum magis quam necessitatem male genio paratum ad delicias contra patrium ritum alliciens, citans, impellens, publicatis fortunis, duritisque aedibus, proscripsit. His et similibus urbanis actionibus clarus, magnam operam impendit, partim amicitia, partim authoritate hominibus ab alienis iniuriis temperandis, unde mali quidem in bonos et studiosos, boni vero in meliores brevi evaserunt tempore.
23. Octavo tandem sui magistratus anno Conarus rex, quem publicae custodiae maiorum decreto diximus adhibitum, longo carcere detentus, confectus valetudine animam efflavit, quartodecimo quam regium obiisset munus anno. Incidit Conari regnum in Antonini Aurelii philosophi, Romani imperatoris tempora, Ethodius, qui post Conarum extinctum regnavit, sequentem sortietur relationem. Fuit is Mogalli regis, de quo loco haud multum ab hoc diverso est dictum, nepos ex sorore. Et ob id regnum maiorum authoritate, populo suffragente, omnium maxime Argado, haereditario iure illi est delatum. Ethodius igitur rex declaratus, concione illico advocata, tribunal conscendens, ubi gratias egisset ob regnum adeptum, Argadum summis praedicatum laudibus rei summae faustam foelicemque propter administrationem, magnis donariis amplisque praediis ornavit, maximum regni instituens praefectum penes quem iuris omnis suprema secundum regem foret potestas. Soluto consessu, aliquot post dies regiones Scotico audientes nomini, uti novorum regum tum mos erat, lustrando in Hebrides traiecit. Sub cuius accessum nuntiatur insulares magnates, paucos ante dies seditione oborta, servilium quorundam nebulonumque contentione subita, hostiliter congressos, haud paucos cruenta turba occidione periisse. Qua cognita re, rex maiorum sententia Argadum cum copiis ad factiosos mittit perquirendos perducendosque vel nolentes ad regium iudicium. Argadus, exquisita militum manu tririmibus biremibusque insulas, ubi patriae turbatores esse per exploratores acceperat, celerius omnium expectatione petivit. Horum quosdam vi captos, alios ultro se dedentes pervexit ad regem. Paucis deinde emensis diebus cum eis lege actum est, et qui tantum malum concitaverant in cruces sunt sublati. Reliqui factiosorum poenis mulctati sunt ex regis maiorumque arbitrio partim agris, partim re pecuaria, atque ita is tumultus ex optimorum sententia foeliciter est repressus.
24. Pacatis autem iis insularibus qui Hebrides incolebant, rex Ethodius devenit in Albionem, ubi quum Enverlochtheae (oppidum est, uti supra dictum est, in Loquhabria) ageret, certior est factus per Scotos et Pictos Britonibus sedes proximas tenentes Romanos vallum Adriani principis iussu aedificatum effregisse, et magno impetu in proximos Scotorum Pictorumque agros excurrisse, ac illinc praedam ingentem abigentes in hostes ad eorum vim arcendam contractos incidisse, pugnatumque utrinque acerrime, multis occidione deletis, victoriam mansisse penes Romanos, sed cruentam admodum, caesis nobilioribus pene omnibus qui repentino congressu depugnaverant. Eo nuntio accepto Ethodius rex foecialem mittit ad Aulum Victorinum (is tum Romanorum erat in Britannia legatus) ad res repetendas ex foedere et, ni reddantur, bellum in quintumdecimum diem indicendum. Foeciali responsum per legatum Romanum Scotos ac Pictos, populos tametsi semper inter se dissidiis laborantes, in alienam tamen tunc confoederatos iniuriam, ex Romana provincia, Romanos autem ex confoederatorum agris invicem praedam egisse. Confoederatosque veteris pacis conditionibus spretis, primum diruisse vallum, et loco diruto arcem ligneam extulisse, caespitibus atque lapidibus undeque septam, et validis firmatam praesidiis. Ex ea frequentes fecisse eruptiones in Romano nomini audientes exercuisse furta, homicidia, latrocinia, saepe et ferme quotidie iniuriarum reparationem a Scotorum, Pictorumque magistratibus, qui proxime incolebant frustra petitam, nuntiis spretis, et gravi interdum iniuria affectis, bellum propterea in eos iure incoeptum.
25. Ethodius Victorini responso vehementer percitus Pictorum regem per epistolas rei certiorem faciens, hortatus est ut se recentis contumeliae ab Romanis armis et legati verbi acceptae praeberet secum vindicem. Vallum suis agris conterminum dirimeret, in Romanos duceret agros, omnia ferro sterneret et igni. Scotorum exercitum ullo sine dubio expectaret illico sibi affuturum. Pictus nuntio gratiis actis, spondet sese maiorum suae gentis decreto gnaviter ea causa provinciam obiturum. Romani ubi ea per exploratores cognovissent bellum summa ope parant in hostes. Scoti et Picti, vallo multis in locis diruto, priores irrumpentes in Romanam provinciam stragem multam agrestibus intulere. Romani hostium castra praetereuntes pergunt in Pictorum agros, consilio hostes ex Romana provincia retrahendi. Ea re confoederatis regibus cognita per stationarios, viribus iunctis, prima luce ducunt quam proxime possunt in hostem. Quorum in conspectum ubi est deventum, uterque exercitus alteri it obviam. Pugnatum illico varia victoria, aequo Marte, dextrae utrinque alae victrices, laevae superatae. Duravere qui acie media depugnabant adeo ut, nocte adimente prospectum, neutra acierum alteri cessura videretur, quumque ita pugnatum esset, uterque exercitus profligatus, amissis cum equitatu militibus compluribus, noctu alterius pavore, victo simillimus, ad sua concessit. Posteaquam illuxit, mulieres Pictae Scotaeque viros ad praelium (uti gentium tum mos erat) sequutae, ubi nec hostium nec amicorum quispiam erat in prospectu, caesorum spolia magno otio legerunt. Ea pugna utrique partium adversa ita profligatae fractraeque sunt vires ut a praeliis totum insequentem annum utrinque sit cessatum.
26. Interea Aulus Victorinus legatus Marco Antonino Aurelio Caesari per epistolas significat Scotos et Pictos, barbaras et intractabiles gentes, Adriani vallum, quod a Romana provincia eos secreverat, contra initum foetus effregiise, frequenter incursus, depopulationes, caedesque exercuisse non uno immanitatis genere in eos qui Romano parebant nomini. Romanas copias cum eis congressas, tetram cladem utrinque acceptam, utrunque exercitum alteri cessisse uti victori. Barbaros concessisse in Pithlandiam, Galdiamque ad exercitum reparandum. Parum confidendum Britonibus, utpote quibus unus esset cum barbaris Scotis Pictisque libertatis vindicandae (modo vires suppeterent) consensus. Proinde orare se ab Caesare auxilium ad tantum bellum propulsandum, sine quo barbarorum vim Romani diu sustinere non possent. Romanus imperator, acceptis epistolis, Victorinum secordem belli ducem suspicatus remque Romanam in Britannia eius desidia infoeliciter gestam, magistratu illi adempto Calphurnium Agricolam in eius locum suffectum cum exercitu ad incoeptum bellum contra barbaros conficiendum misit in Britanniam. Hunc Iulii Agricolae, praestantissimi omnium ducum Romonorum qui venere in Albionem, ut traditum est, scribunt esse nepotem. Calphurnius itaque ubi in Britanniam pervenerat Britonum viribus suis copiis adiunctis, ad barbaros oppugnandos movens Eboracum devenit, inde peractis sacris gentili more pro foelici rei successu, ad Tinam amnem movit, eoque cum, Vallo Adriani superato, omnia vasta invenit, sine satis, sine pecuaria re, nec villam ullam non dirutam aut incensam. Id Scoti ac Picti curaverant, ne hosti extaret quiquam illis in locis ad commeatum. Calphurnius hostes longius persequendo cum exercitu devenit in Ordoluciam, Deeram, et demum in Pithalandiam, ibique, vastatis agris, incensis segetibus, praediis ac vicis, quod appetente hyeme exercitus in hyberna erat dimmitendus, Eboracum est reversus, ubi ipse cum copiis in castris hyemavit.
27. Aestate quae hyemem illam est sequuta, multis ad bellum contra Scotos Pictosque conficiendum paratis, ducenti in eos Calphurnio, nuntiatur Cambros vicinis cum gentibus gravem in Romanos concitasse rebellionem, municipalibus oppidis civitatibusque direptis, stationariis cum militibus qui in provincias distributi rant ad agrestes plebeiosque in Romana fide perstantes <defendendos> cum fugientibus contumeliose caesis. Calphurnius ad nuntium, ne dum unam Albionis partem Romanis infestam armis subigere conaretur, alteram magnis sudoribus partam et a maioribus in fide retentam cum Romani imperii iactura amitteret, confoederatorum hostium persequendi deposito consilio, ut Adriani vallum a Scotis et Pictis magna ex parte dirutum reparetur vehementer incubuit, fossis denuo purgatis, et additis turribus ac propugnaculis, ad hostes, ne in Romanam incurrerent provinciam, prohibendos. Ad opus consumendum perquisitos artifices undique accivit. Et ut valli pars hostium vi diruta pene fuerat restituta, praesidio relicto ad artificum tutamen contra barbaros, ipse cum copiis in Cambros est profectus. Fuit Cambris eius adventus ingenti pavori, ad praelium tandem profecti nec cito nec sine magno negotio a Romanis sunt devicti. Aliudque mox bellum contra Romanos, Cambrorum tumultu vix sedato, est obortum. Qui etiam Vectam insulam incolebant rebellaverunt, Britonum permultis nobilibus eorum partes sequentibus. Sed et hi a Calphurnio multo sunt labore superati, iis qui rebellionem excitaverat ultimo supplicio affectis.
28. Dum itaque intestinis ac domesticis seditionibus praeliisque agitaretur Calphurnius, Scoti et Picti a Britonis aque Romanae provinciae iniuria abstinentes domi sese continuerunt. Romana arma in se, temporis habita inprimis ratione, nolentes concire, Calphurnii Agricolae nominis veriti magnitutdinem, Iulii videlicet Agricolae eius avi fortunae memores, qui Ordolucia, Deera, Pithlanda, Brigantia, Siluria vicinis cum regionibus subactis et profligatis hostium exercitibus, Calidonia sylva penetrata, ultra Taum in Horestiam Romana aliquando perduxerat arma, similemque in nepote veriti fortunam, cum Romanis eo duce manus conserere haud parum horruere. Calphurnius, accepto per exploratores Scotorum Pictorumque reges exercitus dimisisse, exauthoritatos milites domum remissos, perinde acsi iam subacti cessisset bello, gravisus, barbaros (ut censebat) sine cruore ab iis qui Romano parebant nomini infestandis, fossa et vallo prohibitos ad Britonum, in quibus intestina seditione foede laborabatur, res componendas animum adiecit. Amotis tandem principum Britanniae simultatibus et provincia melioribus formata institutis, Calphurnius ab Antonino Commodo Caesare, qui post Marcum Aurelium Antoninum Romanam rem tenebat, Roma accitus, Publio Trebellio Caesaris iussu dicto legato in Britannia, traiiciens in Galliam terrestri itinere in Italiam est profectus. Trebellius, ut Calphurnii imitator videretur, Britonum maiorum arduis in rebus consiliis usus, principio mediocrem egit legatum. Lucio regi, is Britonibus, Caesaris benevolentia et authoritate, imperitabat, multos detulit honores eumque magnis extulit laudibus apud Caesarem senatumque Romanum, quia reipublicae Romanae esset amicus, nihil aeque amplexus, atque imperii Romani commodum, hostes odisset Romano nomini infensos. De coniuratis quibusdam in Romanos magistratus in provincia ipse sumpsisset supplicium.
29. Haec atque alia Lucii regis praeconia ubi Caesari senatuique memorasset, gratumque admodum Lucio regi, Caesari atque senatui sese inusitatis reddidisset assentationibus, simulatum diutius animum tandem palam ostendit, praeceps in vitia, homo inexhaustae avaritiae, abiens. Nec ita multo post opulentos confictis causis apud populum criminando quosdam, alios aliorum invidiae satisfaciens interemit. Alios egit in exilium, eorum et omnium quorum accusatio parum speciosa futura videabatur bonis haud minus impudenter quam licentiose potitus. Effecere tandem haec flagitia populum Trebellio infensum, spectabatque res ad seditionem cruentam nisi Lucius rex, Romanorum fautor, consilio auxilio iuvisset legatum. Scoti et Picti, qui inter Britones agebant, experentia edocti quo animo Britanni in Romanum essent legatum, tempus adesse rati, Calphurnio amoto, veteris iniuriae vindicandae, ingenti contracta mulititudine vallum magna effringunt vi, in Britonumque agros progressi foedas efficiunt depopulationes. Movere ea Trebellium legatum ad cum multo agmine peditum equitumque in immanissimos hostes ducendum, cum quibus congressus pugna a Britonibus simul atque auxiliaribus Gallis pene omnibus destitutis, fuso profligatoque exercitu, acie excedens aegre fuga est servatus. Tetra ea clades multos Romanorum absumpsit, et Scotorum Pictorumque non paucos. Trebellius autem exercitus reliquiis collectis, Eboracum concessit spe copiarum renovandarum. Scoti ac Picti victoria, si praelio complures amisissent, solito ferociores, quos captivos tenebant, ut cognati sanguinis se vindices praestarent, ad unum trucidarunt. Nimia inde licentia in Vestmaros Candalosque debacchantes, praedatis agris, nullum truculentiae genus non exercuere. Perculit ea res agrestes adeo ut nec domi nec foris salutem sperarent.
30. Trebellius, etsi rei indignitate plurimum commoveretur, plano tum Marte cum hostibus congredi Romano nomini offuturum ratus, quod plus Britonum insidias quam Scotorum Pictorumque vim apertam formidaret, pugnam detrectans, quos effuse per agros grassantes ex hostibus sine multo negotio poterat intercipere, sese atque Romanos milites alioqui intra munitiones et oppida continens ultima subire coegit supplicia. Sub id tempus, popularis ac servilis turbatio oborta in Britannia Romanis animos plurimum commovit. Plebeii etenim nobilibus haud paucis impellentibus quum per Scotos Pictosque per singulos fere dies multis afficerentur incommodis, neque reparandarum iniuriarum spem ullam haberent, Romanorum imperium aversati, a Caesaris fide deficiunt. Raptisque per iram armis, Caldoro qosdam Pictici sanguinis homine, creato duce, quod inter eos multos annos versatus Britannicos mores imbibisset odissetque infensissime Romanum nomen, in Trebellium legatum exercitumque Romanum tumultuosius ire pergunt. Trebellius, Britonum defectione accepta, in multo periculosius bellum quam quod cum Scotis ac Pictis gesserat sese incidisse intelligens, quibus remediis praesens discuteret periculum solicitus cum suis requirit. Post multas constultationes placuit cum Britonibus primum congredi, ne si forte hostium illis vires accenderent, sine magna Romanorum iactura debellari non possent.
31. Ducit ergo Trebellius in Britones coniuratos suas copias. Terruit primum plebeium exercitum multarum ex gentium colluvione conglobatum Trebellii nomen, Romnaeque gentis fiducia et armorum species, illis animum atque audaciam pene ademit. Sed Caldori, cui rebellio erat gratissima, suasu ac diligenti opera in acie retenti magna cum ferocia pugnam quam Romani ciebant inierunt. Ferox et cruentus utrinque fit concursus, victoria aliquandiu ancipiti. Demum Romanis strenue operam navantibus, Britones, magna suorum facta occidione, vincuntur. Caldorus cum nonnullis consilii sui consciis acie excedens praeceps concessit in Pithalandiam, sibi haud parum gavisus quod tanta strages Romanis Britonibusque sua opera fuisset illata. Nobiles quidam Britanni, servilem induti habitum, plebeios se simulantes, quum Romanos ab agrestium haud temperare conspicerent, ne et ipsi victorum occumberent ira, quales essent aperientes vivi in hostium devenerunt potestatem. Trebellius legatus ubi didicerat captivos simulato habitu genus familiamque mentitos, totius defectionis authores esse, eos in omnium conspectu sustolli iussit in cruces. Accendit ea res vehementer Britonibus animos in Romanorum invidia. Sequuta etenim nocte, Britanorum depositis cadaveribus, Romani pari numero ab incertibus authoribus in easdem cruces sunt sublati. Legatus undique sibi periculum imminere certis coniecturis dignoscens ad Caesarem mittit nuntium, qui Britonum perfidiam, Scotorum simul et Pictorum iniurias questus precetur ut contra gentis perfidiam, quae a Romana defecerant fide, barbarorumque vim auxilium ferret celerius: fore alioqui ut Romani haud sine ignominia Britannia, rebus perditis, excedere cogerentur.
32. Commodus Antoninus Caesar, cognito quo in discrimine res Romanae in Britannia versarentur, Pertinacem virum consularem et in concione militare et in senatu frequentius laudatum (ut Iulius scribit Capitolinus) ad res componendas misit in Albionem. Is ubi eo devenerat, Trebellio abdicato magistratu, legatus dictus mitissimum simul atque humanissimum populo se praebuit. Lucio regi inprimis gratus acceptusque Britonum rebellionem magis benevolentia quam armis repressit, paucis coniuratis et iis hominum vilissimis et communi omnium sententia quovis malo dignissimis extremo affectis supplicio. Scotos inde et Pictos bello agressus extra Adriani vallum magna strage affectos coegit. Neque ulterius eos persequutus, Romam revocatus atque Antonino Commodo suorum insidiis strangulato, magno omnium consensu imperium oblatum invitus accepit. Trebellio denuo creato legato, relicto in provincia, Romam est reversus. Sub tempus quo haec fiebant, Ethodium regem res turbidae accepere. Insulares Hebridiani aegre ferentes suae gentis praestantiores Argadi ductu (ut prius est significatum) indigno affectos supplico, magna contracta militum manu in Argatheliam ruentes regionem foede populati, nullam aut sexus aut aetatis habentes discretionem, incredibilem in incolas exercuere impietatem. Ad hunc tumultum primendum Argadus cum copiis missus est in Argatheliam. Ethodius rex cum exerctu ex sua Pictorumque gente contracto haud procul ab Adriani vallo consedit ad omnium hostium motum propulsandum (si quis foret) paratus. Insulares, audito Argadi accessu, confestim globati cum suo duce affuere. Venerant paulo ante Hibernicorum duo prope millia in Argatheliam animo praedae potiundae. Hi insularibus opem laturi contra Argadum densis virgultis subsidere in insidiis, mox ut Argadus cum suis militibus ea praeterisset locum subito exorti qui in insidiis delitescebant, magnis sublatis clamoribus, transversam invadunt Scotorum aciem. Argadus, ubi se et a fronte et a tergo ab hostibus peti vidit, metu in iram verso, milites vehementer ad pugnam animavit, non tamen se hostibus eripuit. Enimvero urgentibus illis undique et certatim concurrentibus circunseptus, quum multitudinis vim ferre non posset, pugna utrinque cruenta, haud sine magno negotio, vincitur et caeditur, et cum eo duo prope hominum millia: caeteram multitudinem metu dissipatam fuga servavit.
33. Huius adversae pugnae fama Ethodium regem insularibus infensissimum reddidit. Nam brevi post cum viginti hominum millibus omnibus ex Scotorum regionibus delectis in Argatheliam ad motum comprimendum magnis itineribus est profectus. Insulares vehementi maris aestu prohibiti a traiectu in Hebrides, nolentes regis adventum opperiebantur. Ubi rex adfuit militum consulens saluti, levibus et quotidianis praeliis consilio magis quam vi hostibus permagnum intulit incommodum; demum locum ac temporis opportunitatem nactus hostium turmas in saltu quodam sese incautius abdentes, fossa septas et vallo, brevi eo redegit inopiae ut, consumpto commeatu orborum frondibus et herbius prius, deinde earum radicibus et illis absumptis humanis excrementis cibi loco vescentes, miseram aliquandiu conservarent animam. Tandem fame domiti a rege aegre impetrarunt ut nuntium quem ipsi ad eum missuri fuissent audiret. Adventante nuntio, Ethodius pacis conditiones dixit, ut dux et ducenti ex omni coniuratorum multitudine suo arbitrio delecti ad se venirent, supplicium primatum arbitrio subituri, caeteri depositis armis libere abirent in Hebrides. Placuere conditiones multitudini ultima urgente inedia, dedunturque confestim ex coniuratis ducenti praecipue rebellionis insimulati suo cum duce. Hi illico regis primorumque iussu capitales poenas luere. Id ubi insulares aegreferentes tumultuari coepissent, correptosque lapides (quod armis erant nudi) veluti insania acti iecissent in milites, obiecta armata acie permulti eorum sunt trucidati. Caeteri qui caedentium iram fuga vitare potuerunt in montium iuga evasare.
34. Exinde, Hebridianorum sedato tumultu, Romanis Britones denuo in deditionem redactos in fide aegre retinentibus, Scotorum res aliquot annos pacatior fuit, domestico atque externo bello levata. Ethodius pacem undique adeptus, lustratis Scotorum regionibus, dictis iudicibus qui iustum et aequum colendo cuncta rite moderarentur, ne vel senex ignobili torperet otio, vendandi studium, uti a puero (nostratum more) erat institutus, obivit, permagnam adhibens diligentiam ne quod a suis maioribus institutum erat in ea arte omitteretur. Ne quispiam rete, pedica aliove quovis laqui genere deinceps leporem venaretur, neve interficeret procumbentem incautum iaculis, baculo, aliove instrumento ad similes usus excogitato, neu fessum cursu perquireret ad necem, qui canes pedum celeritate fugiens semel evitasset. Facile etenim his atque similibus modis id genus animantis frequenti cursu ob metum perpetuum arrepto interficeretur. Et nequis cervum missilibus peteret, vel cervam foetam venaretur, sed ab illoru venatu hyemem totam et veris partem, profunda nive adhuc terram contegente, quando ultima cogente inedia saltus, nemora, et montoso loca liquere coguntur, prorsus abstineretur, utque hinnuli, qui sunt cervarum pulli, venatorum iniuria ubique salvi forent, eius fuit edictum, haud quicquam detestantis magis quam venatum, rem nobilis generosisque animis speciosam, huiusmodi contaminando commentis, se ac regni proceres tam laudabili fraudari solatio.
35. Porro quum a venatu, temporis habita ratione, vacaret, honestis voluptatibus incumbens cantandi, modulandique peritos, tubicines praesertim et tibicines in magnis habuit deliciis, sed tandem unius Hebridiani sanguinis tibicinis, quem secretiore praefecerat cubiculo, insidiis per noctem est strangulatus. Qui praehensus a militibus stationariis, ad quos obortus clamor domesticorum luctu illico pervenerat, merito opprobrio afficitur, quod regio sanguine manus polluisset, cuius ille fidei animam suam credidisset. Oportere ergo, quem rex paulo ante inter fidissimos habuerat aulicos, veluti nefarium hostem ob infandum scelus exquisitissimis addici suppliciis, exemplum posteris daturum quam sit impium mortalibus sacro se sanguine temere pollure. Ad ea tibicen, “Ethodius (inquit) rex permultos ex meis necessariis in Argathelia non uno crudelitatis genere trucidavit: eam iniuriam, ut multos abhinc dies destinaveram, ultus iam primum furenti animo satisfaci, vehementem affectionem, quae me male habebat, temerario sedavi ausu.Satiatus sum, fateor, sedata in me prorsus vindictae cupiditas. Superesse non cupio, vestram in me explete libidinem, omnem exercete crudelitatem, Idem nunc mihi animus ad obeundam mentem, qui prius fuit ad inferandam Ethodio caedem, nulloque mortis genere efficere poteritis quominus necessariis meis illatam scelestissimi regis immanitate iniuriam, vel in ipso mortis articulo, sic ultus esse gaudeam.”
36. Haec ubi dicta, magistratuum iussu tibicinis corpus equis in diversum agendis per pedes ligatum datur in frustra distrahendum. Vixit Ethodius post initum summum magistratum tres et triginta annos. Eius funus regio apparatu (ut tum mos erat) elatum, Evonii in campo sepelitur. Pervenit eius principatus ad Septimii Severi Romani principis tempora. Fuere regnante Ethodio permulti eruditione et pietate insignes, Galenus medicus illustrator Hippocratis, clarus sua tempestate sed ad posteros multo clarior. Extant hodie libri quamplurimi ex iis quos scripsit in medicina, summae indices eruditionis. Apollonius orator insignis, qui quod de Christianae religionibus laudibus orationem habuisset honorificam (id apud gentile capitale fuit), martyruo est coronatus, Dionysius Corinthiusque antistes. Scripsit is permulta in usum verae fidei, aliique complures. Auctus est Christiani nominis honor per id tempus, fuit piis pax et quies ubique. Multi variis in provinciis et regionibus impietatem gentilium aversati ad veram Christi conversi sunt religionem. Tenuit et sacram sedem Romanam tum Eleutherius a Petro quartusdecimus, cum quo nuper dignatem adepto Lucius Britanniae rex (de quo supra scripsimus), de Christianorum pietate et miraculis ubi a Romanis in Britannia sub Trebellio et Pertinace merentibus permulta audisset, per literas egit ut se et suos Christianorum numero vellet ascribere. Missi sunt eo Fugacius et Damianus, viri pietate insigni. Hi regem cum tota domo et populo pene universo baptismatis sacramento insigniverunt, in regione illa sublato malorum daemonum cultu, vera pietas est constituta. Fuit annus quo Britannia Christi fidem suscept ab eius adventu in carnem, ut nostri memorant annales, septimus supra centesimum octogesimum.
37. Post Ethodium, qua diximus nece absumptum, Satrahel Ethodii germanus, magno patrum consensu, laetis populi acclamationibus rex salutatur. Superstes erat Ethodio filius per aetatem immaturus ad imperium, propterea res, ut institutum iam inde ab initio erat, ad Satrahelem devenit. Fuit is ingenio subdolo et vafro, pauloque post initum regnum perfidia et crudelitate factus insignis: pacem etenim nactus terra marique, Ethodii regis familiaris confictis causis pene omnes occidit, consilio (ut constans erat fama) Ethodii prolem regno fraudandi. Nec in populares multo mitior, spoliatos agris fortunisque variis dedidit suppliciis, his effectum ut populus primatesque eum infense oderint. Destitus itaque paulo post cum plebis, tum favore maiorum, coepit omnibus contemptui esse. Sequutae factiones seditionesque intestinae praelia domestica inter vicinos, inter cognatos, cum indicibili universorum incommodo. Quumque et regis secordia et improbitate magnum reipublicae immineret periculum, neque rex tantorum conscius flagitiorum in apertum prodiere auderet, a suis aulicis noctu stricta gula est necatus quarto anno posteaquam rei summae administrationem acceperat.
38. Et in eius locum communi omnium suffragio Donaldus, alter Ethodii frater germanus, est suffectus. Fuit Donaldus longe a fratre diverso ingenio: liberalis, fraudis perfidiaeque expers, clementia et mansuetudine praeditus, aequi plusquam rigidi iuris studiosus, quippe qui regni promordiis multum insudarit ad lites ac intestinas discordias extinguendas, frequentius animo volvens quam sit perniciosum publicae saluti domestica laborare seditione. At ubi veteres discordias multo labore extinxisset, omnia partim authoritate et benevolentia, partim poenarum metu, pacis et concordiae effecisset plena, sui imperii regiones invisendo, in praecipuis castellis aliquantisper residens, cum regni maioribus ius cuivis petenti, nullo habito litigantium discrimine, dixit: latrones, fures eorumque receptatores, maiorum vestigia sequutus, iustis suppliciis cohibuit. Sylvescentem pubem, ab humanitate magistratuum incuria pene abhorrentem, melioribus formandam, institutis ut sub se mereret, ad hostium iniuriam arcendam ab regni incolis author fuit. Ex his contractis copiis ad ea obeunda, quae domi et militiae agenda forent, paratum semper habuit exercitum in armis.
39. Eo fere temporis, post Lucium Britonum regem extinctum (cuius paulo ante mentionem feci) Romani gnari Britannos reges multarum in populo seditionum et rebellionum in se fuisse authores, ut res Romana in Britannia foret quietior, publico vetuere decreto ne quispiam Britannici sanguinis deinceps regia insigniretur dignitate. Id Fulgentius vir nobilis, veteri Britanorum regum prognatus sanguine, aegerrime ferens multis Britonum nobilibus ad concionem vocatis, Romanorum iniuriam longa oratione est questus: servituti se addictos, subiectos fascibus et securibus, patriis ablatis legibus et liberate, stupratas virgines, viduas et matronas militum libidine, in omnium insuper fortunas desaevitum, censum et vectigal novum exigi quotidie, novumque delectum fieri, aliisque infinitis prope contumeliis populum Britannicum miserime affectum, novissime regiam ademptam dignitatem consilio (ut videre licebat) regiae stirpis omni cum nobilitate extinguendae: fore, nisi Britones celerius suis rebus consilerent, ut omnis nobilitas, solis plebeiis imbecillibus in Britannia relictis, in ignotas provincias hostium arbitrio abducatur captiva. His et aliis multis rationibus ii qui in concione aderant facile ad defectionem ab imperio Romano faciendam permoti sunt, creatoque Fulgentio factionis duce, diem condicunt quando omnes afforent in armis. Interea Fulgentius caduceatori dat literas ad Donaldum Scotorum regem, quibus docebat omnem pene Britanniam in Romanos coniurasse. Si suppetias contra veteras hostes Albianis omnibus semper infestos ferre vellet, Romanos propediem Britannia multa cum ignominia exigendos. Id propterea factu minus difficile fore, quod pene omnes provinciae in Gallia, in Germania, in oriente, superbum Romanum imperum pertaesae in eos (ut pro comperto habebat) magnam admodum concitassent rebellionem. Caesarem aetate gravem, tot malis implicitum, et quid potissimum agendum foret consilii inopem, tot agitatum esse malis ut militem in Britanniam deinceps mittere non posset.
40. Gaudens Donaldus accepit nuntium belli cupidus exetrni, quod sine eo suos absque intestina seditione diutius permanere non posse haud ignorabat. Pollicitus est igitur Scotorum exercitum loco et die quemcunque illi constituerant affuturum. Haud multum fuit Pictorum regis responsum ab hoc diversum, cui Fulgentius per epistolas haud dissimilia significaverat. Britones Fulgentianae factionis, cognito Scotorum Pictorumque in se studio egregiaque voluntate, nihil in tanta re cunctandum rati arma quam citissime rapere suos iubent. Assumptisque illico viritim cibariis, ad eam Adriani valli partem quae Hibernico mari erat proxima celeriter movere. Eo ubi deventum, vallum magna demoliuntur vi, ut Scotis ad se transmittendi pateret via. Nec segnius Scoti et Picti, qui sub idem tempus trans vallum convenerant, operam navant, impletisque brevi momento fossis cespitibus quos e proximis locis excisos deportarant, vallum, magna eius parte iam diruta, modico negotio superant, iunctique Fulgentianis magnum metum vicinis gentibus incusserunt. Omnes inde globati nocturnis atque diuturnis itineribus moverunt Eboracum, famamque sui adventus praevenientes prius coram conspecti sunt quam adventare auditi fuerant. Magnus illico timor Eboracenses, tanto exercitu conspecto, invasit. Fuit illis animus civitatem expugnandi, ut, Trebellio legato et Romanorum primoribus quos illic agere acceperant in potestatem acceptis, Romana militia in Britannia oppressa, caetera facilius insula perhiberetur. Sed audientes Trebellium et Romanorum nobiliores in Cantium concessisse, exercitus contrahendi causa obsidione abstinuere. Debacchati exinde omni licentia proximis regionibus Romano nomini audientibus foedissimam stragem et depopulationem exercuere. Populares insueta re territi, ubi tantum viderant militem, quum neque stare contra neque prohibere auderent, ibant obviam, gratis (ut tum fiebat) acclamationibus accipientes Scotos ac Pictos, et qui cum illis iuncti fuerant Britannos. Manebant hostiles illae copiae haud procul Eboraco, quandiu inveniebant quod exercitui usi esse poterat. Evestigio inde in alia transivere loca, ea pari modo grassando depopulaturae. Nec earum quievit furor donec, hyeme superveniente,milites variis ex regionibus et provinciis contracti, quum urgentibus imbribus frigoribusque in campis durare nequirent, domum dimitterentur.
41. His incommodis Trebellius legatus Romanam provinciam in Britannia affectam aegerrime ferens Septimio Severo imperatori Romanorum per literas mandat barbaros gravissimas seditiones agitantes in Britannia, provinciam omnem incursionibus ac depopulationibus vastare. Ergo maiori manu ad resistendum vel etiam principis ipsius praesentia opus esse. Laetus (ut scribit Herodianus) ea Severus accepit, quippe homo supate natura gloriae appetentior post victorias ad orientem septentrionemque, et cognomina utrinque parta, etiam trophaea contra Britannos excitare. Ad haec filios quoque abducere ex urbe, ut procul a deliciis urbanis, in castris militari vitae ac sobriae iuvenes insuescerent cupiebat ardentius. Itaque expeditionem in Brianniam edicit, senex iam et morbo articulari laborans, tantum autem animi virtute quanto nemo unquam vel iuvenum. Igitur iter ingressus lectica plurimum vehebatur, nulloque cessabat loco. Quare confecto itinere speque omni ac sermone celerius, enavigato oceano, Britanniam ingressus, collectis militibus magnisque conflatis viribus, bellum comparat. Caeterum Fulgentius et qui cum eo coniuraverant Britones in Romanos, repentino Caesaris adventu perculsi, audientes videlicet tantas contra se ab Romanis ex provinciis, Gallia, Hispania et Britannia comparati copias, legatos ad Caesarem ad pacem petendam seque expurgandos mittunt. At Severus, moras de industria nectens ne vacuo sibi Romam redeundum foret, cupidus victoriae cognominisque Britannici, legatos tandem re infecta remittit, et quae bello usui forent magna solertia comparat.
42. Fulgentius itaque petita pace frustratus, alio vertit animum, maioribusque factionis ad concionem iterum vocatis haud multa oratione suasit libertatem vindicandam, ulciscendam veterem contumeliam, regiam restituendam potestatem, paucisque verbus multa ad rem attentia complexus. Aiebat se tandem odiosum adeo munus et periculis plenum contra orbis dominos haud alia causa obivisse quam ut Britonum optimates, pulsis alienigenis, ad pristinum restituerentur honorem. Romanorum exercitum tametsi numerosissimum ex mercenariis tamen militibus, moribus, lingua et institutis diversis conflatum esse, eoque verendum minus. Et nisi Severi principis nominis magnitudi ac rei militaris peritia obstaret, parvo negoto a Britonum copiis, qui unius essent animi et instituti, vincendum. Verumtamen quia unius pugnae fortuna tot nobilissimorum hominum salus minime foret commitenda, fatigandos censuit Romanos tumultuariis praeliis retardansosque sine totius exercitus congressu, et expectandos Scotos et Pictos, perpetuos ac infensissimos Romanorum hostes. Fore (modo dii patrii annuerint) ut, his adiutoribus, Romani tandem profligati et in Britanniam redeundi spe sublata, cum ingenti contumelia ab ea prohibeantur perpetuo. In has atque similes sententias verba faciens Fulgentius favorem fidemque sibi conciliabat omnium.
43. Deportatis paulo post coniugibus ac liberis qui arma ferre non poterant et armentis trans Adriani vallum actis in abdita nemora et montium inaccessorum iuga, Fulgentius, cohortibus quibusdam ex nobilioribus suae factionis contractis, se suosue tuere potius quam hostes oppugnare multa diligentia conabatur. Affuere haud multo post tempore Scotorum Pictorumque turmae, pericula omnia publica pro salute obituri. Severus, haud ignarus hostilis consilii, ad omnes casus paratus, nihil non comparabat quod Romano militi usui quodque impedimento ad praelium exercitui foret hostiili. Ubi vero satis ex sententia prompta sibi esse ac parata intellexit omnia, filium minorem natu Getam in ea parte insulae quae Romanis parebat reliquit ut iuri dicundo rebusque civilibus administrandis praeesset, consiliariis ex amicis natu grandioribus illi adhibitis, Antonino altero filiorum secum adversus hostes educto. Secundum haec instructo exercitu Eboracum movit, ad quem cives et qui proximas tenebant sedes nobiles Britanni obviam egressi et adventantem principem laetis acclamationibus suscipientes multis laudibus fortunam eius, fortitudinem et virtutem extulere. Imperator Eboracum ingressus, sacris aedibus de more aditis et diis salutatis, in arcem ubi Romanum erat praesidium se recepit. Ibi posteaquam consultationis causa quomodo hostes subigerentur fuisset commoratus, tandem in barbaros ducere magna iubet alacritate.
44. Fulgentiorum maiores, Romanorum audito adventu, facta consultatione an expectandum foret an cedendum hostibus, diversis varia censentibus, tandem placuit communi sententia ut fugae viteratur ignominia, res cum Romanis ferro decerneretur, cunctis vociferantibus aut fortiter moriendum aut vivendum honeste. At ubi Romani instructis aciebus erant in prospectu manus conserturi, terror multis fiduciam eripiens mentem mutavit. Congressum illico multa vi et alacritate, pugnatumque diutius varia fortuna. Romani tandem multitudine et peritia militari victores maiorem hostium partem fundunt fugantque, reliquos pertinaciter praelio consistentes teterrima delent occidione. Fulgentius in magno periculo inter pugnandum versatus, postquam animadvertit universos qui secum venerant oportere ut pugna cedere aut interimi vulneribus confossos, quum laborantibus subsidio esse non posset, in confertissimos hostes sese ingerere conatus simul cum tot fortissimis quos coram interire videbat honeste moriturus, a suis prohibitus invitus praelio excedere est coactus. Sequuta eum hominum multitudo faciliorem Romanis paravit victoriam. Fulgenianas copias ita profligatas et passim toto campo effuse fugientes, ne illis spatium daretur sese conglobandi, Romani milites illico sunt persecuti. Scoti ac Picti, animadverso redintegrandae locum non esse, armis abiectis, Tinam tranantes amnem (medio eorum Fulgentio), Adriano vallo superato, suas in sedes abierunt. Britannorum nonnulli sese fuga eripientes cladi, ubi Romanis militibus prohibiti Fulgentium sequi nequiverant, multis querelis praelia exercrantes domum concessere. Desiderata sunt in hac infoelici pugna ex Scotis Pictis ac Britonibus triginta circiter millia.
45. Tanta calamitate Scoti affecti pro auxiliaribus miserunt in Hibernam, Picti in Norvagiam, nunc Norwegiam, et in Scythiam citerorum, nunc Daniam, unde prisca illis origo. At Fulgentius quos invenire poterat milites undique ad se accitos ad exerctum reparandum mercede conducit. Severus Britones nobilitate insignes qui a Romana defecerant fide magno labore inventos diris afficit calamitatibus, plebeiis parcit clementius, eos ne peccasse quidem testatus quod ducem, ut se sui sequebantur, sequuti essent. Inde ferme Britanniam lustravit quae Romano parebat nomini. Multa legatorum negligentia corrupta restituit, omnibus sine discrimine potestatem coram se cum quocunque lege agendi faciens. Dimissi sunt paulo post milites in hyberna. Ipse Eboraci cum multis et Romani et Brannici sanguinis viris nobilitate pollentibus hyemavit. Aestate quae eam sequuta est hyemem Scoti, frustra ab Hibernia auxiliis petitis, magis sua tueri quam cum Romanis Severo duce militaribus rebus adeo insigni, collatis signis confligere, deinceps decreverunt cladis recenter acceptae memores. Fulgentius et qui cum eo erant Britones opportunius tempus dimicandi cum Romanis expectandum rati sese in Scotorum Pictorumque continuerunt agris. Caeterum, transgresso Romano exercitu Tinam, vallum quod Scotis et Pictis obiectum Romanorum fines tum disterminavit, pugnae quaedam tumultuariae fiebant in incursiones, nonnunquam Romanis, nonnunquam hostibus victoribus. Scotis Pictisque montes, sylvae ac paludoso loca ipsis quidem notissima magno contra Romanos incursus fuere praesidio. Ad ea urgentibus Romanis confugere, eademque pro munitionibus habuere, in his periculo imminente delitescere, ex his temporis nacti opportunitatem in hostes erumpere assuesti. Quae omnia Romanis adversa bello moram atque difficultatem addebant.
46. Interea Severum gravi confectum senio longior invasit morbus, sic ut ipse domi residere atque Antoninum mittere in bellum ad imperatoris munera obeunda cogeretur. Caeterum Antoninus haud magnopere de hostibus solicitus, eorum persecutione intermissa, haud procul a Tina amne cum copiis considens iubet summa ope quod Adriani valli dirutum erat restitui, propugnacula superaddi lapidea et turres editas, ea tamen intercapedine ut tubae sonus vel adverso ventu ex una editus in altera facile audieretur. Aeneatores singuli, singuli turribis adhibiti, quorum clangoribus si quando hostes ugerent incolae praemoniti armati ad vallum tutandum fundis, tormentis, telisque aliis missilibus concurrerent. Innumeri artifices acciti et ad opus sunt adhibiti, architectis undique delectis structurarum, turrium et propugnaculorum cura demandata. Antoninus interim exercitus sibi adiungere et confirmare universos tendebat, uti se unum intuerentur, soli sibi imperium vindicans ac germano identidem obtrectans. Quin longior quoque patris valetudo ac mortis mora diuturnior anxium videlicet adulescentem habebant, sic ut medicis ministrisque subinde conaretur persuadere senem ut e medio quamprimum quoquo modo tolleret, donec tandem Severus moerore magis quam morbo consumptus vita defunctus est, clarissimus omnium imperatorum bellicis rebus. Antoninus, mortuo Severo patre, duces exercitus magnis muneribus et promissis adhortabatur persuadere militibus ut se unum imperatorem declararent, nonnullas interim machinas adversus germanum intendens. Neque tamen id militibus persuadere potuit, quippe memoribus utrumque a Severo iam inde a pueritia pari honore cultuque educatum, unde ipsi parem utrique obedientiam benevolentiamque exhibebant.
47. Igitur Antoninus, cognito parum sibi rem adversus execertum procedere, icto cum Scotis et Pictis foedere, dataque pace Fulgentio et iis qui cum eo coniuraverant Britonibus, obisidibus imperatis et acceptis, discedens illinc ad matrem germanumque (hi tum Londini erant) festinat. Congressos filios reducere in gratiam mater conata, adnitentibus honestissimis quibusque Severi amicis et consiliariis, Antoninus, quum nemo non eius libidini refragaretur, vi potius quam voluntate ad concordiae amorisque simulationem adducitur, ita ambo pari honore imperium gerentes solverunt ex Britannia, Romamque cum patris urna contenderunt. Nam corpusculo eius ignibus tradito, cinerem ipsum aureo loculo inclusum cum odoribus in vasculum alabastri coniectum Romam referebant, ut in sacris principum monumentis componeretur, ipsi exercitum deportantes victorem factionis Fulgentianae, menso oceano in adversam Galliam pervenerunt. Inde properantius iter facientes tandem in urbem Romam ingrediuntur, ubi parvo post tempore Antoninus imperii totius cupidus, molitus variis insidiis fraternam caedam, ipsum Getam tandem vi irrumpens in eius cubiculum nihil tale expectantem supra matris pectus, multo pollutum sanguine, saevus et immanis frater obtruncat, talique parricidio imperio solus est potitus. Haec de Septimio Severo Romano principe eiusque in Britannia egregie gestis partim ex Herodiano Graeco scriptore, partim ex Spartiano nostrisque annalibus sunt deprompta.
48. Sed ad Donaldum regem redeundum. Restituit is rem Scoticam in meliorem statum, miti ac moderato exinde imperio, domi forisque otio parto et quieta pace, quam ad vitae exitum mira charitate est amplexus. Talem dederat ei animum pacis princeps et author Christus dominus, quod verae pietati, aspernato malorum daemonum cultu, sese paulo ante addixerat. Nam, Severo imperante Romanis, apud Victorem pontificem maximum, qui quintusdecimus post Petrum ecclesiae praefuit, per legatos obtinuit ut viri doctrina et religione insignes in Scotiam ab eo missi se cum liberis et coniuge Christi nomen profitentes baptismate insignirent. Regis exemplum Scotica nobilitas sequuta, aversata impietatem Christique religionem complexa, sacro fonte est abluta. Fuit annus ille quo Scoti ad lumen verae pietatis Deo optimi maximi benignitate vocati sunt et recepti, ab eo qui primus fuit humanae salutis tertius supra ducentesimum, Scotorum regni institutione quingentesimus tricemustertius, a mundi primordio nonus suptra quinquies millesimum trecentesimum nonagesimum. Acciderat nostris diversum quiddam atque Britonibus, tametsi illi ad veram religionem priores accesserint. Siquidem Britones recte in fide primum instituti postea et persequutionum saevitia et ethnicorum suasionibus eandem aliquoties sunt aversati. Nostri, qua fide et pietate instituti semel fuerunt, hactenus, erroribus aspernatis, perseverant.
49. Donaldus praeter haec primus omnium Scotorum regum, ut in nostris annalibus proditum est memoriae, nummum argenteum aureumque signavit, ut parte salutiferae crucis, altera sui capitis effigie expressa, quo susceptae a se primum inter Scotos reges Christianae pietatis memoriam ad posteros propagaret. Enimvero nostrates antea aut nulla pecunia signata, sed eius loco mericibus communationis causa aut Romana aut Britannica in commerciis utebantur. Huius rei fidem faciunt vetustissimi thesauri terra olim conditi, multis in locis effossi, pecunia referti peregrina, ut nuper anno salutis humanae undevigesimimo supra millesimum quingetesimum in Fifa haud procul a Levini amnis ostio quamplurimi nummi a pastoribus reperti sunt, aeneo vase conditi, nonnulli aurei, argentei alii. Nota quibusdam Ianus geminus ac navis rostrum, aliis Martis, Veneris, Mercurii, alteriusve idoli effigies, nonnullis lupa pueros Romulum remumque uberibus lactans, omnibus vero alteri laterum Romani principis figura subscriptione adiecta, aut sequentes characteres impressi, S. P. Q. R. Est et in Moravia marino littore inter vetustissimae arcis ruinas marmoreum vas, cum anseris duobus cum anguibus decertantis effigies mira arte insculpta haud dissimili pecunia refertum anno Christi millesimo quadringentesimo sexagesimo a pastoribus inventum. Fuit idem lapis, uta fide dignis accepimus, haud minus quam nummi diutius spectantibus admirationi argumentum apud nostros maiores Romanae pecuniae aliquando fuisse usum.
50. Moritur tandem Donaldus rex religiosis et urbanis operibus clarus vicesimo primo anno quam Scoticarum rerum fuerat potitus, Christiano more, sacerdotibus qui tum sacram rem inter Scotos tenebant persuadentibus, in agro Christianorum sepulturae multis et piis precationibus (ut fieri solet) dicato conditur. Quo prope tempore Alexander (tulit et is Severi nomen, ut honoratior haberetur) Romanum tenebat imperium. Fuere vivente Donaldo viri omnium disciplinarum genere insignes, iure praeasertim Caesareo permulti qui, Alexandro Caesare iubente, venerandas leges complures ediderunt. Horum praecipuus Domitius Ulpianus, flos iurisconsultorum ea habitus aetate. Origenes, vir insigni pietate et doctrina, cui velox a Deo ingenium, foecundamque doctriam fuisse perhibent, ut vix septem actuarii, sibi invicem succedentes, viro satis essent dictanti. Accitus is ex Antiochia Romam a Mammea Alexandri imperatoris matre, multa de Christiana religione doctissime disseruit. Effectum inde ut ea veram pietatem amplecteretur. Et Alexander ipse Christianos non solum toleraret, sed et Christi statuam haberet in secretiori domus parte, vetaretque edicto publico Christianos aut perquiri aut puniri oblatos. Fuit et Plotinus Origenis condiscipulus, eruditione pollens singulari compluribus cum aliis doctrina praecellenti, quorum nonnulli Christiani, nonnulli ethnici tum erant instituti.
51. Incepere et nostri tum primum sacras colere literas, sacerdotibus praeceptoribus quos Victor pontifex maximus ad Christi dogma propalandum in extremam miserat Albionem. Restabant tamen non pauci malis daemonibus sacrificandi ritus, quos Donaldus rex, nullis suasionibus, nullius adhortationibus sacerdotum, nec ulla vi potuit abolere. Sed nec etiam Ethodius, Ethodii superioris filius qui secundum Donaldi exitum Scotorum tenuit imperium, de quo iam nunc dicendum venit. Erat Ethodius in Mona insula educatus, praeceptorum custodumque (ut tum fiebat) sub tutela. Propterea quis esset futurus, dum suae vitae haberet modum, haud facile dignosci poterat. At ubi e custodia excesserat, nec metu prohibente nec praeceptore, rex declaratus, quali tum erat ingenio res ipsa propalavit: hebeti videlicet, haud satis ad regnandum idoneo, nullam ad rem magis quam ad pecuniam in crumenam congerendam conservandamque accommodato. Eapropter, re maioribus cognita, summa administratio non eius ductu sed magistratuum quorundam nobiliorum regni sententia ad id destinatorum gerebatur. Maxima dexteritate agebantur tum omnia, singulis regionibus singuli constituebantur magistratus qui ad publicum regimen et peccatium delicta rite compescanda magna diligentia excubabant, inde permulti a delictis coerciti. Nullus tum poena quavis mulctabatur nisi iuris ordinatione, vetitumque est quem fama criminis damnasset quempiam magistratu coram armis defendere. Si alicubi seditio oboriebatur, illico maiores illuc confluxere ad eam reprimendam, et ad authores poena iusta mulctandos. Quievere per id tempus sub legatis Romanis propriatoribus procuratoribusque ita Britones ut eorum nemo ne hiscere quidem auderet. Instituerat omnia Severus imperator prudenter adeo, paulo antequam vita excederet, ab omnibus pene Britannorum nobilibus imperatis obsidibus missisque Romam. Neque Scoti, sed neque Picti Ethodio regnante Britannis Romanisve inferre ausi iniuriam, aut ab illis ullam accepere. Obiit Ethodius rex, quod avaritiae nimium habebatur studiosus, stipatorum tumultu occisus, qui eius lateri ad custodiam fuerant adhibiti, sextodecimo magisterii suo anno. In cuius exitu hic quintus liber finem sortitur.

Perge ad librum VI